Eunice Newton Foote

Wikipedia, Entziklopedia askea
Eunice Newton Foote
Bizitza
JaiotzaGoshen (Connecticut), 1819ko uztailaren 17a
Herrialdea Ameriketako Estatu Batuak
HeriotzaLenox (Massachusetts), 1888ko irailaren 30a (69 urte)
Hobiratze lekuaGreen-Wood hilerria
Familia
Ezkontidea(k)Elisha Foote
Seme-alabak
Hezkuntza
HeziketaEmma Willard School (en) Itzuli
Rensselaer Polytechnic Institute (en) Itzuli
Hizkuntzakingelesa
Jarduerak
Jarduerakzientzialaria, fisikaria, klimatologoa, asmatzailea eta emakumeen eskubideen aldeko ekintzailea
Lan nabarmenak
Find a Grave: 102362994 Edit the value on Wikidata

Eunice Newton Foote (1819ko uztailaren 17a - 1888ko irailaren 30a) estatubatuar zientzialari, asmatzaile eta emakumeen eskubideen aldeko ekintzailea izan zen[1].

Eguzki-argiak gasetan sortzen duen berotze eragina esperimentatu zuen lehen zientzialaria izan zen, eta teorizatu zuen karbono dioxidoaren proportzioa aldatzen atmosferan bere tenperatura aldatuko litzatekeela, bere paper inguruabarretan eguzki izpiak beroa eragiten American Association for the Advancement of Science kongresuan, 1856an. Emakumeek garai hartan AAASen paper akademikoak aurkez zitezkeela ematen duen arren, Smithsonian Institution-eko Joseph Henry irakasleak entregatu zuen ikerketa bere lana bezala identifikatzen zuen ponentzia.

Negutegi efektua ikerketa arloan Eunice Footen lana aitzindaritzat jotzen da.

Bizitza pertsonala[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ama Thirza zen eta aita Isaac Newton Jr. Aita Goshenekoa zen, Connecticut, eta geroago nekazaria izan zen Bloomfielden, New Yorken.[2] Sei ahizpa eta bost anaia zituen[3].

1841ko abuztuaren 12an, Elisha Foote epaile, estadistikari eta asmatzailearekin ezkondu zen, Bloomfielden.[4] Elisha eta Eunice Seneca Fallsen bizi izan ziren.[5] Haren aita fideikomisarioa zen Barnard Collegean.[4][6] Eunicek eta Elishak bi alaba izan zituzten: Mary Foote (1842–1931), artista eta idazlea eta Misuri John B. Henderson senatari estatubatuarrarekin ezkondu zen, eta Missouriko Emakume Sufragiaoren Elkarteko presidente izatera iritsi zen;[4][7] eta Augusta Newton Foote (1844an jaioa), The Sea at Ebb Tide liburuaren idazlea, iparrameriketako hondartzetan aurki daitezkeen organismoei buruzko lan zientifikoa[8][9], Barnard Collegeren kontseiluko kidea izan zen eta Francis B. Arnold-ekin ezkondu zen 1869ko martxoaren 6an.[6]

Eunicek eta Elishak sei iloba izan zituzten, alaba bakoitzeko hiru. Elisha 1883an hil zen eta Eunice bost urte geroago hil zen, 1888ko irailean.[7]

Karrera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Aktibismoa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Seneca Falls-eko Konbentzioaren Argitalpen Batzordekide izan zen 1848an, alegia, lehen emakume konbentzioan. Seneca Fallseko deklarazioa sinatu zuen, bere senar Elisha Foot-ekin batera. Argitaratzeko lanak egin zituzten bost emakumeetako bat ere izan zen.[10]

Ikerketa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Scientific American-eko 1856 zutabe batek Eunice Newton Footek gasekin tenperatura esperimentuak deskribatu zituen eta azido karbonikoa (karbono dioxidoa, CO 2 ) eragin zuen berotze efektu handiena eragin zuen.

Emakumeek ez zuten baimenik zientzia lanak aurkezteko, hori dela eta Joseph Henry-k 1856an aurkeztu zituen Footek gas desberdinekin betetako eta eguzkitan berotutako zilindroekin egindako esperimentuak Zientziaren Aurrerakunderako Estatu Batuetako Elkartean.[11][12]

Footek aurkitu zuen aire errarifikatua zilindro batean gutxiago berotzen zela presio normalpeko airea baino eta, aitzitik, aire hezea gehiago berotzen zela. Are interesgarriagoa izan zen azido karboniko gasean aurkitu zuena​.[13]

Deboniar berantiarreko eta Karbonifero hasierako (duela 360 milioi urte inguru) klima heze eta epela sortu zuten arrazoiei buruzko eztabaida ezagutzen zuen eta konturatu zen garai hartan atmosferak CO2 ugari zuela. Horregatik ondorioztatu zuen gas horretako maila altuenak atmosferan egondako garaietan, Lurraren tenperaturan igoera gertatu zela, gas horren ekintzaz eta airearen pisua handitzeagatik.[13][14]

Eunice Foot-ek bere teoriak John Tyndall kimikari eta fisikariaren esperimentuak baino hiru urte lehenagokoak dira, nahiz duela gutxira arte CO2-ak atmosferan duen eraginaren aurkitzailea Tyndall izan zela uste izan den (seguru asko, ez zuen ezagutzen Footeren lana).[11][15][16] Hala ere, egia da Footen muntaia esperimentalak ez zuela bereizten argiaren parte ikusgarria infragorritik, eguzkiaren argiaren espektroan, eta erabilitako kristalezko ontziek emaitzetan eragina ahal izango zutela berotegi-efektua areagotuz.[17][18] Tyndallek kontu gehiago izan zuen eta errainu ilunetako iturri bat erabili baitzuen (orduan infragorria horrela izendatzen zen) eta ikertu nahi zuen gasa mutur bietatik gatz kristalekin estalitako letoizko tutu batean bakartu zuen, infragorri guztia pasatzeko eta zalantzarik gabe CO2-ak xurgatzen zuela eta ontziko gasa berotzen zuela ziurtatzeko.[19][20]

Eunice Footek 1858an egin zuen azken ikerketa dokumentatua, gasen ezaugarri elektrikoei buruzkoa izan zen, presio eta tenperatura desberdinetan, eta berriro atmosferaren portaerarekin harremanetan jarri zuen.[21]

1860an patente bat lortu zuen bota eta zapaten zolak betetzeari buruz.[22] Hortik aurrera bere lan zientifikoa utzi egin zuela uste da.

Argitalpenak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Eguzkiaren Izpien Beroari eragiten dioten egoerak (1856an Saratoga Springs, New York).

Kitzikatze eletrikoaren iturburu berria (1858, Proceedings of the American Association for the Advancement of Science)

XIX. mendean emakume estatubatuarrek hamasei artikulu argitaratu zituzten argitalpen zientifikoetan; horietatik bi bakarrik argitaratu ziren 1889 baino lehen eta biak Eunice Footek idatzi zituen.

Bere lanaren errekonozimendua[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Raymond Sorensonek berreskuratu zuen ahanzturatik Eunice Foote. Raymond Sorenson ikertzaile independentea zen eta Oil Industry History-ren koeditorea[23], eta 2011n Footeri buruzko artikulu bat argitaratzen lehena izan zen.[12] Zientzia eskuliburuen bildumagilea zen, horregatik, Sorensonek Footeren artikulua aurkitu zuen: Joseph Henry-k Annual of Scientific Discovery de 1857[24] lanean irakurri zuen bezala, David Ames Wellsek argitaratu zuena.[11]

2016ko udan, Katharine Hayhoe klimatologo kanadarrari lagun batek galdetu zion zergatik ez zegoen emakumerik diziplinaren historian. Hayhoek ikerketa txiki bat egin zuen eta Eunice Footen lana[17] aurkitu zuen: 1856ko azaroan argitaratutako The American Journal of Science and Arts aldizkarian. Ed Hawkins klimatologoak handik gutxira tweet bat argitaratu zuen Eunice Foote klimatologiaren historiarako berreskuratzeko bidea ireki zuena.[25]

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ Egoitz, Etxebeste Aduriz. (2020-03-01). «Eunice Foote, aitzindari laborategian eta feminismoan» Elhuyar aldizkaria (Noiz kontsultatua: 2020-05-16).
  2. ↑ Eunice Newton In Root Web. .
  3. ↑ Isaac Newton In Roots Web. .
  4. ↑ a b c Goodwin, Nathaniel, "The Foote family: or, The descendants of Nathaniel Foote, one of the first .
  5. ↑ Foote House, site of ...A NYS Women's History Site. New York State Women's History. New York Cultural Heritage Tourism Network.
  6. ↑ a b Leonard, ed., John William. (1907). Who's who in New York City and State. L.R. Hamersly Company, 41 or..
  7. ↑ a b Reed, Elizabeth Wagner. (1992). «Eunice Newton Foote» American women in science before the civil war.
  8. ↑ Schmitt, Catherine. (2019-03-28). Sea-Beach at Ebb-Tide: Women of Acadia’s Intertidal Zone. Schoodic Institute.
  9. ↑ Foote Arnold, Augusta. (1901). The Sea-Beach at Ebb-Tide. A Guide to the study of the Seaweeds and the Lower Animal Life Found Between Tide-Marks. New York: The Century Co.
  10. ↑ Our Roll of Honor. Listing women and men who signed the Declaration of Sentiments at first Woman's Rights Convention, July 19-20, 1848. Library of Congress.
  11. ↑ a b c McNeill, Leila. (2016-12-05). «This Lady Scientist Defined the Greenhouse Effect But Didn’t Get the Credit, Because Sexism. Eunice Foote’s career highlights the subtle forms of discrimination that have kept women on the sidelines of science» Smithsonian magazine.
  12. ↑ a b Sorenson, Raymond P. (2011). «Eunice Foote's Pioneering Research On CO2 And Climate Warming» Search and Discovery.
  13. ↑ a b Foote, Eunice. (1856ko azaroa). «Circumstances affecting the Heat of the Sun's Rays» The American Jourbal of Science and Arts XXII. liburukia, XXXI. art.: 382-383..
  14. ↑ Scientific American XII. liburukia.
  15. ↑ Jackson, Roland. (2019-12-22). The saga of Eunice Foote and John Tyndall. .
  16. ↑ Jackson, Roland. (2020). «Eunice Foote, John Tyndall and a question of priority» The Royal Society Journal of History of Science 74-1.
  17. ↑ a b Hayhoe, Katharine. (2016-0902). John v Eunice - A Fascinating Tale of Early Climate Science, Women's Rights and Accidental Poisoning- Facebook. .
  18. ↑ Rabett, Eli. (2018-05-02). On Edith Foote's Experiment In Rabett Run. .
  19. ↑ Tyndall, John. (1861). «On the Absorption and Radiation of Heat by Gases and Vapours, and on the Physical Connection of Radiation, Absorption, and Conduction» Philosophical Magazine 4. seriea, 22: 169–94, 273–85...
  20. ↑ Hulme, Mike. (2009 maiatza). «On the origin of ‘the greenhouse effect’: John Tyndall's 1859 interrogation of nature» Weather 64-5: 121-123..
  21. ↑ Foote, Eunice. (1858). «On a new source of electrical excitation» Proceedings of the American Association for the Advancement of Science.
  22. ↑ Wellman, Judith. (2004). The Road to Seneca Falls: Elizabeth Cady Stanton and the First Woman's Rights Convention. Urbana eta Chicago: University of Illinois Press, 223 or. ISBN 978-0-252-07173-7..
  23. ↑ Oil-Industry History. Petroleum History Institute.
  24. ↑ Wells, David A. (1857). The Annual of scientific discovery: or, Year-book of facts in science and art. Boston: Gould, Kendall and Lincoln.
  25. ↑ Hawkins, Ed. (2016-09-01). Wow @KHayhoe! Didn't know that Eunice Foote identified CO2 as a greenhouse gas in 1856, a few years before Tyndall In Twitter. .

Ikus, gainera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Eunice_Newton_Foote&oldid=8974768"(e)tik eskuratuta