Deinonychus

Wikipedia, Entziklopedia askea
Deinonychus
Behe Kretazeoa, 115 Ma-108 Ma

Sailkapen zientifikoa
FilumaChordata
KlaseaReptilia
OrdenaSaurischia
FamiliaDromaeosauridae
SubfamiliaVelociraptorinae (en) Velociraptorinae
Generoa Deinonychus
Ostrom, 1969

Deinonychus (grezieraz δεινός, ikaragarria eta ὄνυχος, ὄνυξen genitiboa atzapar) Dromaeosauridae familiako dinosauro haragijale generoa izan zen. Espezie bakarra ezagutzen da, Deinonychus antirrhopus. 3,4 metroko luzera zuen eta Kretazeoan bizi izan zen, orain dela 115-108 milioi urte inguru, Aptiar erdialdetik Albiarraren hasierara. Ameriketako Estatu Batuetako Montana, Wyoming eta Oklahoma estatuetan aurkitu dira fosilak, Cloverly Formazioa eta Antler Formazioan. Marylanden hainbat hagin aurkitu dira, baliteke horiek ere Deinonychusenak izatea.

John Ostrom paleontologoak 1960ko hamarkadan egin zuen ikerketak dinosauroak ulertzeko modua guztiz aldatu zuen, ikerketaren bizi-berritzea ekarriz eta dinosauroak odol-hotz edo odol-berokoak ziren eztabaida piztu zen. Honen aurretik zegoen jarrera zen dinosauroak narrasti erraldoi eta geldoak zirela. Baina Ostromek ondo ikusi zuen Deinonichusen gorputza txikiagoa, finagoa, lirainagoa, horizontala eta batez ere aldaka eta bizkarraren egitura ezberdinak zirela. Bere ustetan horrek harrapari oso aktibo baten aurrean geundela zekarren.[1].

Atzapar ikaragarria izena bere atzaparrak zuen tamaina handiari zor zaio, atzeko hanketako bigarren behatza, zehazki. YPM 5205 fosilak bereziki kurbaturiko ungularra du. Bizi zirenean hezurraren gainean zuten egiturak oraindik luzeagoa egiten zuen atzaparra. Ostromek egindako ikerketaren arabera 120 milimetroko luzera zuen atzapar honek.[1] Espeziearen izenean dagoen antirrhopus horrek balantzatua esan nahi du, Ostromek uste zuelako isatsak egiten zuela gorputzaren tamainarekin balantza. Beste dromaeosauridoetan bezala isatseko hezurrek prozesu luzeak eta tendoi osifikatuak dituzte. Hala ere Velociraptor baten fosilean ikusi denez isatsa toles zitekeen, S forma emanez. Beraz nolabaiteko tolesdura eman ahal zitzaiola uste da.[2]

Bi Formazio geologikoetan Deinonychusa oso lotuta agertu da Tenontosaurusarekin. Baliteke lehenengoa bigarrenaren ehiztaria izatea, edo espezie horren sarraskijalea izatea.

Deskribapena[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Tamainaren alderaketa gizaki batekin

Ezagutzen den Deinonychusik handiena oinarri hartuta 3,4 metro neurtu ahal zituzten luzeran, burezurrak 410 mmko tamaina izan zezakeen eta aldakaren altuera 0,87 metrokoa zen. Egindako kalkuluek diote 73 kilogramo inguruko pisua zutela.[3] Burezurrean baraila boteretsuak zituzten, 60 bat hagin zorrotzekin. Buruaren forma Allosaurusen antzekoa zen Ostromen arabera. Beranduago egindako hiru-dimentsiozko ikerketekin[4] ikusi denez buruaren forma ez zen horrelakoa, baizik eta ikusmen estereoskopikoa ematne zuen bat, mutur estuago batekin. Velociraptor batekin alderatuta, ordea, pixka bat sendoagoa zen, Dromaeosaurus baten antzekoa, eta ez zituen sudurzuloen inguruko sarguneak.[5] Bai buru-hezurrean zein beheko barailean finestrak zituen hezurraren pisua txikiagotuz. Deinonychusen leiho antorbitala, begi eta sudurzuloen artean zegoen irekidura, handia zen.[4]

Esku handiak zituzten, hiru atzaparrekin bakoitzean. Lehenengo behatza laburrena zen eta bigarrena luzeena. Bi oinetan atzapar luzea zuten bigarren behatzean, ziurrenik ehizarako erabilia.[6]

Orain arte aurkitutako fosilen artean ez da lumarik aurkitu. Hala ere ebidentziak daude Dromeosauridae familian lumadunak zirela.[7]. Microraptor generoa geologikoki eta filogenetikoki zaharragoa da Deinonychus baino eta familia berekoa da.[8] Microraptoren hainbat fosiletan gaur egungo hegaztiek beso, hanka eta isatsan duten lumen antzeko egiturak aurkitu dira.[7] Variraptor geologikoki gazteagoa da Deinonychus baino eta oso gertu dago filogenetikoki. Ulnan lumen heldulekuak zituen Velociraptor bat aurkitu da, hau da, lumak izan zituenaren ebidentzia argia.[9]

Sailkapena[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Deinonychus baten eredua, lumekin

Deinonychus Dromaeosauridaeren barruan hobe ezagutzen den dinosauroetako bat da.[10] Velociraptoren ahaide gertukoa da, Asiako Goi-Kretazeoko arroka formazio gazteagoetan aurkitu dena.[11][12] Sortzen duten kladoaren izena Velociraptorinae da. Izena Rinchen Barsboldek jarri zion 1983an[13] eta hasiera batean Velociraptor baina ez zegoen barruan. Gero Phil Curriek beste dromaeosaurido gehienak sartu ziten.[14] Goi Kretazeoko Mongoliako Tsaagan[11] eta Ipar Amerikako Saurornitholestes,[3] generoak ere gertuko ahaideak direla uste da, baina azken honen inguruan gutxi dakigu eta sailkatzen zaila da.[11] Velociraptor eta bere ahaideek atzaparrak kaskezurrak baino gehiago erabiltzen zituztela uste da, Dromaeosaurusek buruaren gogortasuna erabiltzen zuen bitartean ehizarako garaian.[15] Troodontidaerekin batera dromaeosauridoek Deinonychosauria kladoa sortzen dute eta hau hegaztien klado ahizpa litzateke. Filogenetikoki Deinonychosauria da, beraz, dinosauro ez-hegaztien ahaiderik gertukoena gaur egungo hegaztiekin.[16]

Aurkikuntza eta izena ematea[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Deinonychusen arrasto fosilak Cloverly Formazioan aurkitu dira Montana eta Wyomingen[1] eta ia-ia garaikidea den Antlers Formazioan Oklahoman Ipar Amerikan.[17] Cloverly Formazioa Aptiarraren bukaeran eta Albiarraren hasieran kokatzen da, orain dela 115 milioi urtetik orain dela 108 Ma.ra.[18][19] Horietaz gain haginak aurkitu dira Arundel Formazioan (Aptiar erdialdekoa), Potomac Formazioaren barruan, Atlantikoko Kostaldeko Lautadan, Maryland. Hagin hauek genero honetakoak direla uste da.[20]

Lehenengo fosilak 1931an industu ziren Montanako hegoaldean, Bridger herritik gertu. Barnum Brown paleontologoak Tenontosaurus ornitopodoaren arrastoak aurkitu nahi zituen eskualdean baina American Museum of Natural Historyra bidali zuen mezuan azaldu zuenez haragijale txiki baten arrastoak aurkitu zituen Tenontosaurusaren hezurdura batetik gertu, "baina kareharrian sartua eta zaila prestatzen"[21]. Hasiera batean "Daptosaurus" izena eman zion eta lanari ekin zion fosila atondu eta erakusketa batean jarri ahal izateko, baina inoiz ez zuen lan hori bukatu.[22] Brownek Cloverly Formaziotik beste hezurdura bat ere ekarri zuen, teropodo txiki batena, baina hagin oso handiak zituena. "Megadontosaurus" izena jarri zion modu informal batean. John Ostromek hamarkada batzuk geroago fosil hauei erreparatuz haginak Deinonychusarenak zirela ohartu zen, baina hezurrak beste animalia batenak zirela. Bigarren dinosauro horri Microvenator izena jarri zion.[22]

30 urte geroago, 1964ko abuztuan, John Ostrom paleontologoak Yale Unibertsitateko Peabody Museumetik espedizioa abiatu zuen hezurdura gehiago aurkitzeko asmoz. Espedizioak bi uda hartu zituen eta 1000 hezur baino gehiago aurkitu ziren, gutxienez 3 indibiduo ezberdinenak. Asoziazioa oso zaila izan zen egiteko, aurkitutako hezur guztien multzoa dela eta, baina YPM 5205 espezimena izendatu zen espeziearen tipoa. Ezkerreko handa oso bat zen eta eskumako hanka baten zatia, biak ale berdinarenak.[6] Beste hezur guztiak 50 izendapen ezberdinetan katalogatu ziren museoan.

Urte batzuk geroago Ostrom eta Grant E. Meyerrek euren materiala ikertu zuten berriro ere eta Brownen "Daptosaurus"a ere sartu zuten taldean, espezie berekoak zirela ondorioztatuz. Ostromek aurkikuntza hau 1969an argitaratu zuen, baita izena eman ere:Deinonychus antirrhopus.[6] Lehen esan bezala, antirrhopus izenak "balantza" esan nahi du, eta isatsak izan zezakeen helburuari buruz ari da.

1969tik aurrera milaka hezur egon dira eskuragarri, baina interpretazio egokiak egiteko hezur klabe asko falta ziren. Ez zegoen ia buruhezurreko elementu postorbitalik, ez femurrik, ez sakrorik ezta esternoirik. Hainbat orno falta ziren eta korakoidea falta zela uste zuten. Ostromek eginiko aldaka osoaren berreraikuntzan hezur pelbiko bitxia egin zuen, trapezoidala eta laua, baina iskioiaren luzera berdinekoa eta justu bere ondoan jarria.

Aurkikuntza gehiago[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Balizko itxura

1974an Ostromek beste monografiko bat argitaratu zuen Deinonychusen sorbaldaren inguruan. Bertan azaltzen zuenez aurrekoan berreraiki zuen pubisa korakoidea zen, sorbaldako elementua eta ez aldakakoa.

In 1974 Ostrom published another monograph on the shoulder of Deinonychus in which he realized that the pubis that he had described was actually a coracoid – a shoulder element.[23] Urte horretan bertan Deinonychusen beste ale bat aurkitu zen Montanan, Farish Jenkinsek abiatutako Harvard Unibertsitateko espedizio batean. Aurkikuntza honetan beste elementu garrantzitsu batzuk gehitu ziren puzzlera: femurrak, pubisa, sakroa, ilia hobe bat eta hainbat metatarso. Ostromek espezimen hau deskribatu zuen eta bere alearen deskribapena hobetu zuen. Orain oso pubis luzea zuen eta Ostromek lehenengo ideia eman zuen: pubis hori atzerantz jar zitekeen, hegaztiek dutenaren antzera.[24]

Deinonychusen bi hezurdurarik osoenak American Museum of Natural Historyn eta Harvard Unibertsitateko Museum of Comparative Zoologyan aurki daitezke. Bi hezurdura hauetan esternoia, kanpoko saihetsak, furkula eta gastralia falta dira.

Ostromen lan guztiaren ostean ere hainbat hezur oraindik atera gabe geratzen ziren kareharrien barruan Amerikako Museoan. Batez ere hezur isolatuak eta hezur zatitxoak ziren, hasierako matrizea barne. Gerald Grellet-Tinner eta Peter Makovickyk 2000. urtean lana egin zuten arrasto horien gainean. Hasiera batean tendoi osifikatuak zirediten egitura batzuk, Ostromen ustez isatsa mugitzeko balio zutenak gastraliuma zen benetan. Oraindik garrantzitsuago hasierako Deinonychusaren inguruan hainbat arraultzen arrastroak aurkitu ziren.[25]

Horren ondoren Grellet-Tinner eta Makovickyk ikerketa handiagoa egin zuten arraultzen inguruan eta euren konklusioa izan zen ziurrenik Deinonychusarenak berarenak zirela, eta hau izan zen ezagutu zen lehenengo dromeosaurido baten arraultza.[21] Are eta gehiago, arraultza baten kanpoko aldea oso lotuta zegoen gastraliari eta beraz uste da Deinonychusek erruten zuela. Hori horrela bada Deinonychusek zuen beroa erabiltzen zuen arraultzak erruteko eta endotermoak izango lirateke, gaur egungo hegaztiak bezala.[26] Gregory Ericksonek eginiko beste ikerketa batean ikusi zuten ale fosil honek 13 edo 14 urte zituela hil zenean eta bere hazkuntza jada geldi zegoela. Ikertu diren beste teropodoak ez bezala jada ez zen hasten ari hil zenean.[27]

Inplikazioak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Besoak antza handia zuen Archaeopteryxarekin eta horregatik John Ostromek dinosauro eta hegaztien arteko loturaren ideia berpiztu zuen

1969an Ostromek egin zuen Deinonychusen deskribapena XX. mendearen bigarren erdialdean egin den paleontologiako aurkikuntzarik garrantzitsuena dela esaten da.[28] Dinosauro honen aurkikuntza, oso aktiboa, txikia eta arina dinosauroekiko zegoen pentsamendu zientifiko eta herritarraren aldaketa ekarri zuen. Hortik aurrera dinosauro batzuk odol-berokoak izan zitezkeenaren eztabaida piztu zen. Honek dinosauroen berpizkundea eragin zuen. Urteak pasa ziren eta eta Ostromek aurkitu zuenez Deinonychus eta hegaztien artean hainbat antzekotasun zeudela bere teoria egin zuen: hegaztiak dinosauroen ondorengoak zirela, alegia.[29] 40 urte geroago ideia hau nahiko onartua da.

Anatomia oso antzekoa denez gaur egungo hainbat hegaztirekin, eta beste dromaeosaurido batzuen oso ahaide gertukoa denez gero, Deinonychusek lumak zituela uste dute hainbat paleontologok.[30][31][32] Beste dromaeosaurido batzuek gaur egungo hegaztien antzeko lumak zituztela nahiko argia da, baita Velociraptor eta Microraptorengan ere, nahiz eta ez den aurkitu ebidentzia zuzenik Deinonychus batentzat.[7][9] Phil Senter bezalako paleontologoak, adibidez, mugimendua ikertu du eta aurreko hanketan mugimendua hobetzeko lumak izan ahal zituztela proposatu du.

Paleobiologia eta paleoekologia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ikerketa geologikoek adierazten dutenez Deinonychus uholde-lautadatan bizi zen, leku paduratsuetan.[10] Cloverly Formazioko eta Antlers Formazioko ingurunea baso tropikal eta azpitropikaletakoa zen, ibai delta baatekin eta lagoon egiturekin, gaur egungo Louisianaren antzekoa.[33][34]

Deinonychusekin batera inguruan zeuden beste animalia batzuk Sauropelta bezalako belarjale babesdunak ziren. Zephyrosaurus eta Tenontosaurus ornitopodoak ere bertan bizi ziren. Acrocanthosaurus eta Sauroposeidon teropodo eta sauropodo erraldoiak ere eurekin bizi ziren Oklahoman aurkitutako arrastoen arabera. Geniopholis krokodiloa eta Lepisosteus ere bertan bizi ziren.[34] Marylanden aurkitu diren haginak Deinonychusenak baldin badira, orduan Astrodon eta Priconodon ere berarekin bizi ziren. Cloverly Formazioaren oinarria orain dela 115 ± 10 Ma sortu zen[18] eta gaina orain dela 108.5 ± 0.2 Ma.[19] 2001ean eginiko ikerketa batean 43 esku eta 52 hanka hezur ikertu ziren presioarekin sorturiko hausturak aurkitzeko, baina bat ere ez zen aurkitu.[35]

Bizitza harrapakaria[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Haginen indarra[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Buruhezur baten moldea

Haginkadaren indarraren kalkulua lehen aldiz 2005ean egin zen, berregindako barail giharren gainean. Ikerketa horrek adierazi zuenez Deinonychusak gaur egungo Alligator mississippiensisen haginkadaren %15a litzateke.[36] Paul Gignacek 2010ean eginiko ikerketa batean ere saiatu zen indar hau neurtzen, batez ere aurkitu berria zen Deinonychus batek Tenontosaurus baten hezurren gainean egindako marketan oinarriturik. Marka hauek ale handi batenak ziren, eta Deinonychusek hezurretan zehar egin zezakeenaren lehenengo ebidentzia eman zuen. Hagin marka hauek erabilita Gignacek ondorioztatu zuen indarra aurreko ikerketatn baino handiagoa zela. Bere ikerketaren arabera 4.100 eta 8.200 Newtonekoa izango zen, hiena baino handiagoa eta tamaina horretako krokodilo baten antzekoa.

Gignac eta bere kideek ere ikusi zuten, hala ere, Deinonychusen hagin markak askoz arraroagoak direla Tyrannosaurusenak baino, adibidez. Ziurrenik Deinonychusek ez zuen jango normalki hezurren barneko haragia. Ziurrenik euren hagin indarra landuko zuten ehizatzerakoan edo defentsarako, baina ez jateko garaian.[37]

Gorputz-adarren funtzioa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hanketako hezurren moldea.

Ziurrenik Deinonychusen atalik garrantzitsuena atzapar luze eta kurbatua izango da, baina oso aldakorra da ale ezberdinengan. Ostromek 1969an deskribatu zuen espezimen tipoa oso atzapar kurbatua zuen, 1976an aurkitutako espezimen berri batean zegoen kurbatura askoz txikiagoa zen bitartean, beste hatzek zuten kurbaturaren antzekoa.[24] Ostromek proposatu zuen diferentzia hau indibiduala, sexuala edo adinaren araberakoa izan zitekeela, baina ez zuela inongo ziurtasunik.

Ebidentzia anatomiko[1] eta aurkitutako ibilbideen arrasto fosilek[38] erakusten dute taloia gorantz eramaten zela atzaparrak ez izateko kontakturik lurrarekin oinez ari zirela bitartean.

Ostromek proposatu zuen Deinonychusek bere atzaparra bortizki mugi zezakeela bere harrapakina moztu eta deusezteko.[1] Ikertzaile batzuek proposatu dute taloia erabili ahal zela Ceratopsia taldeko dinosauro handiak hausteko.[39] Beste ikerketa batzuek proposatu dute atzapar horiek ez zirela erabiltzen haragia mozteko, baizik eta biktimari labainkadak sartzeko.[40] Manning eta beste batzuek proposatu dute 2005ean eginiko ikerketa batean Deinonychus eta Velociraptoren erreplika errobotiko zehatzak egin zituzten eta tresna hidraulikoak erabili zituzten txerri baten gorpua golpatzeko. Froga hauetan ikusi zuten hatzaparrek ez zutela gaitasunik haragia hausteko, baina bai zulatzeko. Autoreek proposatu zuten atzapar horiek askoz eraginkorragoak zirela eskalada egiteko hiltzeko baion.[41]

Ostromek Deinonychus ostruka eta kasuarioekin alderatu zuen. Nabaritu zuen bi hegazti espezie hauek min handia egin ahal dutela euren oineko bigarren hatzan duten atzaparrarekin.[1] Kasuarioak 125 mm.ko atzaparrak ditu.[42] Ostromek Gilliard zitatu zuen esanez atzapar horrek gizaki bat hautsi eta zati zezakeela.[43] Kofronen (1999 eta 2003) 241 kasuario eraso dokumentatu ikertu zituen eta aurkitu zuen gizaki bat eta bi txakur hil zirela, baina ez zegoela ebidentziarik kasuario batek animalia bat zatitu zezakeenik.[44][45] Animalia hauek euren atzaparra erabiltzen dute euren buruz defendatzeko, erasotzaileak izan daitezkeen animaliengandik babesteko eta jarrera agonistikoetan.[42] Cariamidae familiako animaliek ere bigarren atzapar luzeago bat dute, eta animalia txikien parteak bereizteko erabiltzen dituzte irentsi aurretik.[46]

Kenneth Carpenterrek 2002an eginiko ikerketa biomekanikoek konfirmatu zuten aurreko besoen erabilera ohikoena ehizarako garaian heltzea izan zitekeela, luzeak baiziren eta beste teropodo batzuk baino urrunago hel zitezkeelako. Korakoide luze eta handiak muskulo handi eta boteretsuak zuedela esan nahi du, interpretazio hau sendotuz.[47] Carpenterrek ikerketa biomekanikoek proposatzen dute Deinonychusek ezin zituela bere besoak tolestu gorputzaren aurka hegazti batek egiten duen moduan, 1985an Jacques Gauthierrek egiten zuen proposamenean esan zen bezala[48] eta 1988an Gregory S. Paulek.[3]

Abiadura[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Dromaeosauridoak, batez ere Deinonychusak, animalia oso azkar eta korrikalari gisa margotu izan dira medioetan, eta Ostromek berak proposatu zuen Deinonychus azkarra eta korrikalaria izan zitekeela egin zuen lehenengo deskribapenean.[6] Hala ere, lehenengo aldiz deskribatua izan zenean, ez zegoen Deinonychusen hankarik fosilen artean eta Ostromek egin zuen femurraren tamainaren kalkulua handi geratu zen. Beranduago eginiko ikerketa batean Ostromek ikusi zuen femurra eta tibiaren arteko tamainen ratioa ez zela hain garrantzitsua abiadura zehazteko hankaren behealdea eta oinaren arteko harremana baino. Gaur egungo hanka antzekoak izan ditzaketen animalietan, adibidez ostrukatan, oin-tibia ratioa 0,95 da. Azkar korrika egiten zuten dinosauro batzuetan, adibidez Struthiomimusen, ratio hori 0,68koa da, baina Deinonychusen 0,48 da. Horren konklusioa argia zen Ostromentzat: Deinonychus ez zen animalia bereziki azkarra beste dinosauro batzuekin alderatuta, eta ziurrenik ez zen gaur egungo hegazti ez-hegalariak baino azkarragoa.[24]

Beheko hanka eta oinaren arteko ratioa Deinonychusen metatarso bereziki motzei zor zaio. Ratio hori bereziki handiagoa da ale txikiagoetan handiagoetan baino. Ostromek proposatu zuen metatarso laburrak harremana izan zezazkeela atzaparrarekin, eta horrek ere azal zezakeen zergatik zen laburragoa helduen artean gazteen artean baino. Bere proposamena zen hanka korrika egiteko baino arma ofentsibo gisa erabili ahal zutela, atzaparra gora eta behera mugitzen, hankarekin batera, ehizatzen zutena guztiz apurtuz. Ostromen ustez gihar ezberdinak erabiltzen zituzten korrika egiteko eta ehizatzeko.[24]

Richard Koolek 1981ean egindako Kanadako dinosauroen lorratzen inguruko ikerketan, dinosauroen abiaduren kalkuluak egin zituen, Gething Formazioan, Britainiar Kolunbian. Koolek hauetako bide baten abiadura estimatu zuen, Irenichnites gracilis iknotaxoian oinarritua, eta 10,1 kilometro orduko ibiltze abiadura eman zion. Uste da iknotaxoi hau Deinonychusekin lotuta egon daitekeela.[49]

Arraultzak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Errute posizioaren inpresio artistikoa

Deinonychusekin elkarturik egon daitezkeen 2.000 arraultza aurkitu zirenetik beste teropodo batzuen arraultzekin alderatzeko aukera egon zen, bai egitura, errute eta birsortzeren aldetik. 2006an Grellet-Tinner eta Makovickyk egin zuten aleen ikerketan aztertu zuten ea dromaeosauridoak arraultzak jaten egon zitezkeen, edo arraultzak hor ote zeuden Deinonychusekin batera zori hutsaz. Ideia hau baztertu zuten, aurkitu ziren arrastoak justu hainbat saihets klaberekin kontaktuan zeudelako, hau da, ezin zirela izan euren urdaileko edukiak. Gainera fosilak erakusten zituen apurketa patroiek adierazten zuten ez zela hautsi fosilizatze prozesuaren aurretik. Arraultza zoriz hor asoziaturik geratu zela ere ez zen aukeren artean agertzen; arraultzen inguruan zeuden arraultzak ez zeuden desartikulaturik ez apurturik, eta bizitzan zehar izan zitzaketen posizioak mantentzen zituzten gutxi gorabehera, hau da, arraultzak aurkitu ziren hezurren ingurua ez zela gehiegi aldatu preserbazioaren aurretik. Gainera hezur hauek gastraliak ziren, eta horiek oso gutxitan aurkitzen dira artikulaturik. Grellet-Tinner eta Makovickyren arabera, beraz, datu guztiek adierazten dute arraultzak apurtu gabe zeudela Deinonychusaren azpian hau lurperaturik geratu zenean. Ziurrenik Troodontidae eta Oviraptoridaetan ematen zen antzeko portaerak eduki ahal zituzten, edo bestela baliteke ere arraultza obiduktoan egotea animalia hil zenean.[21]

Deinonychusen arraultzen mikroegiturari eginiko ikerketak argi uzten du teropodo baten arraultzak direla, talde honetako beste arraultz ondo ezagun batzuekin aldekotasunak erakusten dituztelako eta ezberdintasun nabariak ornitiskio eta sauropodoen arraultzekin. Beste maniraptora teropodoen alderatuta, Deinonychusen arraultza Oviraptoridae eta Troodontidaeren antzekoak dira, nahiz eta azken hauek oso antzekoak diren Deinonychusen ahaideak diren Dromaeosauridaerekin. Arraultzen tamaina ezin izn zen kalkulatu, nahiko apurturik agertzen zirelako, baina Grellet-Tinner eta Makovikyk estimatu zuten euren tamaina 7 cm.koa izango zela, hodi pelbikoaren diametroa aztertuz. Tamaina hau Citipatiren 7,2 zentimetroak baino txikiagoa da. Citipati eta Deinonychus antzekoak dira gorputzaren tamainan. Gainera Citipati eta Deinonychusen arraultzen lodiera ia berdina da, eta lodiera eta arraultzaren bolumena normalki harreman zuzena dutenez gero, bi animalien arraultzak tamaina berekoak izango zirela baieztatzen du.[21]

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ a b c d e f Ostrom, J. H.. (1970). Stratigraphy and paleontology of the Cloverly Formation(Lower Cretaceous) of the Bighorn Basin area, Wyoming and Montana. 35 Bulletin of the Peabody Museum of Natural History, 1–234 or..
  2. ↑ Norell, Mark A.. (1999). Important features of the dromaeosaurid skeleton II: information from newly collected specimens of Velociraptor mongoliensis. 3282 American Museum Novitate, 1–45 or..
  3. ↑ a b c Paul, G. S.. (1988). Predatory Dinosaurs of the World. New York: Simon and Schuster, 366–369 or. ISBN 0-671-61946-2..
  4. ↑ a b Maxwell, William D.. (1996). New Material of Deinonychus (Dinosauria, Theropoda). in: 3. 16 Journal of Vertebrate Paleontology, 51A or..
  5. ↑ Maxwell, William D.. (1996). The skull of Deinonychus (Dinosauria:Theropoda): New insights and implications. in: 3. 16 Journal of Vertebrate Paleontology, 73A or..
  6. ↑ a b c d Ostrom, J. H.. (1969). Osteology of Deinonychus antirrhopus, an unusual theropod from the Lower Cretaceous of Montana. 30 Peabody Museum of Natural History Bulletin, 1-165 or..
  7. ↑ a b c Xu, X. (2003). Four-winged dinosaurs from China. in: 421. 6921 Nature, 335–340 or.  doi:10.1038/nature01342. PMID 12540892..
  8. ↑ Hwang, S. H.. (2002). al.2002.pdf New Specimens of Microraptor zhaoianus (Theropoda: Dromaeosauridae) from Northeastern China. 3381 American Museum Novitates, 44 or..[Betiko hautsitako esteka]
  9. ↑ a b Turner, A.H.. (2007). Feather quill knobs in the dinosaur Velociraptor. in: 317. 5845 Science, 1721 or.  doi:10.1126/science.1145076. PMID 17885130.. Aipuaren errorea: Invalid <ref> tag; name "turneretal2007b" defined multiple times with different content
  10. ↑ a b (Ingelesez) Norell, M.A., Makovicky, P.J.. (2004). Weishampel, D.B., Dodson, P., Osmólska, H. ed. The Dinosauria. (2.. argitaraldia) Berkeley: University of California Press, 196–210 or. ISBN 0-520-24209-2..
  11. ↑ a b c Norell, M.A.. (2006). A new dromaeosaurid theropod from Ukhaa Tolgod (Ömnögov, Mongolia). 3545 American Museum Novitates, 1–51 or.  doi:10.1206/0003-0082(2006)3545[1:ANDTFU]2.0.CO;2. (Noiz kontsultatua: 2011-6-3).
  12. ↑ Turner, A.S.. (2007). A small derived theropod from Öösh, Early Cretaceous, Baykhangor Mongolia. 3557 American Museum Novitates, 1–27 or.  doi:10.1206/0003-0082(2007)3557[1:ASDTFS]2.0.CO;2. (Noiz kontsultatua: 2011-6-3).
  13. ↑ Barsbold, R.. (1983). Carnivorous Dinosaurs from the Cretaceous of Mongolia. 19 The Joint Soviet–Mongolian Palaeontological Expedition, Transactions, 1–117 or..
  14. ↑ Currie, P. J.. (1995). New information on the anatomy and relationships of Dromaeosaurus albertensis (Dinosauria: Theropoda). in: 3. 15 Journal of Vertebrate Paleontology, 576–591 or.  doi:10.1080/02724634.1995.10011250. (Noiz kontsultatua: 2011-6-3).
  15. ↑ Paul, G. S.. (1988). Predatory dinosaurs of the world : a complete illustrated guide. New York: Simon and Schuster, 358 or. ISBN 0-671-61946-2..
  16. ↑ Benton, M. J.. (2004). Vertebrate Palaeontology (Third Edition). Blackwell Publishing, 472 or. ISBN 978-0-632-05637-8..
  17. ↑ Brinkman, D. L.. (1998). First occurrence of Deinonychus antirrhopus (Dinosauria: Theropoda) from the Antlers Formation (Lower Cretaceous: Aptian–Albian) of Oklahoma. 146 Oklahoma Geological Survey Bulletin, 1–27 or..
  18. ↑ a b Chen, Z.-Q.. (1997). A fission track study of the terrigenous sedimentary sequences of the Morrison and Cloverly Formations in northeastern Bighorn Basin, Wyoming. 34 The Mountain Geologist, 51–62 or.. Aipuaren errorea: Invalid <ref> tag; name "chen1997" defined multiple times with different content
  19. ↑ a b Burton, D.. (2006). New radiometric ages from the Cedar Mountain Formation, Utah and the Cloverly Formation, Wyoming: implications for contained dinosaur faunas. in: 7. 38 Geological Society of America Abstracts with Programs, 52 or.. Aipuaren errorea: Invalid <ref> tag; name "burtonetal2006" defined multiple times with different content
  20. ↑ (Ingelesez) Lipka, T. R.. (1998). Lucas, S.G., Kirkland, J.I. eta Estep, J.W. ed. Lower and Middle Cretaceous Terrestrial Ecosystems. Albuquerque: New Mexico Museum of Natural History and Science, 229–234 or.
    Aipua: «The Affinities of the Enigmatic Theropods of the Arundel Clay Facies (Aptian), Potomac Formation, Atlantic Coastal Plain of Maryland»    .
  21. ↑ a b c d Grellet-Tinner, G.. (2006). A possible egg of the dromaeosaur Deinonychus antirrhopus: phylogenetic and biological implications. 43 Canadian Journal of Earth Sciences, 705–719 or.  doi:10.1139/E06-033..
  22. ↑ a b Norell, M. A.. (1995). Discovering Dinosaurs in the American Museum of Natural History. New York: Knopf, 126–130 or. ISBN 0-679-43386-4..
  23. ↑ Ostrom, John H.. (1974). The Pectoral Girdle and Forelimb Function of Deinonychus (Reptilia: Saurischia) : A Correction. 165 Postilla, Peabody Museum of Natural History Bulletin, 1–11 or..
  24. ↑ a b c d Ostrom, J.H.. (1976). On a new specimen of the Lower Cretaceous theropod dinosaur Deinonychus antirrhopus. 439 Breviora, 1–21 or.. Aipuaren errorea: Invalid <ref> tag; name "ostrom1976" defined multiple times with different content
  25. ↑ Makovicky, P. J.. (2000). E. Bravo, A.M. and T. Reyes ed. First international symposium on dinosaur eggs and babies,Isona i Conca Dellà Catalonia, Spain, 23–26 September 1999. , 123–128 or..
  26. ↑ Gerard, Grellet-Tinner. (2006). Oology And The Evolution Of Thermophysiology In Saurischian Dinosaurs: Homeotherm And Endotherm Deinonychosaurians?. in: 1. 46 Papeis Avulsos de Zoologia  doi:10.1590/S0031-10492006000100001. (Noiz kontsultatua: 2011-6-12).
  27. ↑ Erickson, Gregory M.. (2007). Growth patterns in brooding dinosaurs reveals the timing of sexual maturity in non-avian dinosaurs and genesis of the avian condition. in: 5. Biology Letters, 558–61 or.  doi:10.1098/rsbl.2007.0254. PMID 17638674. (Noiz kontsultatua: 2011-6-12).[Betiko hautsitako esteka]
  28. ↑ Fastovsky, D.E., Weishampel, D.B.. (2005). Fastovsky, D.E., Weishampel, D.B. ed. The Evolution and Extinction of the Dinosaurs. (2. argitaraldia) Cambridge: Cambridge University Press, 265–299 or. ISBN 0-521-81172-4..
  29. ↑ Ostrom, J. H.. (1976). Archaeopteryx and the origin of birds. in: 8. Biological Journal of the Linnean Society, 91–182 or.  doi:10.1111/j.1095-8312.1976.tb00244.x..
  30. ↑ Bakker, R.T.. (1986). The Dinosaur Heresies. Kensington Publishing, 310 or. ISBN 0-8065-2260-7..
  31. ↑ Long, J.A.; Schouten, P.. (2008). Feathered Dinosaurs: The Origin of Birds. Oxford University Press, 142–143 or. ISBN 0-19-537266-2..
  32. ↑ Dixon, Dougal. (2007). The Illustrated Encyclopedia of Dinosaurs. Lorenz Books, 160–161 or. ISBN 0-7548-1573-0..
  33. ↑ C. A., Forster. (1984). The paleoecology of the ornithopod dinosaur Tenontosaurus tilletti from the Cloverly Formation, Big Horn Basin of Wyoming and Montana. 2 The Mosasaur, 151–163 or..
  34. ↑ a b M. J, Wedel. (2005). Sauroposeidon: Oklahoma’s Native Giant. in: 2. 65| Oklahoma Geology Notes, 40–57 or. (Noiz kontsultatua: 2007-07-07).
  35. ↑ Rothschild, B., Tanke, D. H., and Ford, T. L., 2001, Theropod stress fractures and tendon avulsions as a clue to activity: In: Mesozoic Vertebrate Life, edited by Tanke, D. H., and Carpenter, K., Indiana University Press, p. 331-336.
  36. ↑ Therrien, F., Henderson, D.M. eta Huff, C.B. (2005). "Bite me: biomechanical models of theropod mandibles and implications for feeding behavior." Pp. 179–237 in Carpenter, K. (ed.), The Carnivorous Dinosaurs. Indianapolis: Indiana University Press.
  37. ↑ Gignac, P.M.. (2010). A description of Deinonychus antirrhopus bite marks and estimates of bite force using tooth indentation simulations. in: 4. 30 Journal of Vertebrate Paleontology, 1169–1177 or.  doi:10.1080/02724634.2010.483535..
  38. ↑ Rihui, Li. (2007). Behavioral and faunal implications of deinonychosaur trackways from China. Naturwissenschaften  doi:10.1007/s00114-007-0310-7..
  39. ↑ Adams, Dawn (1987) "The bigger they are, the harder they fall: Implications of ischial curvature in ceratopsian dinosaurs" pg 1–6 in Currie, Philip J. and Koster, E. (eds) Fourth symposium on mesozoic terrestrial ecosystems. Tyrrell Museum, Drumheller, Canada
  40. ↑ Carpenter, K.. (1998). Evidence of predatory behavior by carnivorous dinosaurs. 15 Gaia, 135–144 or..
  41. ↑ Phil L., Manning. (2006). Dinosaur killer claws or climbing crampons?. 2 Biology Letters, 110–112 or.  doi:10.1098/rsbl.2005.0395..
  42. ↑ a b Davies, S. J. J. F.. (2002). Ratites and Tinamous. New York: Oxford University Press ISBN 0198549962..
  43. ↑ Gilliard, E. T.. (1958). Living birds of the world. Garden City, NY: Doubleday.
  44. ↑ Kofron, Chhristopher P. (1999) "Attacks to humans and domestic animals by the southern cassowary (Casuarius casuarius johnsonii) in Queensland, Australia
  45. ↑ Kofron, Christopher P.. (2003). Case histories of attacks by the southern cassowary in Queensland. in: 1. 49 Memoirs of the Queensland Museum, 335–338 or..
  46. ↑ Redford, Kent H.. Notes on the biology and song of the red-legged seriema (cariama cristata). in: 4. 57 Journal of Field Ornithology, 261–269 or..
  47. ↑ Carpenter, K.. (2002). Forelimb biomechanics of nonavian theropod dinosaurs in predation. 82 Senckenbergiana Lethaea, 59–76 or.  doi:10.1007/BF03043773..
  48. ↑ Gauthier, J.. (1985). M.K. Hecht, J.H. Ostrom, G. Viohl, & P. Wellnhofer (eds) ed. Phylogenetic, Functional, And Aerodynamic Analyses Of The Origin Of Birds And Their Flight. Freunde des Jura-Museums Eichstätt, 185–197 or. ISBN 3-9801178-0-4..
  49. ↑ R., Kool. (1981). The walking speed of dinosaurs from the Peace River Canyon, British Columbia, Canada. 18 Canadian Journal of Earth Science, 823–825 or..

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Deinonychus Aldatu lotura Wikidatan
Wikispezieetan bada informazioa gehiago, gai hau dela eta: Deinonychus

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Deinonychus&oldid=9139167"(e)tik eskuratuta