Orotz-Betelu

Orotz-Betelu
Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Erdiguneko aireko ikuspegia hegoaldetik
Bandera Armarria
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Lurraldea	Nafarroa Garaia
Merindadea	Zangoza
Eskualdea	Pirinioaurrea
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Nafarroa
Barrutia	Agoitz
Mankomunitatea	Bidausi
Izen ofiziala	Oroz-Betelu / Orotz-Betelu
Alkatea (2019-2023)	Javier Larrea Reta (Berraburu)
Posta kodea	31439
INE kodea	31199
Herritarra	oroztar
Geografia
Koordenatuak	42°54′23″N 1°18′06″W
Azalera	23,46 km²
Garaiera	586-1383 metro
Distantzia	49,3 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria	145 (2023:  6)
61 (%42,1) (2019 2003)  (%58,6) 85
Dentsitatea	6,18 biztanle/km²
Zahartzea	% 16,79
Ugalkortasuna	‰ 45,45
Ekonomia
Jarduera	% 0 (2011)
Desberdintasuna	% 0 (2011)
Langabezia	% 6,07 (2013)
Euskara
Eremua	eremu mistoa
Euskaldunak	% 5,00 (2018:  %-1,97)
Datu gehigarriak
Sorrera	1845 (independentzia)
Webgunea	www.oroz-betelu.com

Orotz-Betelu Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Zangozako merindadean eta Pirinioaurrea eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 49,3 kilometrora. Altuera 586 eta 1383 metro artekoa da, eta 23,46 km²-ko azalera hartzen du. 2023 urtaen 145 biztanle zituen.

Artzibartar herri honek, ibarrak ez bezala, Pirinioetako arkitektura du, Aezkoa ibarretik hurbilago dagoena, fatxada zuridun etxeak, harrizko ukituak eta egurrezko dekorazioak dituena. Erabilitako harria bertako harria da, grisaxka eta errosazeo arteko tonuarekin, nahiz eta lehenengotik hurbilago egon. Irati ibaiak zeharkatzen du, izen bereko oihanetik Itoitzeko urtegira doan bidean. Ibar itxia da, sakona, urak ateratzen duena. Horren erakusgarri da Iñarbeko arroila, Nafarroa osoarekin komunikatzen duen korridore naturala.

Artzibarrena da geografikoki, baina ez administratiboki 1845etik, udalerri independente batean sortu zenetik. Bertako biztanleak oroztarrak dira. Bere mugartean Olaldea auzoa dago.

Izena

Orotz-Betelu beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

• gaztelaniaz: Oroz-Betelu

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:

• Oroç Betellu (?)
• Betellua (1062)
• Orotz (1268)
• Oroz Betelu (1275)
• Oroz Vetellu (1275)
• Hurroz (1280)
• Oroz (1280)
• Uroz (1300)
• Oroz (1354)
• Oroz (1366)
• Oroz Vetellu (1532)
• Orizbetelu (1587)
• Oroz Betelu (1767)
• Orozbetelu (1802)
• Orotz-Betelu (1926)
• Oroz (1945)
• Betelu (1945)
• Orotz-Betelu (1974)

Etimologia

Orotz-Betelu zalantzazko jatorria duen toponimoa da, nahiz eta ziurrenik Or izeneko pertsona baten jabetzakoa izan. Lehenengo elementua identifikatu gabeko pertsona-izena da, eta bigarrena, berriz, propietatea adierazten duen atzizkia. Interpretazioaren mesedetan, -oz hizkian amaitutako populazio-izenen multzo handia dago, Mendiorotzen errepikatzen bada ere. Hala ere, oro elementua daraman izen multzoa ere ugaria da, hitz arrunta izan dela dirudien elementua, gaur egun ezagutzen ez dena: Orbaibar, Orbaitz, Orbaitzeta, Orokieta, Oronoz, Orontze, Oro, Ororbia, Orozko...

Hona hemen eskaini diren itzulpen batzuk: "oloren lekua", "eskorten lekua", "isurialdea", "hurritza", "otsoen korta", "oloen arteko sasitza" edo "etxearen inguruko lurren tokia", guztiak aditu gehienek ezetsiak. Benito Urtasun Villanuevaren azalpena ez da batere zientifikoa, ederra bada ere: « herria muino batzuen gainean eraikita eta sakonune nabarmenean mendi handiagoz inguratuta egoteak Orotze "mendiak" Betelu "sakonunea" izena ekarri zuen, herriaren benetako kokapen topografikoarekin bat datorrena ». Euskaraz, ez orotze hitzak ez zuen esan nahi "mendia" ezta betelu "sakonunea" ere.

Ezaugarriak

Armarria

Orotz-Beteluko armarriak honako blasoi hau du:

«

Hondo gorri batez eta aurrean urrezko bi galburu gurutzatutaz osatuta dago

»

Bandera

Orotz-Beteluko banderak Orotz-Beteluko armarria dauka hondo gorri baten gainean.

Geografia

Orotz-Betelu Artzibarrean barruan dago geografikoki, baina, administratiboki, udalerri independente da. Ibar hau Pirinioetako ibarra da, Erroibar eta Urraulgoiti ibarren artean. Ibarra zeharkatzen ditu Urrobi eta Irati ibaiak, baina Orotz-Beteluz Irati bakarrik; biek Aragoi ibaiaren adarrak.

Inguru naturala eta kokapena

Artzibar kokatzeko ez dago aho bateko akordiorik. Egia esan, Zaraitzu eta Erronkaribar ibarretan bezala, haran horien iparraldea Pirinioetakoa da, eta hegoalde Pirinioaurreatarra, klima eta landaretza aldaketa nabariarekin. Trantsizio-eremu bat da, eta bi espazioen muga edo muga hori Larrogain, Elke-Pausaran, Peñas Baxas eta Lareki mendien arteko irudizko lerro batekin markatu daiteke.

Artzibar ibarra berezia da, bitxia beharbada, eta Erdi Arokan galtzen da bere jatorria. Ez dio jarraitzen ibai baten inguruan garatzeko zonako arauari. Bi adar bereiz ditu, Irati eta Urrobi ibaien ibilbideei jarraituz, eta hirugarren adar erdi bortxatu bat Gurpegi errekaren inguruan.

Klima

Udalerriko gunerik garaienetan izan ezik, Artzibar gehienean klima azpimediterraneoa nagusi da. Urteko batez besteko tenperatura 6 eta 12 gradu bitartekoa da (sei gradu mendietan eta hamabi herrigunean). Prezipitazioak 1 000 eta 1 600mm bitartekoak dira, betiere udaberrian eta udazkenean ugariagoak. Urteroko egun euritsuak 100-120 inguru izaten dira, eta azarotik apirilera ohikoa da elurra jaustea.

Baso-soiltze gogorra jasan dute Artzibar aldeko basoek. Pagoa, pinu basatia, haritza eta artea dira zuhaitzik ugarienak. Artea, arroilean eta ipar eta ipar-mendebaldeko mendietan hedatzen da batez ere. Birlandatutako pinuek 1 000 hektareatik gora hartzen dituzte, batez ere Austriatik ekarritako pinu lariziarrak dira.

Estazio meteorologikoa

Orotz-Betelun dagoen, itsasoaren mailatik 619 metrora, Nafarroako Gobernuak 1993n jarritako estazio meteorologikoa dago.

Datu klimatikoak (Orotz-Betelu, 1993-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	18.0	21.0	25.0	27.0	31.0	39.0	38.0	39.0	34.0	28.0	22.0	17.0	39.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	8.2	9.1	11.9	15.1	18.5	23.5	26.2	26.4	22.6	17.8	11.8	8.8	16.7
Batez besteko tenperatura (ºC)	4.4	4.8	7.2	10.2	13.3	17.5	19.9	19.7	16.5	12.8	7.9	5.0	11.6
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	0.7	0.5	2.5	5.3	8.1	11.5	13.7	13.0	10.4	7.8	4.0	1.1	6.5
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-9.0	-10.0	-11.0	-2.0	0.0	2.0	5.0	6.0	1.0	-3.0	-7.0	-10.0	-11.0
Pilatutako prezipitazioa (mm)	157.6	130.4	121.0	114.7	89.9	64.5	45.8	50.3	81.4	111.3	162.7	141.3	1270.9
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	75.0	72.0	65.0	62.0	45.0	65.0	58.0	140.2	97.0	98.0	72.0	91.0	140.2
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	14.4	12.9	11.9	13.4	11.8	7.6	5.9	6.7	8.4	11.2	14.1	13.1	131.4
Elur egunak (≥ 1 mm)	2.8	3.8	2.0	0.9	0.1	0.0	0.0	0.0	0.0	0.1	1.0	1.9	12.6
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua

---

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.

Ikusi edo aldatu datu gordinak.

Historia

Historiaurrea

Artziko jaurerriko ikuspegia

Artzibarko historiaurreari buruzko ia daturik ez zegoen erromatarren garaira arte, baina urte batzuetatik hona, inguruko ikertzaile Juan Mari Martinez Txoperena aurizperriarrak egindako landa-ikerketek fruitu garrantzitsuak eman dituzte. Jarraian ematen diren datuetan Orotz-Betelu lurraldean sartzen da. Artzibarrek gaur egun hogeita bat trikuharri, tumulu bat, zista bat, bi harrespil eta hiru menhirra ditu sailkatuta. Horri hiru herrixka protohistoriko gehitu behar zaizkio: Biskaxun, Peña (kokapen ezezaguna) eta Adasa.

2011n Asibarren, Aurizperri erroibartar kontzejuan, Lusarretaren ondoan, hiru miliario eta galtzada erromatarreko hiru kilometroko harriak aurkitu ziren, IV. mende hasierakoak, eta horrek erakusten zuen Urrobi ibaiaren ibilbideari jarraituz galtzada erromatar bat egon zitekeela zioen tesi ahula. Txoperenaren ikerketei esker, 1985-1989an Orreagako lautadan erromatarren aztarna dezente aurkitu ziren. 2012-2013an indusketa berriek argi utzi dute erromatarren garaiko enklabe garrantzitsu bat zegoela, Iturissa bezalako antzinako iturrietan aipatutako erromatar-baskoi gune ezaguna izan zitekeena. Galtzada erromatar hori, teorian Caesaraugusta (egungo Zaragoza) hiritik Agoitzetik etorriko zena, eta Urrobi ibaiaren ondotik Auritzeko zelaietaraino iritsiko zena, Ibañetatik jarraitzen du, galtzada erromatarreko trazadura berri batekin, Luzaideko ibarretik jaisten dena. Horri guztiari gehitu behar zaio 2012ko urte berean Artziko jauregitik gertu zegoen erromatar populazio bat aurkitu izana. Galtzadatik Iturissatik 15 km ingurura, erromatarrek galtzadak kontrolatzeko eraiki ohi zuten tarteko geltokia izan zitekeen, atsedenerako salmenta gisa, zaldiak aldatzeko, etab., eta bi herri garrantzitsuren artean kokatu ohi ziren.

Mende dezente atzera itzuliz, historiaurrean bazegoen inguruko baliabideak aprobetxatzen zituen giza talde bat. Denborarekin, zenbait giza talde finkatu ziren herrixka gotortu txikietan, erromatarrek baskoiak konkistatu zituztenean aurkitu zituztenak K. a. I. mendean. Nafarroa Behereko Donazaharren (Orotz-Betelun Donazar deitua) eta Iturissan I-V mendeen artean kokaleku erromatar garrantzitsu bat sortu izanak, eremua kontrolatzeko balio izan zuen, bi funtzio garrantzitsu izango zituena. Alde batetik meatzaritza ekoizpen osoaren zentralizazioa, duela ez urte asko uste zena baino askoz garrantzitsuagoa, Aldude eta Aezkoa ibarretan mendeetan zehar ezagutua izan dena eta erromatarrek Erroibarko eta Artzibarko meatzeak ere ustiatu zituztela uste duguna. Bestalde, Pirinioetatik Iberiar Penintsulara igarotzeko defentsa eta kontrol lanak egiten zituen, lehen mailako bi galtzada gurutzatuz, Pompaelo (egungo Iruña) hiriara zihoana, Mezkiritz eta Erro mendateetatik, eta, bestetik, Zaragoza galtzada aurkitu berria. Horretarako, tarteko geltoki bat sortu zuten, Artziko jaurerriaren inguruan egindako salmenta bat, non, ziurrenik, Peña eta Asnotz herrixketako biztanleak bizitzera jaistera behartu zituzten, herrixka bat sortuz, indusketa arkeologikoei jarraitu ahala, ezusteko bat baino gehiago eman dezakeena.

Erdi Aroa

Errolanen heriotza Orregako guduan

Agoitz-Artzibarretik Ibañetara doan erromatar galtzadaren aurkikuntzak, eta hortik Luzaidera doanak, 778. urteko Orreagako guduaren kokapenari buruzko hipotesi guztiak aldaraziko ditu. 778. urtea inflexio-puntua da Nafarroako eta, oro har, euskal historian. Garai hartan munduko armadarik onenari, Karlaundiri, eraso egiteko antolaketa on baten beharraz hitz egiten da, eta, beraz, baskoiak uste baino antolatuago zeudela uste da. 635eko frankoen aurkako borrokak, Zuberoako Basabürüan, Ibañetatik 33 kilometro ekialdera, erakunde oso bat inplikatzen zuen, aditzera emanez euskal gizartean bazegoela egitura sozial eta administratiboren bat, urte batzuk geroago Iruñeko Erresuman sortu zena. Garai berean, bizitza monastikoaren berpiztea gertatu zen, neurri batean Leireren bultzadari esker, eta, ondorioz, dokumentuen ugaritzearen hasiera, zeinetatik abiatuta lehen pertsona, herri eta ibarraren izenak agertzen baitira. Artzibar egitura konplexuko harana da, eta, beharbada, Erdi Aroko mende ilun hauetan, hainbat fasetan eta motibo lausoengatik sortu zen. Hasiera giza talde ongi definitu eta trinkoa izango zen, bere egitura propioa sortuko zuena, eta, ondoren, agian, lurraldeak edo jauntxo feudalen edo eliz jauntxoen domeinuak batuko zitzaizkion, geografikoki zaila zen haran bat sortuz. Horrela, ibarretik urrun bi herri geratu ziren, Galdurotz (egungo Arraisgoitin) eta Amokain (egungo Eguesibar), Artzibarko noble garrantzitsu baten kontzesioa izan zitezkeenak, eta, horregatik, ibarrari atxikita geratu zen XIX. mendearen erdialdera arte. Dirudienez, Artzibar, Goi Erdi Aroko hasierako mendeetan, VIII-XII. mendeetan, laborategi bihurtu zen, bertan bizitzeko hainbat leku probatzeko. Lehenik, arabiarren presioak, gero izurriteek eta goseteek, baita lurraren eta naturaren kalitateak ere, eragina izan zuten XI-XIV. mendeen artean jendea bizi zen hainbat gune agertu eta desager zitezen. Leku batzuk, ia baserri sakabanatuak, jendez husten ari dira: Irizar, Saratsu, Orai, Ekieta, eta, oro har, ez dute populaziorik berreskuratzen, inguruko herrietako bordak edo nekazaritza eta abeltzaintza ustiapenak egiteko gune gisa geratuz. Dokumentazioan beste berri batzuk agertzen dira: Arizkuren, bi Hiriberri (egungo Hiriberri eta Hiriberri Saratsu).

Biztanleria-mugimenduaren beste faktore posible bat kokagune batzuen jabetza da. Orreagako kolegiata eta noble batzuk hainbat herriren jabe dira, eta kolonoak galtzean, batzuetan, kosta egiten zaie errentari berriak erakartzea, aldi batzuetan inguruko herrietako bizilagunei alokatuz, ez bizitzeko, eta hutsik geratzen dira luzaroan, bai Erdi Aroan, bai ondorengo mendeetan.

IX. mendetik dokumentuak ugaritzearekin batera, biztanleen, herrien eta haranen izenak agertzen dira, eta, aldi berean, zergak kobratzeko lehen kontrol administratiboak, etab. Neurria sutean oinarritzen zen, eta sua etxe kopuruaren antzekoa zen, baina ez berdina. Oro har, etxeak baino gehiago ziren suak, baina alde txikiarekin. Suagatik ordaintzen zitzaien erregeari, nobleei edo erlijiosoei: Orreaga, Leire. Mende hauetarako, batez beste, 4,5-5 pertsona sutatik kalkulatzen da, nahiz eta Pirinioetan zertxobait handiagoa izan. Artzibar, zenbaketen arabera, emeki-emeki handitzen joango da, epidemiak direla eta, aldi gogorretan. Ibarra 1366. urteko 127 suen artean mugituko da, eta 1819. urteko 210 suen artean. XIII. mendean, zergen ordainketen lehen zerrendekin, egitura berezi bat ikusten da, Artozkibar, zeinaren hedadura besterik ez dakigun, Artzibarko zenbait herri, Orotz-Betelu barne. Artozkibar testu baten arabera osatzen zuten, besteak beste, Artozki, Arizkuren, Uliberri, Saratsu, Txipua, Orai, Azparren, Orotz-Betelu, Olaldea, Otsa, Usotz, Muniain eta Urdazi herriek. Ez dakigu ibar independentea edo banaketa administratiboa zen, XIX. mendeko bidezidorraren antzekoa, zergak biltzeko balio zuena. Antzeko kasu bat gertatzen da ondoko Urraulgoitin, iparraldeko zatia garai berean Aietxuibar deitzen zena, eta gero ibarrean integratu zena, baina hasierako uneetan independentea ere izan zitekeen.

Ibarreko familia batzuk erresumako garrantzitsuenak bihurtu ziren, Artzeko jauna eta Uritzekoa nabarmenduz. XIV. eta XV. mendeetan, beste familia noble batzuekiko aliantzak beste familia handiago batzuetan desegiten joan ziren. Horrela Uritzarrak Artiedatarrekin edo Artzitarrak Urtubiarekin. Nafarroako gerra zibilean, XIV-XV. mendeetan, agaramondarren eta beaumontarren artean, Artzibarrek eta Orotz-Beteluk, Uritz-Artiedatarrak buru zituela, beaumontarren alde egin zuen.

Aro Modernoa

Pobrezia eta baliabide eskasia ziren nagusi. Badirudi ehiza etxeko dietaren osagarri garrantzitsua zela. Hartza, otsoa edo azeria ehizatzea saritzen zen, baina oreina hainbat urtez debekatuta egon zen, nobleei eta erregeei ematen baitzitzaien ehiza hori. 1556an oraindik debekatuta zegoen oreinak ehizatzea, eta sarritan isunak jartzen zitzaizkien herriei. Urte horretan, oreinak ehizatzeagatik ehizatutakoen zerrenda luzea zen. Orotz-Beteluk, Garaioak eta Garraldak uxaldi bateratua egin zuten, Beteluko hariztian 18 orein harrapatu zituztela imajinatu genuen. Urte berean Artzibarko jendea ere hartu zuten oreinekin, eta 1599an artzibartarrak itzuli ziren isun bat ordaintzera haiek ehizatzeagatik. Gehienetan, basurdea eta erbia ehizatzen zituzten, eta denbora batez janari ona emango zuten. Mendeetan, suzko armak urriak ziren eta ia ez ziren ehizarako erabiltzen, oso zehaztugabeak baitziren; beraz, zepoak, uxaldiak, txakurrak edo usoaren kasuan, sareak maiz erabiltzen ziren. 1568an, Artzibarreko bizilagunek Artiedako jauregiarekin adostu zuten ordaintzen zizkioten zergak kentzea. Berrerospenaren zenbateko osoa ehun aldiz ezarri zen, hau da, 4 580 urrezko dukat. Kopuru hori bizilagunen artean banatu zen. Gastu handi horrek, 1570aren ondorengo uzta txarrekin batera, ibarra pobrezia sakonean murgildu zuen.

Aro Garaikidea

Iñarbeko arroilako ikuspegia, 1982. urtean, Itoizko urtegia eraiki aurretik

Frantziako Iraultzak gerra garai baten hasiera markatu zuen Artzibarren, non Nafarroako Pirinioak eszenatoki nagusietako bat izan ziren: Konbentzioaren Gerra, Iberiar Penintsulako Gerra, Erregezaleen matxinada, Karlistaldiak... Konbentzioaren Gerran inguru hartako gogorrena izan zen. Herri asko erre zituzten, bai Nafarroa Garaian, bai Nafarroa Beherean.

Artzibarreko zati izan zen, administrazioaren ikuspegitik, 1845 arte, non banandu egin baitzen, herri eta udaletxe gisa. Abeltzaintza, bigarren mailan nekazaritza eta metalurgia, baso-aprobetxamenduez gain, Orozen zeregin nagusiak izan dira. XVIII. mendearen amaieran, behi-, ardi- eta txerri-buruak hazten ziren, eta garia, oloa, zekalea, artoa eta liho pixka bat biltzen ziren. Metalgintza, XIV. mendean dokumentatua, hurrengo mendeetan nahiko jarduera nabarmen gisa mantendu zen. 1800. urtearen inguruan burdinola bakarra zegoen Iratiren gainean, Orozen, baina herritik legoa erdira, eta 29 lagunek egiten zuten lan bertan. Independentziako gerraren eta karlistaren gorabeherak jasan behar izan zituen, 1845ean udalerriak berreraiki baitzuen, Nafarroan izan zen lehen labe garaietako bat instalatuz. Izan ere, XIX. mendea izan zen bere garairik oparoena metalurgiari esker.

Egurraren aberastasuna oso garrantzitsua izanik, udalerriko populazio txikiaren zati handi bat ez zuen mantendu XX. mendera arte. XIX. mendeko azken urteetan, paperaren fabrikazioan, La Navarra eta La Papelera Española bata bestearen atzetik joan ziren, bere garaian Iberiar Penintsulako faktoria nagusia izan zen batean Atarrabiakoarekin. 1914an itxi zuten. Paper-fabrikak berak xurgatu zituen Electra Oproz, eta Electra Olaldea, Iratiren aprobetxamendu hidroelektrikoa inauguratu zutenak. 1917an, ibarretik Itoitzeraino jaisten zen errepidearen irekiera onartu eta hasi zen, non Agoitz-Auritzekoarekin elkartzen zen.

1860tik aurrera, ibarra jendez husten hasi zen, Iruña landa-bizitza baino aukera erakargarriagoa baitzen artzibartar askorentzat. Jaitsiera hori gutxi gorabehera egonkorra izan zen 1960ra arte, artean 535 pertsona bizi baitziren udalerrian. Hala ere, hurrengo hamarkadarako, kopurua 386ra jaitsi zen, 1980an 316 izango zirelarik. Gehienak Txantrea iruindar auzoan amaitu zuten. Joerak, gero eta motelago bada ere, beheranzkoa izaten jarraitzen du.

Itoitzeko urtegia eraiki ondoren 2000ko hamarkadan, Artzibarren hegoaldeko zati handi bat urez bete zen, Artozki eta Muniain herriak urperatuz, eta, zati batean bada ere, Nagore eta Artzi. Ibarreko beste hainbat herritan ere eragin handia izan zuen, nahiz eta horiek ez ziren hainbeste nabaritu Orotz-Betelun, nahiz eta urtegia herrian amaitu. Gehien aldatu zena errepide berri baten eraikuntza izan zen, Nafarroako gainerako lurraldeekiko komunikazioa nabarmen hobetu zuena eta Iñarbeko arroilaren uholde partziala.

Demografia

2023 urteko erroldaren arabera 145 biztanle zituen Orotz-Beteluk.

1842	1857	1860	1877	1887	1897	1900	1910	1920	1930	1940	1950	1960	1970	1981	1991	2001	2011	2021
386	569	623	538	506	580	594	894	619	643	594	540	535	386	316	232	210	162	139

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Ekonomia

XIX. mendea hasieran, biztanle gehienak nekazaritzan aritzen ziren, zerealak eta lihoa bilduz. Haritz eta pago mendiak zituen, eta haien ikatzarekin eta bertan ateratako burdin mearekin 29 pertsona arduratzen ziren burdinola batean lan egiten zuen. 1972ko nekazaritza-erroldaren arabera, udal honetan 54 nekazaritza-ustiategi zeuden.

Hala ere, Orotz-Betelu Nafarroako Pirinioetako herririk industrialena izan da. Olaldea auzoan, erdigunetik 3 kilometrora, zentratu da industria historian zehar. Herri industriala denez, bere historiako une batzuetan populazio dezente izan du, 1910ean maximo historikora iritsiz 894 biztanlerekin, ia erdia Olaldea auzoan, paper fabrika handia ixten ari zirenean.

Politika

Orotz-Beteluko udaletxea erdialdean dago, eta idazkaria, era berean, Artzibarko eta Longidako udaletako idazkaria da. Udalbatza ibarreko alkateak eta lau zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Javier Larrea Reta da, Berraburu hautagai gisa aurkeztu zena.

Udal hauteskundeak

Alderdia	Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera
	1979	1983	1987	1991	1995	1999	2003	2007	2011	2015	2019
Berraburu	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	5
Urrizkain	-	-	-	4	-	-	-	5	5	-	-
Irati Talde Independentea	-	-	-	3	4	-	-	-	-	-	-
Adasa Talde Independentea	-	-	-	-	1	-	-	-	-	-	-
Orotzeko Zazpi	7	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-
UNAI	0	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-

1979an, Orotzeko Zazpi taldea nagusitu zen udaleko zazpi zinegotziekin. Baina hurrengo hauteskundeetan, ez zen zerrendarik aurkeztu, eta, beraz, Miguel Jose Arcelus Garralda aurreko alkatea izendatu zuten kudeaketa-batzordeko presidente, eta kargu hori errepikatu egin zen 1897an, kasuistika beragatik. 1991rako bi zerrenda aurkeztu ziren, Urrizkain eta Irati Talde Independentea. 4 eta 3 zinegotzi lortu zituzten, hurrenez hurren, Fernando Lecumberri Villanuevaren makilak.

1999an eta 2003an, berriz ere ez zen hautagairik izan, Jose Maria Arcelus Lusarreta kudeaketa-batzordeko presidente zelarik. 2007an Urrizkain zerrendak bost eserlekuen latotalitatea lortu zuen, 2011n berriz ere bere garaipena errepikatuz, Ainhoa Mendia Orradre alkate zela. 2015erako ere ez zen hautagairik aurkeztu, eta, beraz, Javier Larrea Retak bete zituen alkate-lanak kudeaketa-batzordeaz geroztik. 2019rako, alkate ohia zerrenda propio batean aurkeztu zen, Berraburu, eta eserleku guztiak lortu zituen.

Foru hauteskundeak

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak Alderdia Bozak guztira % +/-  Geroa Bai 31 33,33 ▲ 9  Euskal Herria Bildu 27 29,03 ▲ 2  Navarra Suma 22 23,26 -  Nafarroako Alderdi Sozialista 8 8,60 ▲ 6  Ahal Dugu 3 3,23   Nafarroako Ordezkaritza Kannabikoa 1 1,08 ▲ 1

2015eko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak Alderdia Bozak guztira % +/-  Euskal Herria Bildu 25 29,41 ?  Nafar Herriaren Batasuna 23 27,06 ?  Geroa Bai 22 25,88 ?   Nafarroako Alderdi Popularra 5 5,88 ?  Ahal Dugu 3 3,53 ?   Animalien Tratu Txarren Kontrako Alderdia 2 2,35 ?  Nafarroako Alderdi Sozialista 2 2,35 ?   Equo 1 1,18 ?  Izquierda-Ezkerra 1 1,18 ?

Udala

Orotz-Beteluko udaletxea, erdialdean

Udalaren egoitza eta udaletxea erdialdean dago.

• HELBIDEA: Plaza Nagusia, 1

Egungo banaketa

Orotz-Beteluko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Javier Larrea Reta da, Berraburu zerrendakoa. Zinegotziak 4 daude:

• Iker Bizkai Larrea (Berraburu)
• Juan Zugasti Munarritz (Berraburu)
• Eduardo Gil Aranatz (Berraburu)
• Joseba Galdurotz Arcelus (Berraburu)

Batzordeak

Orotz-Beteluko Udalan 7 batzorde ditu:

• Nekazaritza eta Abelzaintza
• Mendiak
• Kultura, Turismo, Jaiak eta Gai Sozialak
• Azpiegiturak, Instalakuntzak eta Hirigintza

Alkateak

1979tik, Orotz-Beteluk 6 alkate izan ditu:

Alkatea	Agintaldi hasiera	Agintaldi amaiera	Alderdia
Miguel José Arcelus Garralda	1979	1983		Orotzeko Zazpi
Miguel José Arcelus Garralda	1983	1991		kudeaketa-batzordea
Fernando Lecumberri Villanueva	1991	1995		Urrizkain
Melchor Turrilas Arana	1995	1999		Irati Talde Independentea
José María Arcelus Lusarreta	1999	2007		kudeaketa-batzordea
Ainhoa Mendia Orradre	2007	2015		Urrizkain
Javier Larrea Reta	2015	2019		kudeaketa-batzordea
Javier Larrea Reta	2019	jardunean		Berraburu

Garraioa

Nafarroako Autobus Konpainiak Orotz-Betelu Iruñekin batzen du. Autobus lineak honako ibilbidea egiten du:

• Orbaizeta - Orbara - Aribe - Garralda - Orotz-Betelu - Artzibar - Agoitz - Urrotz - Lizoainibar - Erantsus - Ibiriku - Egues - Uharte - Atarrabia - Burlata eta Iruñea

Kultura

Euskara

Ikus, gainera: «artzibarrera» eta «nafarrera»

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Artzibarko herri guztiak, Orotz-Betelu ere bai, sailkatu zituen, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkian, Pirinio ibarretik Esteribar eta Erroibar ibarrekin hitz egiten zena.

Koldo Zuazok, 2010ean, Orotz-Beteluk atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.

Udalerri honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak ditu. Horregatik sailkatzen da Artzibarrera azpieuskalkian (Iparartzibartar aldaera). Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Orotz-Beteluko mintzaira zaharrak hiztun gaberik dakite.

Jaiak

• Orreagarako erromeria: maiatzaren bigarren asteburuan
• San Adriango jaiak: abuztuaren lehen asteburuan

Ondarea

Ondasun nabarmenak

• San Andres eliza, Erdi Aroko kristiau eliza erromanikoa.
• San Migel eliza, 1894an eraikitako kristiau eliza modernista.
• Olaldeko ola, paper-fabrika zaharra.
• Orotz-Beteluko jauregia, Erdi Aroko jauregia.
• Orotz-Beteluko zubia, Erdi Aroan eraikitako Irati ibaiaren gaineko zubia.
• Pausandiko zubia, 1912an eraikitako Irati ibaiaren gaineko zubia.

Eremu naturalak

• Iñarbeko arroila, Irati ibaiak osatutako arroila.

Oroztar ospetsuak

• Karle Garmendia Aldaz (1898-1983), margolari.

Irudiak

• 
  Erdialdea
• 
  Ikuspegia airetik
• 
  Zubia eta ibaia
• 
  Iñarbeko arroila
• 
  Enparantza

Erreferentziak

• Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.

Ikus, gainera

• Pirinioaurrea
• Zangozako merindadea
• Nafarroa Garaia

Kanpo estekak

• Orotz-Beteluko Udalako webgune ofiziala

• Datuak: Q1647421
• Multimedia: Oroz-Betelu / Q1647421
• Liburuak: Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Orotz-Betelu