Erresuma Batua

Britainia Handiko eta Ipar Irlandako Erresuma Batua
	United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland ; kornubieraz: Rywvaneth Unys Breten Veur ha Kledhbarth Iwerdhon ; irlanderaz: Ríocht Aontaithe na Breataine Móire agus Thuaisceart Éireann ; eskozieraz: Unitit Kinrick o Great Breetain an Northren Ireland ; Eskoziako gaeleraz: Rìoghachd Aonaichte Bhreatainn is Èireann a Tuath ; galesez: Teyrnas Unedig Prydain Fawr a Gogledd Iwerddon
	Ereserkia: God Save the King
; Erresuma Batuko bandera	; Erresuma Batuko armarria
	EU-United Kingdom.svg
Geografia
Hiriburua	Londres; 51°30′26″N 0°7′39″W
Hiririk handiena	hiriburu
Azalera	243610 (80.)
Punturik altuena	Ben Nevis (1.344 m)
Punturik sakonena	The Fens (−4 m)
Kontinentea	Europa
Mugakideak	Irlandako Errepublika
Administrazioa
Gobernu-sistema	Monarkia konstituzional parlamentario unitarioa
Erregina	Elisabet II.a
Erresuma Batuko Lehen Ministroa	Rishi Sunak
Legebiltzarra	Erresuma Batuko Legebiltzarra
Epai autoritatea	Supreme Court of the United Kingdom (en) eta Lorden Ganbera
Harreman diplomatikoak	Ikusi mapa Wikidatan
Zeren kide	ikusi ABCANZ Armies (en) ; ANZUK (en) ; AUKUS (en) ; AUSCANNZUKUS (en) ; Air Force Interoperability Council (en) ; Arma Kimikoak Debekatzeko Erakundea; Asia Hego Ekialdeko Tratatuaren Erakundea; Australia Group (en) ; Berreraikuntza eta Garapeneko Nazioarteko Bankua; Caribbean Development Bank (en) ; Combined Communications-Electronics Board (en) ; Commonwealtha; Ekonomia Lankidetza eta Garapenerako Antolakundea; Energiaren Nazioarteko Erakundea; Eurocontrol (en) ; Europako Espazio Agentzia; Europako Kontseilua; Europako Segurtasun eta Lankidetzako Antolakundea; Europar Batasuna; Five Eyes (en) ; G20; G8; Garapeneko Afrikako Bankua; Garapeneko Asiako Bankua; Group on Earth Observations (en) ; Hegoaldeko Behatoki Europarra; International Centre for Settlement of Investment Disputes (en) ; Interpol; Ipar Atlantikoko Itunaren Erakundea; Merkataritzaren Mundu Erakundea; Missile Technology Control Regime (en) ; Movement Coordination Centre Europe (en) ; Multilateral Investment Guarantee Agency (en) ; Munduko Meteorologia Erakundea; Nazio Batuen Erakundea; Nazio Batuen Segurtasun Kontseilua; Nazioarteko Erakunde Hidrografikoa; Nazioarteko Finantza Korporazioa; Nazioarteko Garapen Elkartea; Nuclear Suppliers Group (en) ; Organisation for Joint Armament Cooperation (en) ; Osasunaren Mundu Erakundea; Posta Batasun Unibertsala; Telekomunikazioen Batasun Internazionala; The Technical Cooperation Program (en) ; Treaty on Open Skies (en) ; UNESCO; UNESCO; Visa Waiver Program (en) ; states with nuclear weapons (en) ;
Demografia
Biztanleria	67.326.569 (2021) (22.); 1.304.296 (2017)
Dentsitatea	277,64 bizt/km²
Talde etnikoak	ikusi Britaniar Zuria, Black British (en) , indo-britainiar eta British Pakistanis (en) ;
Hizkuntza ofizialak	ikusi ingeles ; gales (Gales); Eskoziako gaelera ; eskoziera ; Kornubiera ; Irlandako gaelera ; Ulsterko eskoziera ; British Sign Language (en) ;
Erabilitako hizkuntzak	ikusi ingeles, ingeles, Polari (en) , Scottish Cant (en) , Angloromani (en) , Welsh-Romani (en) , Shelta, Irlandako gaelera, Eskoziako gaelera, gales, eskoziera, British Sign Language (en) eta Kornubiera;
Emankortasun-tasa	1,83 (2014)
Eskolaratu gabeko umeak	62.799 (2014)
Derrigorrezko eskolaratzea	5-18
Bizi-itxaropena	80,9561 (2015)
Giniren koefizientea	32,8 (2012)
Giza garapen indizea	0,929 (2021)
Ekonomia
BPG nominala	2.622.433.959.604,2 $ (2017); −28.416.218.497,98 (2016)
BPG per capita	39.953 $ (2017); −586 (2016)
BPG erosketa botere paritarioa	2.965.796.011.801 nazioarteko dolar (2017); 146.680.941.206 (2016)
BPG per capita EAPn	44.920,452 nazioarteko dolar (2017); 1.943,231 (2016)
BPGaren hazkuntza erreala	1,8 % (2016)
Erreserbak	150.857.673.778 $ (2017); 15.925.845.129 (2016)
Inflazioa	1,2 % (2016); 1,1 (2015)
Historia
1921	Itun anglo-irlandarra
1927
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia	+44
ISO 3166-1 alpha-2	GB
ISO 3166-1 alpha-3	GBR
Ordu eremua	ikusi Europe/London (en) Britainiar uharteak; : UTC−04:00 Angila, Montserrat, Birjina britainiar uharteak; : UTC+06:00 Indiako Ozeanoko Britainiar Lurraldea; : UTC±00:00 Santa Helena; : UTC−02:00 Hegoaldeko Georgiak eta Hegoaldeko Sandwich uharteak; : UTC−05:00 Kaiman uharteak, Turks eta Caicos uharteak; : UTC+02:00 Akrotiri eta Dhekelia; : UTC−08:00 Pitcairn uharteak; : Greenwich Meridianoko Ordua ; : Europa Mendebaldeko Ordua ; Udako ordutegi: UTC+02:00 Gibraltar; Udako ordutegi: UTC−03:00 Bermuda, Falkland uharteak; Udako ordutegi: UTC+01:00 Britainiar uharteak; ordutegi estandarra: UTC−04:00 Bermuda, Falkland uharteak; ordutegi estandarra: UTC+01:00 Gibraltar; ordutegi estandarra: UTC±00:00 Britainiar uharteak;
Elektrizitatea	230 V. 50 Hz.BS 1363 (en)
Internet domeinua	.uk eta .gb
	gov.uk

Britainia Handia eta Ipar Irlandako Erresuma Batua edota Erresuma Batua (ingelesez United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland edota United Kingdom, UK) Europako ipar-mendebaldean dagoen herrialdea da. Europar Batasunaren kidea da. Ingalaterrak, Galesek, Eskoziak eta Ipar Irlandak osatzen dute. Falkland-Malvinak uharteak ere Erresuma Batuaren zati dira.

Hiriburua Londres da, Ingalaterrako hiriburua ere badena. Eskoziakoa Edinburgh da, Galesko hiriburua Cardiff eta Ipar Irlandakoa Belfast.

Geografia

Sakontzeko, irakurri: «Erresuma Batuko geografia»

Erresuma Batuko topografia

Britainia Handia bi zatitan banatzen da, bata menditsua eta bestea behe-lurra. Zatien artean bi muga daude: Exe ibaiaren ahoa hego-mendebaldean eta Tees ibaiarena ipar-ekialdean.

Mugak

Guztira: 360 kilometro
Herrialdeak: Irlanda 360 kilometro.

Itsasertza: 12.429 kilometro.

Agindupeko itsas eremua:

Kontinente plataforma: nazioarteko akordioetan jasotakoa.
Arrantza egiteko area baztertzailea: 200 milia.
Lurraldeko Itsasoa: 12 mila.

Klima

Epela; hego-mendebaldeko haizeek Ipar Atlantikoko korrontea gailentzen dute. Golkoko itsaslasterraren eraginak epeltasuna dakar. Egun gehienetan hodeitsu, britainiar eguraldia aldakorra da oso, azkar aldatu dezake egun eguzkitsu batetik hotza eta euria aritzera.

Lurrazala

Batez ere muino eta mendixkez osatua; lautadak ekialde eta hego-ekialdean.

Muturrak:

Beherena: Fenland, -4 metro itsas mailatik.
Altuena: Ben Nevis, 1.343 metro itsas mailatik.

Natur-Baliabideak

Ikatza, petrolioa, gas naturala, eztainua, kareharria, burdina, gatza, buztina, beruna, oloa, garagarra, lupulua, patatak, erremolatxa, azukrea, tomateak eta garia.

Abeltzaintza eta deribatuak: erbi, behi eta txerri-azienda, haragia, artilea, esnea eta gurina.

Industriak: burdingintza eta metalurgia, kimikoa, tresneria eta transformaziokoa, ehungintza eta elikagaigintza.

Labore iraunkorrak: %0
Larre iraunkorrak: %58,8886
Arboladia: %20
Besteak: %19 (1993ko datuak)

Lur ureztatua: 1.080 kilometro karratua (1993ko datuak)

Historia

Sakontzeko, irakurri: «Erresuma Batuko historia»

Eskozia eta Ingalaterra X. mendetik berezko erakundeak izan dira. Gales, 1284ko Rhuddlan Estatututik ingelesen kontrolpean, Ingalaterra erresumaren zati bat bihurtu zen 1536ko Batasun Aktari esker. 1707ko Batasun Akta eta gero, Ingalaterra eta Eskozia erresuma banatuak, 1603tik errege berbera izan ondoren, Britainia Handiko Erresuma Batuan behin betiko batasuna adostu zuten.

1800ko Act of Unionek (Batasun Aktaren ingeles izena) Britainia Handiko Erresuma Batua eta Irlandako Erresuma batu zituen. Azken hau 1169 eta 1691 urteen artean apurka-apurka britainiar kontrolpean erori zen, Britainia Handiko eta Irlandako Erresuma Batua osatzeko. Erabakia ez zen denon gustukoa izan, 1798ko Irlandar Batuen Matxinadaren porrota oraindik gogoan zutela. Batasuna finkatzeko aukera seguritate arazoen ondorioa izan zen, Napoleonen Armadaren inbasioaren beldur.

1922an, Anglo-irlandar Gerraren ostean, Anglo-irlandar Itunak Irlanda bitan zatitu zuen: Irlandako Estatu Askea eta Ipar Irlanda, azken hau Erresuma Batuko behin betiko zati bihurtua. Akordioa adostu zenean, Ipar Irlandak, Ulsterko irlandar herrialdearen bederatzi konderritik seik, berehala Estatu Askea utzi eta Erresuma Batuan geratzea erabaki zuen. Horrexegatik, 1927an Erresuma Batua izena aldatu zuten eta geroztik Britainia Handiko eta Ipar Irlandako Erresuma Batua izena hartu zuen.

1952ko otsailaren 6an Elizabeth II.ak erregetza hartu zuen.

Banaketa administratiboa

Sakontzeko, irakurri: «Erresuma Batuaren banaketa administratiboa»

Azpiegiturak

Aireportuak

Ikus jatorrizko Wikidatako eskaera eta iturriak.

Gune interesgarriak

Ness lakua (Eskozia iparraldean, Inverness herritik hurbil), "Erraldoien bidea" (Ipar Irlandan, Derry hiritik ipar-ekialdera), eta Stonehenge (Ingalaterran, Salisbury hiritik hurbil).

Hizkuntzak

Munduko hizkuntzarik hedatuena eta garrantzitsuena den ingelesarekin elkarbizi behar dute beste hizkuntza britainiar batzuk, gutxituak direnak: galesa (Galesen), eskoziera eta Eskoziako gaelera (Eskozian), irlandera eta Ulsterko eskoziera (Ipar Irlandan), manxera (Man uhartean) eta kornubiera (Kornuallesen). Eskoziera eta Ulsterko eskoziera izan ezik, guztiak zelta hizkuntzak dira.

Politika

Sakontzeko, irakurri: «Erresuma Batuko politika»

Erresuma Batua 'common law'-en oinarritutako monarkia parlamentarioa den arren, ez dauka konstituzio bat idatzirik. Bere funtsezko printzipioak Magna Carta-n eta gobernuko instituzioenetan oinarrituta daude, hau da, Koroa bera, Ministroen kabinetea, Kontseilu Pribatua eta Parlamentua.

Britainiar erregea Estatuburua eta Ingalaterrako Elizaren burua da. Gainera, formalki, Lehen Ministroa eta Gobernua hautatzen ditu, hauteskunde demokratikoak direla medio. Botere betearazlea ministroek osatzen dute, Lehen Ministroak (Prime Minister) zuzenduta. Gobernatzeko Komunen Gela (House of Commons) -ren gehiengo euskarria behar du.Horrela, gehiengoa duen partiduak gobernua osatzen du eta Lehen Ministroa gehiengoa duen alderdien liderra da.Gero, Lehen Ministroak, erregeren hautaketa dela medio, bere ministroak aukeratzen ditu. Britainiar sistema, nahiz eta alderdianitza izan, de facto, alderdibitasun bihurtu da: Alderdi Kontserbadorea edo Tory eta Alderdi Laborista edo Labour Lehen Mundu Gerratik bizitza politikoan nagusiak izan dira eta. 2010eko auteskundeetan joera aldatu egin da Liberal Demokraten koalizioa behar izan baitute Kontserbadoreek boterea berreskuratzeko. Gaur egun, britainiar bizitza politikoan bi auzi nagusiak daude. Lehenengoa, Britainia Handiaren papera Europar Batasunaren barruan. Britainiar euroeszeptizismoa oso hedatua da eta gehiengoak ez du begiko nazioz gaindiko erakundeei subiranotasuna ematea, hau nabaritzen da Schengen espazioan eta moneta-batasunean. Bigarrena, gobernuen politika ekonomiko-soziala da. Bigarren Mundu Gerraz geroztik, alderdi politikoek Welfare State edo Ongizate Estatua adostu zuten, heroiek (gudan borrokatu zuten soldaduek) merezi zuten herriaren ideiapean. Baina, esku-hartze eta nazionalizatzaile programak apurka-apurka maila ekonomiko eta geopolitiko itzelen galera baino ez zuen lortu. Prozesu honek bere horretan jarraitu zuen Margaret Thatcher gobernura heldu zen arte. Honek herriarentzat oso latzak ziren politika neoliberalak hartu zituen. Tony Blairren gobernu laboristak ezkerretik politika liberal eta atlantista jarraitu zuen.

Britainia Handiko eta Ipar Irlandako Erresuma Batuko (United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland, ingelesez) hiriburua Londres (14.945.000 hab.) da. Herrialdea lau zati edo herritan banatuta dago: Ingalaterra, Eskozia, Gales eta Ipar Irlanda. Estatuaren hiriburua Ingalaterrarena da. Beste herrien hiriburuak Edinburgh, Cardiff eta Belfast dira hurrenez hurren. Herrialde bakoitzak zenbait autonomia ere badauka.

Ekonomia

Erresuma Batua munduko herrialde nagusietariko bat da merkataritzan eta industrian. Haren barne produktu gordina (BPG) munduko bosgarrena zen 2006an (aurretik zituen Ameriketako Estatu Batuak, Japonia, Alemania eta Txina). 2006an Erresuma Batuko BPGa 2,37 bilioi dolar izan zen, hau da, 41.777 dolar per capita.

Bigarren Mundu Gerra bukatutakoan eta apurka-apurka koloniak galtzen ari zela, herrialdeak behin indartsu izandako bere ekonomiaren sustapenari ekin zion bi harreman sendotuaz: alde batetik, Europar Batasunean parte hartzen, eta bestetik Estatu Batuekin zeuzkaten harreman komertzialak sendotuz. Elkartasun hauei esker, XX. mendearen bigarren zatian zehar eta XXI. mendearen hasieran garapena iraunkor eta sendo mantendu du.

Herrialde garatu guztiak bezala, Erresuma Batuko arazo nagusiak soldata altuak eta manufaktura eta industria astunean berriak diren herrialdeen lehia, batez ere Txina, Taiwan, India eta Hego Korea, dira.

Nekazaritza BPGaren %1a baino ez da eta nahikoa mekanizatuta dago. Industria arloan, aktibitate nagusiak makineria, garraio-materiala (ibilgailuak, trenbideak, aeronautika) eta produktu kimikoak dira. Meatzaritzan antzinako Yorkshire, Gales, Eskozia eta Lancashireko ikatz meategiek zentral termikoei behar duten energia eman diote. 1970an Ipar Itsasoan aurkitutako petrolioari esker Europako bigarren ekoizlea bihurtu zen Norvegiaren atzetik, nahiz eta gaur egun petrolio hori agortzen ari den. Hirugarren sektorea da herrialdeko BPGaren zati handiena, batez ere Londongo City-an dauden Burtsa, finantza-zerbitzuak eta Aseguru-etxeak.

Nahiz eta Europar Batasunaren kide izan, britainiar euroeszeptizismoak eurogunetik at mantentzen du. Hori dela eta, Erresuma Batuko dirua libera esterlina da.