Erlijio misteriko

Erlijio misterikoak, misteriozko erlijioak, kultu misterikoak, misterio sakratuak edo misterioak, mundu greko-erromatarreko eskola erlijiosoak izan ziren, zeinetan parte hartzea sarbidatuentzat erreserbatuta zegoen (mystai).^[1] Erlijio, edo hobe esanda, kultu horien ezaugarri nagusia sarbidatutasun errituen eta errituen praktikaren berezitasunei lotutako sekretua da, eta berezitasun horiek ezin zaizkie arrotzei jakinarazi. Antzinate greko-erromatarreko misteriorik ospetsuenak Eleusiar misterioak izan ziren, antzinatasun handikoak eta Greziako Aro ilunaren aurrekoak. Hala ere, misterio-eskolak Antzinate Berantiarrean loratu ziren nabarmen; jakina da Juliano Apostata, K.o. IV. mendearen erdialdean, misterio ezberdinetako hiru eskolatan hasi zela, mitraikoekin modu nabariagoan. Eskola haien izaera sekretua dela eta, eta Antzinate Berantiarreko Erromatar Inperioa kristautu zenean kultu mistikoak jazarri zirelako, praktika erlijioso horien xehetasunak ez dira ondo ezagutzen, eta deskribapen, irudi eta ikerketa transkulturaletatik eratorri behar dituzte ikerlariek.^[2] K.o. I. mendeko idazlea izan zen Marco Terencio Varronek bere garaiko eta gariaren aurreko misterioei buruzko informazio asko eman zuen.

Justino Martiria edo Justino Filosofoak, II. mendean, benetako fedearen «deabruzko imitazio» gisa aipatu eta identifikatu zituen esplizituki misterioak, eta «deabruek, Moisesek esandakoaren imitazioz, Proserpina Jupiterren alaba zela zioten, eta herria haren irudi bat eraikitzera bultzatu zuten, Kore izenpean.» (Lehenengoa Korologia). K.o. I. mendetik IV. mendera bitartean, kristautasuna zuzenean lehiatu zen eskola mistikoekin jarraitzaileak lortzeko, «eskola mistikoak ere kristau-mezua jasotzeko horizonte ez-juduaren osagai intrintsekoa» ziren neurrian. K.o. III. mendetik aurrera, eta bereziki Konstantino enperadore kristau bihurtu ondoren, erlijio misteriokoen hainbat ezaugarri kristau pentsamenduaren korronte nagusian sartzen hasi ziren. Hori argi ikusten da disciplina arcani (sekretuaren diziplina) deiturikoan. IV. eta V. mendeetako praktika horretan, kristautasunaren doktrina eta erritu batzuen ezagutza kristau ez diren pertsonengandik eta askotan, hasiberriengandik ezkutaturik mantentzen ziren.

Orokortasunak

Bi garai desberdindu ditzakegu gure ezagutzei dagokienei. Batetik, Greziar munduan garatu ziren kultu misterikoak ditugu, Grezia klasikoaren amaieran eta helenismoaren garaian bere puntu gorena izan zutenak, eta bestetik, Erroma inperialean zabaldu zirenak.

Greziar munduan, kultu misterikoak greziarren erlijioaren barruan garatu ziren, kontraesanik gabe, eta berdin gertatu zen geroago Erromatar garaian. Erromatar inperioaren kasuan, zehazki, erlijio beraren beste alderdi batzuk aurki ditzakegu kultu misterikoekin batera elkar bizitzen, hala nola kultu inperiala, erromatar erlijio ofizial eta publikoaren barruan sortu zena, eta nazio erlijio partikularrak: greziarrena, siriarrena, egiptoarrena, juduena... herri bakoitzak bere jainko-jainkosak eta errituak gorde zituen helenismoaren kitxuarekin. Azkenik, erlijio filosofikoak garatu ziren, adibidez, neoplatonismoa.

Varronek teologiaren hiru alderdiko banaketa proposatu zuen: teologia zibila (estatu-erlijioari eta horrek gizartean duen eragin egonkortzaileari buruzkoa), teologia naturala (jainkozkoaren izaerari buruzko espekulazio filosofikoa) eta teologia mitikoa (mitoari lotua eta erritualaren bidez adierazten zena).

Horren arabera, misterioek erlijio zibilaren parte ziren eta barez, ez zuten harekin lehiatu beharrik. Pertsona orok erraz ikus zitzakeen estatu-erlijioaren erritoak, misterio batean edo gehiagotan iniziatua izan zitekeen, eta, aldi berean, eskola filosofiko jakin bati atxiki.^[3] Erlijio publikoaren alderdi asko, hala nola sakrifizioak, erritu-bazkariak eta garbiketa-errituak, misterioaren barruan errepikatzen ziren, baina baldintza batekin: sekretuan gertatzea eta iniziatuen multzo itxi batera mugatzea. Misterio-eskolek antzinako erlijio-errituak babesteko nitxo bat eskaintzen zuten, Erromatar Inperio berantiarraren garaian bereziki, kultu misteriokoen jarduerek ezarritako ordena sozial eta politikoa babesten baitzituzten, haien aurka joan beharrean; judaismo- eta kristautasun-korronte goiztiar asko, adibidez, gizarte arauen aurka mintzatu ziren, eta gurtza mistikoak, berriz, arau horiek sendotu egiten zituzten.^[4]

Nahiz eta historialariek ez duten definizio zurrun bat adostu kultu misterikoa zer den mugatzeko, partekatzen zituzten zenbait ezaugarri orokor eman daitezke. Misteriozko kultu guztiek azpimarratzen zuten beren praktiken sekretua eta iniziazio emozionaleko erritualak, kide berri bat taldera batu zedin. Kideak borondatezko parte-hartzaileak ziren, gaueko agertokiak erabiltzen zituzten eta bileretarako aurretiko garbiketak egiten zituzten. Gainera, parte hartzeko ordaindu egin behar zuten eta kultuaren bidez bizitza honetarako eta hurrengorako sariak agintzen zitzaizkian. Gainera, kultu mitraikoa izan ezik, pertsona guztiei irekita zeuden, gizon-emakumeak, esklaboak eta askeak, gazteak eta zaharrak eta abar. Hala ere, praktikan, erritual guztietan parte hartzeko beharrezko gastuek askotan eragotzi egiten zieten askori sarrera. Era berean, misterioak sekretuak baziren ere, ez ziren oso misteriotsuak.^[5]

Horregatik, antzinako greziar misterioetatik geratzen den ebidentzia, indoeuropar erlijio komunaren zenbait aspektu arkaikoren isla bezala ulertu izan da, erlijio indo-iraniarreaan paraleloak dituztenak. Antzinate greko-erromatarreko misterioen eskolek Eleusiar Misterioak, Misterio Dionisiakoak eta Misterio Orfikoak barne hartzen dituzte. Erromatarrek beste kulturetatik hartu zituzten jainko-jainkosa ugarietako batzuk ere Misterioen bidez gurtza jasotzera iritsi ziren; adibidez, Isis egiptoarra, Mitra pertsiarra, Sabazio traziarra/frigiarra eta Frigiako Zibele.

Erlijio misterikotzat hartzen da esperientzia erritual baten bidez ezagutza transmititzen saiatzen dena. Doktrinaren xehetasunak iniziazio-esperientzia erritualaren bidez ezagutu behar dira, eta ez hitzaren, liburuaren edo arrazoiaren bidez. Bide hori aukeratzeko arrazoiak bat baino gehiago izan daitezke. Batzuetan, gehiengoa duten kolektiboen errepresalien aurrean komunitate txikiagoa defendatzeko misterioen bidea aukeratzen dute komunitate horretako kideek. Beste batzuetan, interes pertsonalen babesa bilatzen da edo gizarte esklusibo bateko kide izatearen bizipena. Azkenik,l batzuentzat, erlijioarekin zerikusia duten alderdiek ezin dira arrazionalki azaldu.

Beraz, erlijio bat baino gehiago erlijio bat bizitzeko modu bat da, eta erlijioen historian askotan sortu dira horrelako fenomenoak. Erlijio mistiko horietako batzuen sekretismoak eta esklusibismoak, zenbait erritu betetzea eskatzen zion hasi berriari, eta, sarritan, prestatzeko denbora eta probak egiteko aldi bat, komunitatean jarraitzaile berria onartua izan zedin. Misterioak deitzen zitzaien zeremonia horiei.

Historia

Jatorri geografikoari dagokionez ere, ez da ziurra ekialdean egongo zenik. Egiptoko Antzinatean, Isis, Serapis eta Anubis jainkoei dagokienez, erlijio mistikoak sortu zirela esan izan da. Erlijio frigiarretan ere aurki ditzakegu, hala nola mitraren gurtzan, eta Atis eta Zibeleren kultuan ere.

Antzinako Greziako kulturan, ikusten da K.a. 600. urtea baino lehen existitu zirela. Denen artean, bi ziren famatuenak, Eleusiseko gurtza misterikoak ziren (Demeter eta Persefoneren gurtzaren barruan egiten zirenak) eta bakanteen ospakizunak, Dionisori eskaintzen zitzaizkionak.

Sabázios-en gurtzan erabiltzen zen eskua, I. edo II. mendekoa, Erroman aurkitua.

Grezian bertan, Ekialde Hurbileko erlijio mistikoak jarraitzaile asko izaten hasi ziren, hala nola frigiar jainkoak (Zibele, Atis, Sabazios jainko zalduna, Mitra) edo egiptoarrak (Anubis). Hala ere, zenbait adituk zehazten dute jainko horien gurtzak ez dituela ezaugarri mistikoak erakusten beren jatorrizko lekuetan, baizik eta Greziara iristean ezaugarri horiek hartu zituztela Zenbait autoreren iritziz, erlijio mistikoen arrakasta eta hedapena erlijio greko-erromatarraren ezaugarriei sor zaio: erlijio klasikoak ez zuen norbanakoa bere sinesmenetan inplikatzen, erlijio mistikoek, ordea, fededuna bere besoetan hartzen zuten eta babesa eta zoriontasun-promesa ematen.

Kultu misterikoak Greziatik Erromatar Inperio osora zabaltzen dira, zenbait enperadorek hori ekiditeko ahaleginak egin arren, horien artean, batez ere, Augusto, beti erromatar erlijio tradizionala berpizten eta indartzen saiatu zena. Handik gutxira, Tiberiorekin, erlijio misterikoen protagonismoa ezinbesteko errealitatea zen.

Erromatar inperioaren garaian, erlijio-sinkretismoa gertatu zen latindar kultuen eta Afrika eta Ekialdeko jainko-jainkosen artean. Erroman, esate baterako, eleusiar misterioak, Antzinako Grezian jatorria zutenak, Zeresen misterioak edo Bona Dearen (Jainkosa ona) misterioak izenarekin sartu ziren eta modu berdinean, ospatzen ziren lekuen arabera beste izen berezi batzuk hartzen zituzten. Aldi berean, Hermes Trismegisto eta medikuntzaren jainkoa zen Asklepioren gurtzek ere aurrera egin zuten, aurrekari egiptoarrak zituztenak, nahiz eta helenizatuak izan.

Misterioak

"Misterio" terminoa latineko mysterium-etik dator, grekozko musterion-etik (oro har, musteria plurala den heinean μυστχρια), eta testuinguru horretan "sekretua, erritua edo doktrina" esan nahi du. "Misterio" horri jarraitzen zion pertsona bat mystes bat zen, pluralean mystai, "hasitako bat" (de myein, itxi), sekretua gorde behar baitzuen, nolabait "begiak eta ahoa" itxi, iniziatuari bakarrik uzten baitzitzaion behatzen eta errituetan parte hartzen.^[6]^[7] Misterioak maiz erlijio zibilaren parte dira, eta horregatik hitz egiten da kultu mistikoez erlijio mistikoen ordez.^[8]

Kultuaren taldekide kide gisa onartua izateko hautagaiak bete behar zituen froga eta errituen multzoari, eta kideek egiten zituzten errituei misterioak deritzate. Misterioak pedagogikoak ziren, eta honako premisa honetatik abiatzen dira: benetako ezagutza edo ulermena informazioa jasotzea. Antzezpen mistiko horretan, iniziatuak aldibereko informazio intelektual, emozional eta fisikoa jasotzen du, drama horretako pertsonaia aktiboa baita. Horrela, iniziatua jainko edo heroi bihurtzen da.

Misterio ezagunenetakoak, aipatu bezala, Eleusisen Demeter eta Persefoneren gurtzarako urteroko egiten ziren iniziazio-errituak izan ziren, batez ere Helenismo garian eta Greziatik Erromatar Inperiora hedatu ziren. Horien atzetik Samotraziakoak ere oso preziatuak ziren. Dardanok Samotrazian sartu omen zituen Jainko Cabirioen gurtzari dagozkio. Alexandro handiaren guraso baik, Filipo II Mazedoniako erregea eta Olimpia erregina misterio hauetan iniziatu zituzten. Beste garai batekoa zian zen Mitraismoa, Erromatar inperioan barrena zabaldu zena, batez ere hirietan eta soldaduek kantonatuta egon ziren lekuetan.

Misterio dionisiakoak jatorri ezezaguneko kultu txiki bat zen. Uste da Grezia klasikoa sortu baino lehenago existitu zirela, eta ziurrenik Kretan edo Afrikako Iparraldean sortu zirela. Bere erritualak bizitzaren eta berpizkundearen urtaroko gai batean oinarritzen ziren. Ponpeiako Misterioen Etxea esaten zaionaren pintura ezagunek misterio hau islatzen dutela uste da. Isisen misterioak, betalde, Isis jainkosa zuten ardatz eta Erroman arrakasta izan zuten.

Misterio horiek maiz gertatzen ziren leize eta antzeko lekuetako iluntasun sakonean. Horretarako eskubiderik gabe misterioen lekuko izan eta bere sekretuak kontatzen zituenari heriotza-zigorra ezartzen zioten. Platon, ordena sakratu horietako baten abiarazlea, gogor kritikatua izan zen, bere idazkietan Misterioen printzipio filosofiko sekretu asko jendaurrean azaldu zituelako.^[9]

Erreferentziak

↑ (Ingelesez) Crystal, ed. «Mystery Religions» Cambridge Encyclopedia of The English Language. Cambridge: Cambridge UP..
↑ «Sekretismoaren elementu hori dela eta, gaizki informatuta gaude erlijio misterikoen sinesmei eta praktikei buruz. Badakigu haien artean antzekotasun orokorra zutela.» Ernest William Barnes
↑ Iles Johnson, Sarah (2007): Mysteries, en su obra Ancient Religions, Ed. Belknap Press/Harvard UP, 99. or., ISBN 978-0-674-02548-6
↑ (Ingelesez) Rives, J.B. (2010). «Graeco-Roman Religion in the Roman Empire: Old Assumptions and New Approaches». Currents in Biblical Research, 8(2).
↑ (Ingelesez) Bremmer, Jan N.. (2014). Initiation into the Mysteries of the Ancient World. De Gruyter.
↑ Newberg, Andrew et alii (2002): Why God Won't Go Away : Brain Science and the Biology of Belief, Ballantine Books Inc., ISBN: 9780345440334. 56 or.
↑ (Ingelesez)Harper, Douglas, ed. (2001): Mystery, Online Etymology Dictionary.
↑ (Ingelesez) Iles Johnson, Sarah (2007): Mysteries, in: ibidem Ancient Religions, Ed. Belknap Press/Harvard UP, 99 or., ISBN 9780674025486
↑ (Ingelesez) Hall, Manly P.. (1928). «Secret Teachings of All Ages: The Ancient Mysteries and Secret Societies Which Have Influenced Modern Masonic Symbolism» sacred-texts.com (Noiz kontsultatua: 2025-03-02).

Bibliografia

(Ingelesez) Frazer, James G. (1957). The Golden Bough: A Study in Magic and Religion (Urrezko adarra), Macmillan.
(Gaztelaniaz) Dods, Eric R. (2019) Los griegos y lo irracional (Originala: The Greeks and the Irrational, 1951), Madril : Alianza.
(Gaztelaniaz) Alvarez de Miranda, Angel: Las Religiones mistéricas. Madril : Revista de Occidente.
(Ingelesez) Kirk, Geoffrey S. (1970): Myth: Its Meaning and Function in Ancient and Other Cultures, Cambridge University Press. ISBN 9780520016514
(Gaztelaniaz) Burkert, Walter (2005). Cultos mistéricos antiguos (1987an idatziz argitaratutako 1982ko hitzaldiak). Maria Tabuyo eta Agustin Lopezen itzulpena. Madril : Trotta. ISBN 9788481647259. Online osorik irakurtzeko Archive Interneten
(Italieraz) Virgili, Antonio (2008). Culti Misterici ed Orientali a Pompei (Ekialdeko eta misteriozko kultuak Ponpeian), Erroma : Gangemi, ISBN 9788849214093

Kanpo estekak

(Ingelesez) Willoughby, Harold R. (1929). Pagan Regeneration. A Study of Mystery Initiations in the Graeco-Roman World. [Internet Sacred Text web gunean]
(Gaztelaniaz) García Romero, Fernando. (2019). «Los misterios de Eleusis. Ciclos de conferencias. Misterios: el santuario de Eleusis y el culto a Dioniso.» Canal March (Fundación Juan March. Madrid).
(Gaztelaniaz) Bailón García, Marta. (2012). «¿Qué son las religiones Mistéricas?» Canal UNED.
(Gaztelaniaz) Bailón García, Marta. (2012-07-14). «¿Quiénes eran los dioses de las Religiones Mistéricas? Serie: Preguntas a la Historia» Canal UNED.
Bailón García, Marta. (2012). «¿Las palabras misterio, iniciación, orgía qué relación tienen con las religiones mistéricas?» Canal UNED.

Datuak: Q505821
Multimedia: Mysteric religions in classical antiquity / Q505821

[1] (Ingelesez) Crystal, ed. «Mystery Religions» Cambridge Encyclopedia of The English Language. Cambridge: Cambridge UP..

[Barnes-2] «Sekretismoaren elementu hori dela eta, gaizki informatuta gaude erlijio misterikoen sinesmei eta praktikei buruz. Badakigu haien artean antzekotasun orokorra zutela.» Ernest William Barnes

[3] Iles Johnson, Sarah (2007): Mysteries, en su obra Ancient Religions, Ed. Belknap Press/Harvard UP, 99. or., ISBN 978-0-674-02548-6

[4] (Ingelesez) Rives, J.B. (2010). «Graeco-Roman Religion in the Roman Empire: Old Assumptions and New Approaches». Currents in Biblical Research, 8(2).

[5] (Ingelesez) Bremmer, Jan N.. (2014). Initiation into the Mysteries of the Ancient World. De Gruyter.

[6] Newberg, Andrew et alii (2002): Why God Won't Go Away : Brain Science and the Biology of Belief, Ballantine Books Inc., ISBN: 9780345440334. 56 or.

[7] (Ingelesez)Harper, Douglas, ed. (2001): Mystery, Online Etymology Dictionary.

[8] (Ingelesez) Iles Johnson, Sarah (2007): Mysteries, in: ibidem Ancient Religions, Ed. Belknap Press/Harvard UP, 99 or., ISBN 9780674025486

[9] (Ingelesez) Hall, Manly P.. (1928). «Secret Teachings of All Ages: The Ancient Mysteries and Secret Societies Which Have Influenced Modern Masonic Symbolism» sacred-texts.com (Noiz kontsultatua: 2025-03-02).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]