Clydesdale zaldi

Wikipedia, Entziklopedia askea
Clydesdale zaldi
Zaldi arraza
EspezieaEquus ferus caballus

Clydesdale eskoziar arrazako zaldia da. Bere jatorri-eremutik hartzen du izena, Clydesdale edo Clyde ibaiaren harana; haren zati handi bat Lanarkshire konderriaren barruan dago[1][2][3][4][5].

Arrazaren jatorria XVIII. mendera arte urrutiratzen da, Flandriako hazitarako zaldiak Eskozian inportatu eta bertako behorrekin parekatu zirenean; XIX. mendean, «Shire» zaldiaren odola sartu zen[6] Arrazarentzat, Clydesdale izenaren lehen erabilera, 1826an erregistratu zen; zaldiak Eskoziako inguru handi batera eta Ingalaterrako iparraldera hedatu ziren. 1877an, arrazaren elkartea eratu ondoren, munduko herrialde askotara, milaka Clydesdale zaldi esportatu ziren, batez ere, Australiara eta Zeelanda Berrira. XX. mendearen hasieran, kopurua jaisten hasi zen, bai asko Lehen Mundu Gerran erabiltzeko eraman zirelako, bai nekazaritzaren mekanizazioa gero eta handiagoa zelako. 1970eko hamarkadan, Rare Breeds Survival Trust-ek arraza desagertzeko zaurgarritzat jo zuen. Geroztik kopuruak apur bat igo dira,

Zaldi handia eta indartsua da, nahiz eta, gaur egun, ez den lehen bezain astuna[6]. Tradizionalki, zamaketarako erabiltzen zen, bai nekazaritzan, bai errepideko garraioan ere. Gaur egun, gurdi zaldia da nagusiki. Desfileetan edo prozesioetan ibili edo gidatu daiteke; batzuk danbor-zaldi gisa erabili izan ditu Household Cavalry-k, eta, Estatu Batuetan, Anheuser-Busch garagardotegiak zortziko talde parekatua erabiltzen du publizitaterako[6].

Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Zeelanda Berriko bi Clydesdale zaldi bagoi bati tiraka

Clydesdale izena Clydesdaletik hartzen du, Lanarkshireren izen zaharra, Clyde ibaiagatik ezaguna[7]. XVIII. mendearen erdialdean, Flandriako garaño-zaldiak Eskoziara inportatu, eta bertako behorretan ugaldu ziren; ondorioz, lehendik zegoen tokiko saldoa baino handiagoak ziren moxalak sortu ziren. Horien artean, Lochlylocheko John Paterson batek Ingalaterratik inportatutako izenik gabeko garaño beltz bat eta Hamiltoneko dukearen jabetzako marroi iluneko garaño bat daudeAipuaren errorea: Baliogabeko <ref> etiketa; edukirik gabeko erreferentziek izena izan behar dute.

Nabarmendutako beste garaño bat izan zen 165 cm (16.1 h) Blaze izeneko leinu ezezaguneko garaño-entrenatzailea. XIX. mendearen hasieran hasi ziren moxal hauen genealogiaren idatziak agertzen, eta, 1806an, gerora bere jabearen baserriaren izenaz, Lampits, ezagutzen den Lampits behorra ―moxal eme bat― jaio zen, bere leinua zaldi beltzeraino zeramana. Behor hori, gaur egun bizi diren ia Clydesdale guztien arbasoetan ageri da. Bere moxaletako bat Thompson's Black Horse ―Glancer izenez ezagutzen dena― izan zen, eta horrek eragin handia izango zuen Clydesdale arrazanAipuaren errorea: Baliogabeko <ref> etiketa; edukirik gabeko erreferentziek izena izan behar dute.

Clydesdale izenaren lehen erabilera, arrazari erreferentzia eginez, 1826an izan zen, Glasgowko erakusketa batean[8]. Haien jatorriari buruzko beste teoria bat da XV. mendean Eskoziara ekarritako zaldi flandriarren ondorengoa dela, XVIII. mendearen amaieran zabaldu zena. Hala ere, teoria horren egileak berak ere onartu zuen litekeena dela arrunta izatea haien arbasoen istorioa[9].

Eskozian, 1837ko idatzizko erregistroekin, auzoen arteko zaldien kontratazio sistema bat omen zegoenAipuaren errorea: Baliogabeko <ref> etiketa; edukirik gabeko erreferentziek izena izan behar dute. Programa hori tokiko nekazaritza hobetzeko elkarteek osatzen zuten; arraza-ikuskizunak antolatzen zituzten garaño onena aukeratzeko, eta, haren jabeari, diru-sari bat ematen zioten. Gero, jabeari eskatzen zitzaion, diru gehigarri baten truke, garañoa eremu berezi batera eramatea bertako behorrak ugaltzeko[10]. Sistema horren eta erosketaren bidez, Clydesdaleko garañoak Eskozia osora, eta Ingalaterrako iparraldera bidali ziren.

1904ko Clydesdaleko behor baten marrazkia

Bertako behorrekin gurutzamendu zabalaren bidez eta garaño horiek ezarritako eremuetan, Clydesdale mota zabaldu zuten, eta, 1840. urterako, eskoziar zama-zaldiak eta Clydesdale zaldiak bat eta bera ziren[8]. 1877an, Clydesdale Horse Society of Scotland elkartea sortu zen, eta, 1879an, American Clydesdale Association (geroago Clydesdale Breeders of the USA) izena hartu zuen, zeinak AEBko zein Kanadako arraza zaleei zerbitzatzen zien. 1882an argitaratu zen lehenengo zaldi erregistro-liburu amerikarraAipuaren errorea: Baliogabeko <ref> etiketa; edukirik gabeko erreferentziek izena izan behar dute. 1883an, iraupen laburreko Select Clydesdale Horse Society elkartea sortu zen Clydesdale Horse Societyrekin lehiatzeko. Arraza hobetzen ziharduten bi hazlek hasi zuten, eta haiek ere Clydesdale zalditan Shire odola sartzeaz arduratu ziren, hein handi batean[11].

XIX. mendearen amaieran eta XX.aren hasieran, Clydesdale zaldi ugari esportatu ziren Eskoziatik, eta, 1911n bakarrik, 1.617 zaldi utzi zuten herrialdea. 1884 eta 1945 artean, berriz, 20.183 zaldiren esportazio-ziurtagiriak eman ziren. Zaldi horiek Britainiar Inperioko beste herrialde batzuetara esportatu ziren, baita Ipar eta Hego Amerikara, Europa kontinentalera eta Errusiara ereAipuaren errorea: Baliogabeko <ref> etiketa; edukirik gabeko erreferentziek izena izan behar dute.

Lehen Mundu Gerrak milaka zaldiren errekrutatzea ekarri zuen gerra esfortzurako, eta, gerraren ostean, baserriak gero eta mekanizatuago zeuden heinean, arrazen kopuruak behera egin zuen. Gainbehera horrek gerra artean ere jarraitu zuen. Bigarren Mundu Gerraren ostean, Ingalaterrako Clydesdale zaldi-ugaltzaileen kopurua 1946an 200etik gora izatetik 1949an 80ra jaitsi zen. 1975erako, Rare Breeds Survival Trust-ek desagertzeko zaurgarritzat jo zuen[12], hau da, 900 eme-ugaltzaile baino gutxiago geratu ziren Erresuma BatuanAipuaren errorea: Baliogabeko <ref> etiketa; edukirik gabeko erreferentziek izena izan behar dute.

XIX. eta XX. mendeetan Eskoziatik esportatutako zaldi asko Australiara eta Zeelanda Berrira joan ziren[12]. 1918an, Commonwealth Clydesdale Horse Society sortu zen arrazaren Australiako elkarte gisa[13]. 1906 eta 1936 artean, Clydesdale zaldia hainbeste hazi zen Australian, ezen beste zama-arraza batzuk ia ezezagunak ziren[14]. 1960ko hamarkadaren amaieran: «Clydesdale zaldi bikainak hazten dira Victorian eta Zelanda Berrian; baina, lehengo lekuan behintzat, komenigarritzat jotzen da mota horri eustea Ingalaterratik maiz inportatuz»[15]. 25.000 Clydesdale baino gehiago erregistratu ziren Australian 1924 eta 2008 artean[16]. Clydesdale zaldiaren ospeak «Australia eraiki zuen arraza» deitzera eraman zuen[11].

1990eko hamarkadan, kopuruak gora egiten hasi ziren. 2005erako, Rare Breeds Survival Trust-ek arraza "arrisku" egoerara eraman zuen[12], Erresuma Batuan 1.500 eme ugaltzaile baino gutxiago baitzeuden[17]. 2010. urterako, berriz, "zaurgarri" izatera pasa zen[18]. 2010ean, berriz, Clydesdale zaldia "behatu" gisa sailkatu zuen American Livestock Breeds Conservancy-k; hau da, AEBen urtero 2.500 zaldi baino gutxiago erregistratzen zirela eta mundu osoan 10.000 baino gutxiago zeudela esan nahi zuen horrek[19]. 2010ean, munduko kopurua 5.000koa zela kalkulatu zen[20], eta horietatik 4.000 inguru AEBn eta Kanadan[12], 800 Erresuma Batuan[21] eta gainerakoak beste herrialde batzuetan, besteak beste, Errusia, Japonia, Alemania eta Hegoaldeko Afrikan[11].

Ezaugarriak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Clydesdale gazteak

Clydesdale zaldiaren osaera asko aldatu da bere historian zehar. 1920ko eta 1930eko hamarkadetan, Shire, Pertxeroi eta Belgikako zaldi trinkoa baino txikiagoa zen. 1940ko hamarkadan hasita, hazkuntzako animaliak hautatu ziren desfileetan eta ikuskizunetan ikusgarriagoak ziren zaldi altuagoak sortzeko. Gaur egun, Clydesdale zaldia 162tik 183 bitarteko altuera du eta 820tik 910 kg bitarteko pisua du[12]. Ar heldu batzuk handiagoak dira, 183 cm baino garaiagoak dira, eta 1.000 kg arterainoko pisua du. Arrazak aurpegiko profil zuzena edo apur bat ganbila du[22], eta kopeta eta mutur zabala.

Oso gihartsu eta sendoa da; lepo arkuduna; soin-gurutze altua, eta sorbalda makurtua du. Arraza-elkarteek arreta handia jartzen diote apatx eta hanken kalitateari, baita mugimendu orokorrari ere. Haien ibilaldiak aktiboak dira, altxatutako apatxak eta potentzia eta kalitate inpresio orokorrarekin[12]. Clydesdale zaldiak kementsuak dira, Clydesdale Horse Society-k «gurdiaren eta ikuspegiaren alaitasun» gisa deskribatzen duen moduarekin[21].

Clydesdale zaldiak linfedema kroniko progresiboa izateko arriskua duela identifikatu da, gizakien linfedema kronikoaren antzekoa den hantura progresiboa, hiperkeratosia eta gorputz-adarretako fibrosia barne hartzen dituen seinale klinikoak dituen gaixotasuna[23]. Beste osasun kezka bat hanka behe aldeko larruazala da, non luma astuna duen. Lagunartean «Clyderen azkura» deitua, hazteri mota batek eragindakoa dela uste da. Clydesdale zaldia ere ezaguna da eguzki-erredurak garatzen dituela aurpegiaren inguruko edozein azal arrosan (pigmentatu gabea)[24].

Clydesdale zaldiak gaztaina kolorekoak izan ohi dira, baina Sabino zaldiaren antzeko eredua (gaur egun frogatu ezin den KIT mutazioa) ere agertzen dira: beltza, grisa eta gaztaina. Gehienek marka zuriak dituzte aurpegian, oinetan eta hanketan ere, eta, noizbehinka, gorputzeko orbanak (normalean, sabelaren beheko aldean). Hanken beheko aldean ere, luma zabala dute[12]. Marka horiek sabino zaldi-genetikaren ondorioa dela uste da. Clydesdale zaldi hazle batzuek aurpegian eta hanketan marka zuriak nahi izaten dituzte, gorputzean markarik gabeAipuaren errorea: Baliogabeko <ref> etiketa; edukirik gabeko erreferentziek izena izan behar dute.

Marka-multzo ezin hobea lortzen saiatzeko, sarritan, hanka zuri bakarra duten zaldiak lau hanka zuri eta gorputzean sabino zalduaren ezaguerak duten zaldiekin gurutzatzen dituzte. Emaitza, batez beste, nahi den marka zuri kopurua duen moxala izaten da[25]. Clydesdale zaldiak ez du Sabino 1 (SB1) generik, beste arraza askotan sabino zaldiaren adierazpenak eragiteaz arduratzen dena, eta ikertzaileek teorizatzen dute beste hainbat gene ere izan zitekeela eredu horien erantzule[26].

Erosle askok prima bat ordaintzen dute zaldi marroi-gorrixka eta beltzengatik, batez ere, lau hanka zuriak eta aurpegiko marka zuriak dituztenengatik. Kolore espezifikoak, beste ezaugarri fisiko batzuen aldean, hobetsi ohi dira, eta erosle batzuek sendotasun arazoak dituzten zaldiak ere aukeratzen dituzte desiratzen duten kolorea eta marka baldin badute. Erosleek ez dituzte sabino zaldiak bezalakoak nahi, nahiz eta zama-zaldiei buruzko idazle batek teorizatu nahi diren koloreak eta ile-ehundura mantentzeko beharrezkoak direla[27]. Arraza-elkarteek, dena den, ez dagoela kolore txarrik adierazten dute, eta gorpuzkera eta orbanak dituzten zaldiak gero eta onartuago daude[28].

Erabilerak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Budweiser Clydesdale

Clydesdale zaldia, jatorriz, nekazaritzarako, ikatza garraiatzeko Lanarkshiren eta garraio astunetarako Glasgown erabili zen[29]. Gaur egun, Clydesdale zaldia oraindik garraioetarako erabiltzen da: nekazaritzarako, egurgintzarako, gidatzeko... Erakusketarako eta gainean ibiltzeko ere erabiltzen da, baita gozamenerako gordetzen ere. Clydesdale zaldi ezagunak da gurdi-zerbitzuetan eta zaldiekin egindako desfiletan bere oin zuri eta lumatsuengatik[12].

Karroza-zaldiekin batera, Clydesdale zaldia ikuskizuneko zaldi gisa ere erabiltzen da. Eskualdeko eta estatuko azoketan, baita nazioko erakusketetan ere, lerro eta arnesen klaseetan erakusten dira. Arrazako kide ospetsuenetakoak Budweiser Clydesdalen krokadurak osatzen dituzten taldeak dira. Zaldi hauek Budweiser Breweryren jabetzakoak izan ziren Estatu Batuetako debekuaren amaieran, eta, harrezkero, arrazaren zein markaren nazioarteko ikur bihurtu dira. Budweiser hazkuntza-programak, bere kolore eta konformazio estandar zorrotzekin, arrazaren itxuran eragina izan du, Estatu Batuetan jende askok uste baitu Clydesdale zaldia beti marroi-gorrixkara marka zuriekin izan dela[12].

Clydesdale zaldi batzuk ibiltzeko erabiltzen dira, eta zaldi-zela azpian ikus daitezke, baita gidatzen ere. Beren jarrera lasaia dela eta, entrenatzeko oso errazak eta pista-zaldi apartekoak izateko gai direla frogatu dute. British Household Cavalry-k Clydesdale eta Shire zaldiak danbor-zaldi gisa erabiltzen ditu zeremonia eta estatuko ekitaldietan desfile buruan. Zaldiak kolore deigarrikoak dira, piebald, skewbald eta roan barne. Horretarako erabili ahal izateko, danbor-zaldi batek, gutxienez, 173 cm-ko altuera izan behar du, eta ibilaldiko musikari-ofiziala eta bakoitzak 56 kilo pisatzen duen zilarreztatutako bi danbor eramaten ditu[30][31].

XIX. mendearen amaieran, Clydesdale zaldiaren odola gehitu zitzaion Irish Draft arrazari, gainbeheran zegoen arraza hura hobetzeko eta indarberritzeko asmoz. Hala ere, ahalegin horiek ez ziren arrakastatsuak izan, Irish Draft zaldien hazleek uste baitzuten Clydesdale zaldien odolak beren zaldiek latzagoak eta hanken behealdean akatsak izateko joera zekartela[32]. Clydesdale zaldiak, Britainia Handian, Gypsy zaldia garatzen lagundu zuen[33]. Clydesdale zaldia, zamako beste arrazekin batera, Australian Draft zaldia sortzeko ere erabili zen[34]. XX. mendearen hasieran, Dales Poni zaldiekin gurutzatzen ziren sarritan, tamaina ertaineko zama-zaldiak sortuz, bagoi komertzialek eta artilleria militarra tiratzeko erabilgarriak[35].

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ Barbara Rischkowsky, D. Pilling (eds.) (2007). List of breeds documented in the Global Databank for Animal Genetic Resources, annex to The State of the World's Animal Genetic Resources for Food and Agriculture. Rome: Food and Agriculture Organization of the United Nations. [[:en:Special:BookSources/9789251057629|ISBN 9789251057629]]. Accessed January 2017
  2. ↑ Breed data sheet: Clydesdale / United Kingdom (Horse). Domestic Animal Diversity Information System of the Food and Agriculture Organization of the United Nations. Accessed April 2020
  3. ↑ Equine watchlist. Rare Breeds Survival Trust. Accessed April 2020
  4. ↑ (Ingelesez) Porter, Valerie; Alderson, Lawrence; Hall, Stephen J. G.; Sponenberg, D. Phillip. (2016-03-09). Mason's World Encyclopedia of Livestock Breeds and Breeding, 2 Volume Pack. CABI ISBN 978-1-84593-466-8. (Noiz kontsultatua: 2022-09-07).
  5. ↑ (Ingelesez) Rousseau, Élise. (2017-05-09). Horses of the World. Princeton University Press ISBN 978-0-691-16720-6. (Noiz kontsultatua: 2022-09-07).
  6. ↑ a b c Elwyn Hartley Edwards (2016). The Horse Encyclopedia. New York, New York: DK Publishing. ISBN 9781465451439
  7. ↑ Clydesdale. International Museum of the Horse.
  8. ↑ a b Hendricks, pp. 133–134
  9. ↑ Biddell, pp. 75–76
  10. ↑ McNeilage, p. 73
  11. ↑ a b c Edwards, pp. 284–285
  12. ↑ a b c d e f g h i Dutson, pp. 348–351
  13. ↑ Our Purpose. Commonwealth Clydesdale Horse Society.
  14. ↑ Our History - 1900 to 1930. Commonwealth Clydesdale Horse Society.
  15. ↑ Hayes, p. 361
  16. ↑ Our History - 1970 to present. Commonwealth Clydesdale Horse Society.
  17. ↑ Watchlist. Rare Breeds Survival Trust.
  18. ↑ Watchlist - Equines. Rare Breeds Survival Trust.
  19. ↑ Conservation Priority Equine Breeds 2010. American Livestock Breeds Conservancy.
  20. ↑ Clydesdale horse. American Livestock Breeds Conservancy.
  21. ↑ a b Breed History. Clydesdale Horse Society.
  22. ↑ The Clydesdale Horse - Breed Standards. Commonwealth Clydesdale Horse Society.
  23. ↑ Chronic Progressive Lymphedema (CPL) in Draft Horses. University of California, Davis.
  24. ↑ Commonwealth Clydesdale Horse Society of Australia - Frequently Asked Questions. .
  25. ↑ Sabino spotting. American Paint Horse Association.
  26. ↑ Brooks, Samantha; Ernest Bailey. (2005). «Exon skipping in the KIT gene causes a sabino spotting pattern in horses» Mammalian Genome 16 (11): 893–902.  doi:10.1007/s00335-005-2472-y. PMID 16284805..
  27. ↑ Roy, Bruce. (16 August 2010). «Stable Talk» The Draft Horse Journal.
  28. ↑ The Modern Clydesdale. Clydesdale Horse Society.
  29. ↑ Clydesdale. International Museum of the Horse.
  30. ↑ Reid, Melanie. (31 March 2010). «Digger, the horse who grew up to join the Army» The Sunday Times.
  31. ↑ The Drum Horse. The Household Cavalry.
  32. ↑ Edwards, pp. 374–375
  33. ↑ Dutson, pp. 117–118
  34. ↑ Foundation Breeds. Clydesdale & Heavy Horse Field Days Association Inc.
  35. ↑ Dutson, p. 294

Irakurketa gehiago[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Clydesdale_zaldi&oldid=9314383"(e)tik eskuratuta