Calatravako Ordena

Calatravako Ordena ordena militar eta erlijiosoa da, Raimundo Fiterokoa abadeak XII. mendean sortutakoa, Gaztelako Erresuman, gaur egungo Ciudad Realetik gertu, dagoen Calatrava hiribildua babesteko hasierako helburuarekin. Zistertar ordenen taldekoa da, eta gaur egun ohorezko eta noblezia izaera du soilik.

Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Bere jatorria ekintza heroiko batean du. Calatrava hiria, Guadiana ibaiaren ondoan, Alfontso VII.a Gaztelakoak 1147an kendu zien musulmanei. Musulmanen aurrean Toledoren gotorleku aurreratu bezala tokiak zuen garrantzi estrategikoaren ondorioz zenbait magnatek denbora laburrez euren eskuetan eduki ondoren, erregeak bere defentsa 1150ean Tenpluko Ordenari emanez ziurtatu nahi izan zuen, garai hartan armada erregularrik ez baitzegoen, eta mugako eremuak birpopulatzea ere ez zen erraza. Urte batzuk beranduago, islamiar bultzadaren aurrean, Tenpleak enpresa galdutzat eman zuen, eta gotorlekua Alfontso VII.aren oinordekoa zen Antso III.a Gaztelakoari itzuli zion.

Calatravako Ordena eta Zaldieriaren definizioa Madrilen 1652an ospatutako Kapitulu Orokorraren arabera, erregearen grabatzailea zen Pedro de Villafrancan sinatutako azaleko irudia: *Petrus Villafranca Malagón sculptor Regius Alcobrice in Calatravensi Provincia natus sculpsit*, Madrid, 1660. San Fernandoko Arte Ederren Errege Akademia.

Sortutako egoera eta islamiar arriskuaren aurrean, honek bere gizonik garrantzitsuenak bildu zituen eta Calatrava bere defentsaz arduratzen zenari eskaini zion. Nobleen sorpresa eta txantxen artean, Raimundok, Fiteroko zistertar monasterioko abadea zena, bere monasterioko monjea zen Diego Velázquezek animatua, aurretik gerlaria izan zena, erronka onartu zuen. Alternatibarik ez zegoenez, erregeak bere hitza bete zuen, Calatrava Fiteroko monjeei emanez 1158an Almazanen eginiko dohaintza bidez. Eurek, euren aldetik, denbora gutxian 20.000 monje eta soldaduzko armada bat osatu zuten, Diego Velázquezek Calatravatik gertu antolatzea lortu zituenei Don Raimundok Aragoiko Erresuman bildu zituenak elkartuz. Jendetza horren aurrean, arabiarrek guduan sartzeari uko egin zioten, hegoalderantz erretiratuz.

Calatrava defendatzeko konpromisoa mantentzen zenez eta, denborarekin, zaldunak buruzagi bezala Zisterreko abade bat izatearekin eta monjeen artean bizitzearekin ados ez zeudenez, Ordenako Maisu bat aukeratu zuten. Monjeak Ciruelosera eta zaldunak Ocañara erretiratu ziren, non ordena militar bihurtu ziren, tokiko izena jaso zuen lehen hispaniar ordena. Ordenako lehen Maisua Don García izan zen, Zisterra eta Aita Santuagandik lehen araua jaso zuena. Arau honek, zistertar ohituren gainean laikoentzat egokitua, zaldunei, hiru boto erlijiosoez gain (obedientzia, kastitatea eta pobrezia) logelan, errefektorioan (jangela) eta otoitz-gelan isilik egotea, astean lau egunetan barau egitea, euren armajantziarekin lo egitea, eta, jantzi bakar bezala, zistertar habitu zuria zitorioritutako gurutze beltz sinple batekin (ondoren gorria) eramatea: muturretan zitorioriak zituen greziar gurutze bat, XVI. mendean gaur egun ezagutzen den bezala egituratu zena.

Zorita de los Canes gotorlekua eta bere alfoz guztia 1174an eman zizkien Alfontso VIII.a Gaztelakoak calatravatarrei, almohadeek azken bi urteetan eginiko erasoen ondoren Tajo ibaiaren ekialdeko muga guztia babesteko. 1180an errege berak Zoritari forua eman zion.

1179an Alfontso II.a Aragoikoak Alcañizeko gaztelua eman zion Calatravako Ordenari musulmanen aurkako bere zerbitzuengatik sari bezala.

Abenójarreko Bazkalekua eta bere lurraldea 1183an eman zion Alfontso VIII.a Gaztelakoak ordena honi 1814 arte (urte honetan lurraldea Don Carlos Infanteak berreskuratuz), herria Abenójar de Calatrava deitzera pasa zen. Gertaera honen froga bezala Calatravako gurutzea ikus daiteke forjatua herriko elizako teilatuetako baten.

Sortu zenetik XIII. mendearen hasiera arte, ordenak zenbait gorabehera jasan zituen. Alfontso VIII.ak 1195ean Alarcosko guduan jasandako porrota kristauaren ondoren bere jabetzak ebakuatu ere egin behar zituen, Toledoko Ciruelosera erretiratuz. Esku kolpe bat eman ondoren, Ordenako zenbait zaldunek ustekabean hartu zuten Salvatierrako gaztelua, Sierra Morenatik gertu, euren mende mantendu zutena, batere laguntzarik gabe, 1211 arte. Horregatik, urte gutxi horietan Ordenak Salvatierrako Ordena izena jaso zuen.

Ordena behin betiko 1212an Navas de Tolosako guduan sendotu zen, bere egoitza Calatrava la Nueva gotorleku berri eta seguruagoan ezarri zuenean 1218an (antzinako Dueñaseko gazteluan, Salvatierrako gazteluaren aurrean), gehienbat preso musulmanek eraiki zutena, eta sekula gehiago utziko ez zuena.

Calatravaren egoitza zaharra, Ordenaren sorlekua zena, Guadiana ibaiaren ondoan, enkomienda baten egoitza bihurtu zen, eta, une horretatik aurrera Calatrava la Vieja deitu zen.

Denbora gutxian, bere giza eta ekonomia baliabide handiek Ordenari botere politiko eta militar itzel bat eman zioten, Errekonkista amaitu arte iraun zuena. Gaztela eta Aragoiko muga guztian zehar lurrak eta gazteluak zituen, milaka basailuren gaineko jaurerri feudal bat eginez. Bere izen propioan gudu zelaira 2000 zaldun eman zitzakeen, Erdi Arorako nahiko indar handia. Gainera, autonomia zuen, honek erregeekin zenbait gatazka izatera eraman zuelarik, Ordenak ez baitzien eurei obeditzen, Maisu Handiari baizik. Euren gainetik soilik pertsonaia erlijiosoak ziren errekonozituak: Frantziako Morimondeko abadea, eta, goren-gorenean, Aita Santua

1228tik aurrera Ordenak Andaluzian enkomiendak izan zituen, Fernando III.a Gaztelakoak Alcaudete, Porcuna, Martos eta Víboras herriak eman baitzizkion, Errekonkistan emandako zerbitzuengatik esker on bezala. Era berean, XIV. mendean eta XV. mendean calatravatarrek euren andaluziar domeinuak handitu zituzten Jaenen (Lopera, Jimena, Arjona etab...) Kordoban (Fuente Obejuna, Bélmez, Villafranca de Córdoba etab...) eta Sevillan (Osuna) enkomienda berriak sortuz.

Fernando II.a Aragoikoa Katolikoak Aita Santuaren bulda bati esker 1477an Ordenako Maisu Handi aukeratua izatea lortu zuen, eta, beragandik hasita, ondorengo espainiar errege guztiek titulua heredatu zuten.

Ondorengo erregeen agintepean, eta errekonkista jada amaitua, pixkanaka, izpiritu militar zein erlijiosoa galtzen hasi ziren. Denborarekin, existitzeko bere arrazoi bakarra irabaziak sortzea zen, euren domeinu handietatik zetozenak, eta euren erlikien kontserbazioa.

Jose I.a Espainiakoak 1808an hala erabakita Ordenaren ondasunak konfiskatu ondoren, 1814an Fernando VII.ak itzuli zizkien, azkenean sekuarizatuak amaituz 1855ean Pascual Madozen partetik. Espainiako Lehen Errepublikak Ordena ezabatu zuen, 1875ean berrezarri zena Aulki Santua bere barne diziplina erregulatzeko arduraduna zelarik. Gaur egun, ordena ohorezko erakunde bat da.

Duintasunak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ordenako duintasun handiak denboraren igaroan agertzen joan ziren, 1467an behin betiko estatutuetan berretsiak izan zirelarik. Hierarkia ordenaren arabera, honako zazpiak ziren:

Maisua: Ordenako Autoritate nagusia zen. Enkomiendak ematen zituen, habituak eta prioratoak ematen zituen, Ordenakoak ziren pertsona guztientzat, basailuak barne, justizia administratzen zuen. Kargua hautazkoa eta bizi osorakoa zen. Ordenak 30 Maisu izan zituen espainiar koroarekin batu zen arte.
Gaztela eta Aragoiko Komendadore Nagusiak: Maisuaren ondoren euren erresumetako enkomienden lehen autoritateak.
Klaberoa: Bere betebeharra Ordenaren gaztelua eta komentu nagusia, hau da, Calatrava la Nuevako bere egoitza defendatu eta zaintzea zen. Maisuaren ordezkari militarra ere bazen.
Priorea: Zaldunen sendatze izpiritualaren arduraduna. Morimondeko abadea ordezkatzen zuen.
Sakristaua: Ordenaren erlikien, edalontzi sakratuen eta apaindurak zaintzearen arduraduna.
Langile Nagusia: Eraikuntzez arduratzen zena.

Ordenako Maisuak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Don García (1164–1169)
Fernando Icaza (1169–1170)
Martín Pérez de Siones (1170–1182)
Nuño Pérez de Quiñones (1182–1199)
Martín Martínez (1199–1207)
Ruy Díaz de Yanguas (1207–1212)
Rodrigo Garcés (1212–1216)
Martín Fernández de Quintana (1216–1218)
Gonzalo Yáñez de Novoa (1218–1238)
Martín Ruiz de Cevallos (1238–1240)
Gómez Manrique (1240–1243)
Fernando Ordóñez (1243–1254)
Pedro Yáñez (1254–1267)
Juan González (1267–1284)
Ruy Pérez Ponce de León (1284–1295)
Diego López de Santsoles (1295–1296)
Garci López de Padilla (1296–1322)
Juan Núñez de Prado (1322–1355)
Diego García de Padilla (1355–1365)
Martín López de Córdoba (1365–1371)
Pedro Muñiz de Godoy (1371–1384)
Pedro Álvarez de Pereira (1384–1385)
Gonzalo Núñez de Guzmán (1385–1404)
Enrique de Villena (1404–1407)
Luis González de Guzmán (1407–1443)
Fernando de Padilla (1443ko hilabete batzuk)
Alonso de Aragón ( 1443 amaiera–1445)
Pedro Girón (1445–1466)
Rodrigo Téllez Girón (1466–1482)
García López de Padilla (1482–1487)

Espainiako Monarkia (1487tik aurrera)

Ordenarekin lotutako toki eta monumentuak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Nafarroa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Santa María La Real Monasterioa (Fitero). Ordenaren lehen egoitza XII. mendean.

Ciudad Realgo probintzia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Calatrava la Viejako gaztelua (Carrión de Calatrava). Ordenaren egoitza XII. mendean.
Izarretako Andre Mariaren Ermita-Komentua (Miguelturra). Calatravako Ordenaren eragin handia jaso zuten bi markesek sortua eta bere barnean Miguelturrako patroia den birjina hartuz.
Salvatierrako gaztelua (Calzada de Calatrava). Trantsiziozko egoitza XIII. mendeko lehen urteetan.
Calatrava la Nuevako Gaztelu-Komentu Sakratua (Aldea del Rey): Behin betiko egoitza 1218tik aurrera.
Palacio de Clavería (Aldea del Rey). Ordenako klaberoaren egoitza XVI. mendetik aurrera.
Almagro: Ordenaren hiri nagusia.
Oreto eta Zuquecako Andre Mariaren Santutegia, Granátula de Calatrava. Ordenaren egoitza historiko eta izpirituala, antzinako Oretumeko hiri eta gotzaindegiarekin lotzen zuena.
Campo de Calatrava. Ordenaren toki nagusiak (Calatrava la Nueva, Almagro, etab...) dauden eskualdea.
Bolaños de Calatravako gaztelua, Ordenaren hiri nagusia defendatzeko eraikia.
Virgen del Monte santutegia (ordenak eraikia) Campo de Calatravako antzinako "Mohedako bazkalekua"n eraikia.
Errekonkistaren ondoren lortutako Dontzelen Gaztelua eta non Chillónen Espainiako lau ordenen enkomienda handietako bat egon zen tokia.

Teruelgo probintzia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Calatravatarren Gaztelua (Alcañiz). Aragoi Beherean ordenaren presentzia garrantzitsuaren lekukoa. XII. mendea.
Enkomiendaren Jauregia (La Fresneda). Matarrañaren eskualdean, XVI. mendea.

Castellóko probintzia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Albocácer: 1243an bere hiri-gutunean domeinua Calatravako Ordenari eman zitzaion.
Bejís: Jaime I.a Aragoikoak Calatravako Ordenari eman zion 1245ean Enkomienda tituluarekin eta Valentziar Gorteetan ordezkaritzarekin. Bere hiri gutun ezaguna 1276ko abuztuak 18koa da, Alcañizeko Komendaren gizonei emana Segorben Valentziako foruan.
Sacañet: Jaurerria Calatravako Ordenarena izan zen. Herria Bejísgandik 1842an independizatu zen.

Jaengo probintzia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Jaiokundeko Andre Mariaren Eliza (Jamilena). 1559an berreraikia antzinako Erdi Aroko eliza baten gainean Karlos I.a Espainiakoaren aginduz, nork, hasieran, Burgosetik zetozen calatravatar monjen komentu bat egitea pentsatzen zuena. Eliza hau Francisco del Castillo "el Mozo" arkitektoaren lana da.
La Peñako gaztelua (Martos). Arabiar eta iberiar-erromatar jatorriko beste gaztelu batzuen hondakinen gainean eraikia. Izena ematen dion harkaitzaren tontorrean dago, 1000 metroko altueran. Bere kokapen estrategikoak Ordenaren gotorleku defentsibo nagusia izatea egiten zuen nazariar erresumaren aurrean. Gaztelu honetan ere, elezahar batek dioenaren arabera, Fernando IV.a Gaztelakoak bidegabeki hiltzera zigortu zituen Carvajales anaiak, Ordenako komendadoreak, modu misteriotsuan, erregeari bizia kosta zitzaiona.
Villako gaztelua (Martos). Bere jatorria ordenarena baino lehenagokoa da, baina Calatravako ordenarekin egin zitzaizkion erreforma eta hedapenik handienak. Gaztelua Martoseko harkaitzera harresien bidez elkartzen zen, hiria babestua geratuz. La Peñako gazteluarekin batera oso garrantzitsua izan zen nazariar erresumaren aurrean.
Porcunako Dorre Berria eta Gaztelua. Tamaina handiko Erdi Aroko dorre bat da, Calatravako Ordenak 1411 eta 1435 artean eraikia, eta bere komendadorea zen Luis de Guzmánek inauguratua. Porcunako gaztelu monumentalaren ekialdeko muturrean dago, Martoseko Ateari itsatsia, zitadelaren ekialdeko sarrera dena. Bere garaian, Andaluzia kristauan hobekien defendatutakoa izan zen. Horregatik, zenbait calatravar komendadoreren egoitza egonkorra izan zen eta hortik, gotorleku horretan zenbait urtez preso egon izana Boabdil Gaztea, Granadako azken erregea, Lucenako guduan preso erori ondoren. 28 metroko altuera du eta oktogono formako oinplanoa du, barnealdean gainjarritako bi gelekin, ganga gotikoz estaliak. Kanpoaldean leiho mudejarrak ditu, modu finean landuak. Behean Calatravako gurutze bat dago bere barne angeluetan landutako bi kate zatirekin eta alboetan bi harea erlojurekin. Terraza bat du landazabalerako behatoki eder batekin. Monumentu nazionala da 1982tik, eta Obulcoko Udal Museo Arkeologikoa dago bertan, non historiaurreko, iberiar eta erromatar garaietako hondarrak gordetzen diren.
San Benito eliza (Porcuna). Leialki laburbiltzen du Calatravako Ordenaren zistertar izpiritua. Prioratoa eta Benitoar Monasterioa izan zen. Erromaniko berantiar estiloko eliza bat da, eta bertan zenbait alditan calatravatar zaldun guztiak batu ziren. L formako bi nabe ditu (nagusia landare irudidun arku eta kapitelek osatutako arkudiarekin) eta XVIII. mendeko estalkia duen kanpandorrea.
Andre Maria Sortzez Garbiaren Gaztelu eta Eliza (Higuera de Calatrava). Gaztelutik zutik Omenaldiaren Dorrea geratzen da. Antzinako Higuera de Martos Higueruelako guduaren lekuko izan zen (1431), non Joan II.a Gaztelakoaren tropek 10.000 musulman hil zituzten. Musulmanen ondorengo erasoek herria erretzea eta klerigo eta zibilen heriotzak eragin zituzten. Padilla etxeko armarria elizako aldare nagusiaren kupulan ikus daiteke.
Begíjarreko gaztelua. Hau izan zen Fernando III.a Santuak Calatravako Ordenari egin zion lehen dohaintzetako bat 1226an konkistatu ondoren, beste heredade eta jabetza batzuekin batera.

Guadalajarako probintzian[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Zorita de los Canesko gaztelua. Andalusiar jatorriko gazteluak Tajoren ibi bat domeinatzen du eta Alfontso VIII.ak eman zion ordenari 1174an, "Enkomienda Buru" bihurtuz. Erdi Aroan zehar Ordenako alderdi ezberdinen arteko gatazken lekuko izango zen. Jada XVI. mendean, Filipe II.a Espainiakoak Ruy Gómez de Silvari kendu zion. Gaur egun hondakinetan dago, garai batean izan zuen handitasun eta hedadura nabaritzea eragozten ez duen arren. Oraindik ikus daitezke calatravatar kapera, uraska, putzua, iparraldeko dorre albarranarra, antzinako islamiar albakarra, emirerri eta kalifa-herri garaiko paramentuak, etab...

Madrilgo probintzian[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Calatravako Concepción Realeko Eliza. 1670 eta 1678 artean eraikia Calatravako Komendadoreen komentu ondoan. 1868ko Iraultza Loriatsuan gobernuak eliza hau botatzea erabaki zuen, baina 1870eko martxoak 9an Diputatuen kongresuan ekitaldi historiko batean, Manuel Silvela diputatuak, eztabaida bizi baten ondoren, gobernuak eliza hau errespetatzeko konpromezua hartzea lortu zuen, berari esker gaur egun mantentzen delarik.