Euskal Herriko kastroak
Euskal Herriko kastroak —Ipar Euskal Herrian eta Nafarroa Garaiko zenbait kasutan, gaztelu zaharrak deituak— Mendebaldeko Europako beste gaztelu zahar bezala, Burdin Arokoak dira. Batzuk, Erdi Arokoak izan daitezke.[1]
Aditu batzuen ustez, Euskal Herriko kastroak eraikitzaileen indoeuropar kulturaren eraginaren ezaugarri dira[2][3]. Beste batzuen iritzira, berriz, bertoko kulturaren eta indoeuropar inbaditzaile eta kolonizatzaileen kulturaren arteko aldi bereko izateak sortu zituen.[erreferentzia behar]
Izena[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Toponimian hitz hauek agertu dira: gaztelu mendi, muru[oh 1], gazteluzahar[4] edo gaztuluzar[5], eta beste. Literatura zientifikoan eta dibulgaziozkoan, kastro izenez gain, beste hauek ere erabiltzen dira: esparru itxi[1], gotorleku, herrixka gotortu, herri gotor, herri harresitu eta oppidum (plurala: oppida).
Dena den, kastro hitzaz ezaugarri ezberdinak izan ditzaketen hainbat esparru harresitu mota izendatzen dira. Adibidez, Galizia eta Asturias aldean izan zen kastroen kulturan, herriak harresiz inguratuta daude eta etxeak zirkularrak dira; Bizkaian, Gipuzkoan,[6] Araban eta beste hainbat lekutan ikertutako Burdin Aroko herri harresituetan, ordea, etxeek lauki forma dute, eta gaztelu zaharrak izenaz ezagutzen direnak, ordea, mota batekoak zein bestekoak izan daitezke: leku batzuetan herri handiak eta konplexuak dira eta beste batzuetan, ordea, txikiagoak dira, eta agian, soilik eskualdearen zaintzarako egin ziren eta bertan biziko zen garnizio txiki bat eta ez herri oso bat. Kastro gisa identifikatu diren batzuk, sakonago ikertu dituztenean, erromatar garaiko behin-behineko kanpalekuak zirela ikusi dute: adibidez, Arabako Delikako Santa Agedakoa edo Bizkaiko Nabarniz herrian dagoen Illunzar.
Kanpo harresiei dagokienez, batzuek harrizko murruak dituzte; eta beste batzuek, lurrezkoak.
Azkenik, oppidum izena erabiltzen da kastro edo herri harresitu hauetako batzuentzat, handienak eta antolatuen zeudenak, hain zuzen.
Hego Euskal Herrikoak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Arabakoak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Jagoba Hidalgok, 2018ko bere Gradu Amaierako Lanean, Bizkaiko eta Arabako Burdin Aroko herrixka gotortuak sailkatuta ditu eta bertan bibliografia erreferentziala ematen du bakoitzeko[7]. Arabako Karta arkeologikoan beste gainerako batzuk agertzen dira.
Izena | Kokapena | Tamaina | Garaiera | Kultura/Garaia | Oharrak |
Henaioko gaztelua | Dulantzi | 2 ha (20.000 m2) | 700 m[8] | Burdin Aroa. | XIX. mendearen hasieratik ezaguna.Bisita daiteke[9][10]. |
Kutzemendi edo Olarizu | Gasteiz | 709 m | Brontze Aroa edo Burdin Aroa | Jose Migel Barandiaranek 1926an aurkitua. Horko zeramikak zeltiberiarrak dira. | |
Oroko Haitzak | Atxabal-Oro (Zuia) | Brontze Aro amaiera eta Burdin Aroa[11] | Jose Migel Barandiaranek 1918an aurkitua. Lanak 1964 eta 1967 artean. Etxe zirkularrak eta eliptikoak[12] | ||
Lastrako kastroak | Karanka | 60 m | Brontze Aroa, Burdin Aroa. Erromatartzea. Erdi Aroa[13]. | Litekeena da autrigoien Uxama Barca izatea[14]. | |
Trincheras de los Moros[15] | Monzarrate gainan,Durruma Kanpezu | 13 ha
(132.100 m2)[16] |
992 m | Burdin Aroa | |
Cividad[15] | Angostina, Bernedo | 3 ha
(30.624 m2)[16] |
784 m | Burdin Aroa | Erromatar garaiko inskripzioak topatu dira ondoan dagoen San Bartolome |
El Muro[15] | Orbiso, Kanpezu/ Zuñiga, Nafarroa | 4,5 ha
(45.500 m2)[16] |
669 m | Burdin Aroa | |
Horma[15] | Santikurutze Kanpezu | 1,2 ha
(12.6002 m2)[16] |
692 m | Burdin Aroa | |
Babio | Izoria | 10 ha[17] | 582 m | Burdin Aroa | 1982. urtean aurkituta[18], 2018an egin ziren sundaketak eta 2019an indusketa hasi zen Jon Obaldiaren gidaritzapean.[19] |
Karasta[20] | Caicedo Sopeña | 27 ha
(270.000 m2) |
Brontze Aroa, Burdin Aroa eta Erromatar garaia | ||
Santa Ageda (Delika) | Urduña eta Arrastaria | 9 ha | 525 m[2] | K.a. III-II mendea[21]. | Aldi baterako erromatar kanpalekua da (Castra aestiva). |
Arkiz | Tresponde | 79 m | I. Burdin Aroa, Erromatartzea | Lubakiak eta harrizko harresiaren santsuak.[7] | |
Perigaña | Perigaña mendia, Ozeka, Aiara | 4,6 ha
(46.605 m2) (10.329 m2 barruko harresi barrukoa) |
625 m | Burdin Aroa | Bi harresi. Zeramika, silexezko laska eta punta bat[18] |
Atxa | Lakua, Gasteiz | II. Burdin Aroa | Ez dago informazio asko. | ||
Berbeako kastroa | Barrio | 2021. urtean indusketak hasi ziren berriz. | 851 m | Bukaerako Brontze Aroa-II. Burdin Aroa. Erromanizazio hasiera.[22]. | |
Buradoneko kastroa | Buradon | 634 m | Bukaerako Brontze Aroa-Igo Burdin Aroa | CAA: 3517 (250 or.)[oh 2][23] | |
Valdeportilla | Ozio | 625 m | Burdin Aroa I | Juan Antonio Madinabeitiak ikertua. CAA: 3526 (253 or.)[oh 3] [23] | |
La Ermita | Zabalate | Burdin Aroa II, Erromatar garaia eta Erdi Aroa. | 664m | Armando Llanosek ikertua 1970an. CAA: 3502 (243 or.).[23] | |
Castillo de Portilla | Zabalate | 754m | Burdin Aroa I eta II, Erromatar garaia eta Goi Erdi Aroa. | ikerlariak: Francisca Sáenz de Urturi eta Armando Llanos.CAA 3501 (242 or.).[23] | |
Castejon Muinoa herrixka | Navaridas | 540m | Neolitoa, Brontzea, Burdin Aroa, Erromatarra, Erdi Aroa[24] | Monumentu multzo izendapena du. Ikus: EHAA 112. zk. (2013-06-12) | |
La Hoya | Guardia | 4 ha | Brontze Aroa eta Burdin Aroa |
Bizkaikoak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Izena | Kokapena | Tamaina | Garaiera | Kultura/Garaia | Oharrak |
Arrola edo Marueleza | Nabarniz, Arratzu eta Mendata artean | 19 ha | 535 m | La Tène kultura | (k.a. III eta k.a. I mendeen artekoa), zeramika zeltiberiarrak. (I. mendea) erromatar hondarrak.[25] [3] |
Malmasin | Malmasin (Arrigorriaga) | ? | 361 m | Burdin Aroa | Bi eremu ditu, kanpokoa eta barnekoa, biak harresidunak[26] |
Bolunburu | Bolunburu haitza
(Zalla) |
0,5 ha
(5000 m2) |
Burdin Aroa | 1970eko hamarkadan aurkitua[27][28] | |
Pico Moro | Galdames | 3 ha | 360 | ? | San Esteban Galdameseko mendebaldean kokatuta, Barbadun eta Deobriga-Flaviobriga galtzadatik gertu. 1975ean lanak egin zituzten[29][30] |
Luxar | Gueñes | 0,5 ha
(5000 m2) |
540 | ? | Deobriga-Flaviobriga gurutzadatik gertu kokatuta[31][30] |
El Peñón | Muskiz | ? | ? | ? | La Arena hondartzatik gertu kokatuta[30] |
Berreaga | Mungia eta Zamudio artean | ? | >360m | ? | Herrixka eta nekropolia dauzka, eta estela multzo bat aurkitu da bertan[32][33]. |
Kosnoaga | Aixerrota mendian, Lumo[34] | ? | ? | ? | [30] |
Trebisburu | Sollube mendian | ? | ? | ? | Basogintzak hondatua[30] |
Illunzar | Illunzar mendian, Nabarniz herrian | Erromatarra | Aldi baterako erromatar kanpalekua da[35]. | ||
Motrolluko gaina | Munitibar | Burdin aroa | Induskatu gabe[36] |
Gipuzkoakoak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Izena | Kokapena | Tamaina | Garaiera | Kultura/Garaia | Oharrak |
Akutu | Bidegoian-Errezil | 3 ha[37] | 664m | Induskatu gabea[38] | |
Intxur/Iruntxur | Iruntxur mendia (Albiztur eta Tolosa) | 17 ha | 742m | Burdin Aroa | Jose Migel Barandiaranek ikertua[39]. Xabier Peñalverrek induskatua. Bibliografian Intxur izena ematen zaio[37]. |
Buruntza | Andoain | 0,7 ha | 439 m | Burdin Aroa | Carlos Olaetxeak aurkitua[40][41][42] |
Basagain | Anoeta | 2,8 ha | ? | Burdin Aroa[37] | Xabier Peñalverrek iduskatua[43]. |
Munoaundi | Azkoitia-Azpeitia | 7 ha | 385 m | 2. Burdin Aroa | Sonia San Josék eta Antxoka Martínezek induskatua[44]. |
Murugain | Aretxabaleta-Arrasate-Aramaio | 4,7 ha | ? | ? | 1987 eta 1988an C. Olaetxeak aurkitua eta ikertua[41][37] |
Murumendi | Iruntxurko kastrotik gertu | 1,9 | ? | Burdin Aroa | 2010etik 2013ra Suhar arkeologiak aztertu zuen |
Muru edo Moru | Elgoibar | 1 ha | 445 m | ? | Murugaingo kastroaren bezalako zeramikak[41][45] |
Belaku | Beizama | Brontze Aroa - Burdin Aroa | Katak egitean, ikatzak, silexko lanabesak eta eskuz egindako zeramika zataik aurkitu ziren. Harrizko harresia oraindik atzematen da[46]. | ||
Santiagomendi | Santiagomendi, Astigarraga | Ez da mugatu. | 297m | Kalkolitoa, Burdin Aroa, Erromatar garaia | Harresirik ez du. Erdi Aroko eta Aro Modernoko aztarnak ere topatu dira[37] [47]. |
Nafarroa Garaikoak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Nafarroa Garairako informazioa Javier Armendariz arkeologoaren idazlanetan[48] eta Juan Mari Martínez Txoperenaren online datu basean[49] ikus daiteke. Javier Armendarizek bere doktore tesian 261 gune jaso zituen eta horien artean bi herri mota berezi zituen: altueran egin zirenak (kastro baten ezaugarriak zituztenak) eta lurralde lauetan egon zirenak. Beheko taula honetan agertzen direnak, lagin bat besterik ez dira:
Izena | Kokapena | Tamaina | Garaiera | Kultura/Garaia | Oharrak |
Urri edo Eurri | Ibiriku, Eguesibar | 3,2 ha
(32.400m2) |
625-666 m | Burdin Aroa eta Erromatartzea | Armendariz (2008): 31. zenbakia. |
Eretak | Berbintzana | Burdin Aroa | Musealizatuta dago. Ikusi Las Eretasko Museoa eta Aztarnategi Arkeologikoa | ||
Aixkorrua | Otsagabia | 0,88 ha | - | - | [oh 4] |
Iurreko gaina | Gesalatz | 1,25 ha | Lehen burdin Aroa | ||
Peñako gaina | Artzibar | 1,53 ha | 796/777 m | Lehen eta Bigarren Burdin Aroa | [oh 4] |
Agiñako esparru harresitua | Agiña mendia, Lesaka | - | - | Burdin Aroa | Prospekzio geofisikoa eta katak egin dira. Harresia, silexezko lanabesak eta lubanarroa aurkitu ziren.[50] [51] |
Irulegi | Irulegi (Aranguren) | 10 ha | Burdin Aroa, baskoiak | Indusketak martxan daude[52]. Ingurune horretan bertan, Irulegiko Erdi Aroko gaztelua dago. | |
Legin | Itzagaondoa | 1,71 ha (17.150m2) | Burdin Aroa, Erdi Aroa[53] | Ez da induskatu. | |
Legin | Etxauri eta Ibero, Oltza zendea | 0,85 ha (8.500m2) | Lehen Burdin Aroa | Armendariz (2008): 40. zenbakia.
| |
Gazteluzar | Egues | 4.450m2 | Burdin Aroa | Publikatu gabe dago. Txoperenaren 49. zenbakidun fitxa[54] | |
San Sebastián | Zintruenigo | 0,88 ha
(8.800m2) |
410-418m | Burdin Aroa | Armendariz (2008): 242. zenbakia. |
Santakriz | Eslaba | 15.500m2(6500m2+9.000m2) | 520-545 | Burdin Aroa. Erromatar garaia. Erdi Aroa. Aro Modernoa (Baseliza) | Armendariz (2008): 99. zenbakia.
Hiri erromatarra garatu zen gune berean. |
Peña Larragueta/ Sardeako gaztelua | Berriobeiti | 3,5ha
(35.000m2) |
600-661m | Burdin Aroa | Armendariz (2008): 28. zenbakia.
Erdi Aroko gaztelua eta garai modernoko baseliza ere izan ditu. |
Oianburu | Artaxoa eta Garinoain | 0,6ha
(6.000m2) |
645-650m | Burdin Aroa eta agian, Erromatarra eta Erdi Aroa. | Armendariz (2008): 64. zenbakia |
Uzkitako Murugain | Leotz | Armendariz (2008): 76. zenbakia | |||
El Caneluche | Kaseda | Armendariz (2008): 98. zenbakia | |||
Indusi/Murubitarte | Lerga | 775-785m | Armendariz (2008): 105. zenbakia | ||
Capaburros | Uxue | 0,31ha
(3.150m2) |
750-770m | Burdin Aroa | Armendariz (2008): 120. zenbakia. |
Ziraukiko Murugain | Zirauki | 0,74ha
(7.400m2) |
660-668m | Antzinako Burdin Arotik Burdin Aro amaieraino | Armendariz (2008): 129. zenbakia. |
Girgillaoko San Kristobal | Girgillao | 1,5ha (15.000m2) | 740-758m | Burdin Aroa | Armendariz (2008): 165. zenbakia.
Aro Modernoko baseliza. |
Mauriain | Villatuerta | 2,14ha
(21.400m2) |
665-677m | Burdin Aroa. | Armendariz (2008): 168. zenbakia.
Karlistaldian gotorleku bat eraiki zen bertan. |
Monjardingo gaztelua | Villamayor de Monjardin | 1ha
(11.000m2) |
850-894m | Agian, Brontze Aroa eta Burdin Aroa. Ziurtazunea, antzinaro Berantairra | Armendariz (2008): 188. zenbakia.
Erdi Aroan gaztelu bat egon zen eta XIX. mendean gotorleku karlista bat. |
Arrosia | Arroniz | 3ha
(31.300m2) |
560-586m | Brotze Aroa. Burdin Aroa | Armendariz (2008): 194. zenbakia. |
Desoioko San Crsitobal | Desoio | (17.700m2) | 700-713m | Burdin Aroa | Armendariz (2008): 200. zenbakia.
XIX. mendera arter baseliza bat egon zen bertan. |
Illarraga-Burte | Irañeta | 5,69 ha (56.900 m2) | Brontze amaiera, Burdin Aroa | Publikatu gabe[5] | |
Longidako Murugain | Longida | 5ha
(50.518 m2) |
Burdin Aroa II | Publikatu gabe[5] | |
Iruñea | Iruñea | 4/4,5 ha I. Burdin Aroan
8 ha II. Burdin Aroan |
Brontze Aro amaiera,
Burdin Aroa I eta II |
García Barberena, M.; Velaza, J. eta Unzu, M.(2015): "Esgrafiado en signario paleohispánico hallado en Pamplona" [55] |
Ipar Euskal Herrikoak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Ipar Euskal herriko monumentu hauek azterketa eta inbentarioa Francis Gaudeulek egin zuen 1997an.[56] 2004an, Jacques Blotek, Inventaire des monuments protohistoriques en Pays Basque lanean arkeologoaren kartografia jasotzen hasi zen hainbat liburuxkatan.[57] [oh 5]
Lurrezko hesiekin[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Babes lerroak lurrez eginak daude, lubakiak eta zelaiguneak egitekoan ateratakoa.
izena | garaiera | kokalekua | oharrak |
---|---|---|---|
Elhina | 350 m | Armendaritze | |
Kurku | 272 m | Behauze | 4 babes lerro, hondatua |
Harribeltza | 522 m | Suhuskune | |
Ullumendi Gaztelüzaharre | 416 m | Urdiñarbe | |
Gaztelü-harria, Gaztelaia | 479 m | Sohüta | |
Mokorreta | 453 m | Makea | oso hondatua |
Gazteluzahar | 472 m | Landibarre | |
Gazteluzaharre | 361 m | Arhantsusi | |
Ursuia | 436 m | Hazparne | |
Ursuia | 387 m | Hazparne | |
Ursuia | 330 m | Hazparne | |
Luis XIV.aren gotorlekua | 237 m | Sara | 1977an suntsitua |
? | 229 m | Arrosa | %95an suntsitua |
Sardatz | 148 m | Behaskane-Laphizketa | ordoki ertza |
Gaztelu-harri | 225 m | Etxarri | |
Gazteluxaga | 282 m | Ürrüstoi-Larrabile | |
Gaztelü-gain | 371 m | Irabarne | |
Larleta | 279 m | Berogaine-Lahüntze | |
Txoikantegia | 326 m | Idauze-Mendi | |
Pekatenborda | 92 m | Larresoro | hondatua |
Lexegita | 653 m | Iruri | |
Kurku | 152 m | Nabarzi | |
Zihorri | 267 m | Lekorne eta Heleta artean | |
Belozea | 118 m | Itsasu | |
Larreondoa | 85 m | Senpere | |
Gaztalepo | 550 m | Ahatsa | |
Ahiga | 300 m | Lohitzüne-Oihergi | 1978an suntsitua |
Xerrapo | 299 m | Zaro | 1981an suntsitua |
Haitzhandialtea | 440 m | Barkoxe | |
Mendixko | 300 m | Irulegi | |
Khoxü-gaina | 343 m | Eskiula |
Harrizko hesiekin[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Harrizko hesiak gaztelu zahar garaienetan daude.
izena | garaiera | kokalekua | oharrak |
---|---|---|---|
Gaztelu | 629 m | Lekunberri | |
Larran | 579 m | Arrosa | ezproia itxia |
Urxilo | 566 m | Arrosa | ezproia itxia |
Lerdatze | 390 m | Armendaritze | |
Jarra | 445 m | Sorhoeta | |
Maide-korralea | 667 m | Altzai | |
Zerkupe | 1085 m | Eiheralarre | |
Munhoa | 592 m | Hozta |
Mailakatuak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Zelaiguneak malda zulatutako mailetan kokatzen dira.
izena | garaiera | kokalekua | oharrak |
---|---|---|---|
Abarratea | 342 m | Abarratea mendian, Aiherra eta Isturitze artean | 3 maila. 4 Ha |
Mehaltzu | 648 m | Pagola | ezproia itxia |
Ursuia | 678 m | Makea | 5 Ha |
Hoxa handia | 571 m | Landibarre | |
Gazteluzaharrea | 256 m | Irisarri | |
Gaztelu-gaina | 382 m | Buztintze-Hiriberri | |
Montarey | 370 m | Etxebarre | |
Gaztelü-harria (Gastalaria) | 354 m | Zalgize | |
Gaztelu-mendi | 343 m | Uharte Garazi | |
Gaztelü | 582 m | Altzürükü | |
Ahaize | 272 m | Ortzaize | |
Gaztelü-gaina | 658 m | Santa Grazi | |
Gaztelua | 313 m | Ahatsa | |
Xerberoenea | 321 m | Germieta |
Hainbat[aldatu | aldatu iturburu kodea]
izena | garaiera | kokalekua | oharrak |
---|---|---|---|
Gaztelü-harriko botxea | 894 m | Etxebarre | |
Mokorreta | 680 m | Lekunberri | ezproia itxia |
Oharrak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- ↑ Murugain, Murumendi eta Muru; muino edo mendi horietan guztietan Burdin aroko herri harresitu bat dago
- ↑ Arabako arkeologia karta
- ↑ Arabako arkeologia karta
- ↑ a b Prospekzio bisuala egin da baina ez zundaketarik ezta indusketarik ere.
- ↑ Inbentarioa on-line ikus daiteke
Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- ↑ a b (Frantsesez) Casaubon, Jakes. (2002). «Le toponyme iriet sa relation avec d’anciens lieux fortifiés» Munibe (Antropologia-Arkeologia) (Aranzadi) 54: 125-139. ISSN 1132-2217..
- ↑ a b Gorrotxategi, Javier; Iarritu, Maria Jose. La prospección arqueologica durante 1981-82 en Vizcaya. Eusko Ikaskuntza.
- ↑ a b Valdés, Luis. El Santuario Protohistórico de Gastiburu (Siglos VI a I a.C.). Eusko Ikaskuntza.
- ↑ Gaudeul, Francis. 1997. "Enceintes de type protohistorique du Pays basque francais". Isturitz, 7, 59-81 or.
- ↑ a b c (Gaztelaniaz) Martínez Txoperena, Juan Mari. «Megalitos Pirenaicos : Poblados de la edad del hierro» wiki.txoperena.es (Noiz kontsultatua: 2021-01-01).
- ↑ (Gaztelaniaz) Olaetxea, Carlos; Peñalver, Xabier; Valdés, Luis. (1990). «El Bronce Final y la Edad del Hierro en Gipuzkoa y Bizkaia» Munibe (Antropologia - Arkeologia) (Aranzadi) 42: 161-165..
- ↑ a b Hidalgo Masa, Jagoba. (2018). Burdin Aroko herrixka gotortuen bilakaera Araban eta Bizkaian. EHU.
- ↑ Gil-Garcia, Josean. (2010-06-04). «Henaioko muinoaren inguran» Berria.
- ↑ «Ayuntamiento de Alegría-Dulantzi.» www.alegria-dulantzi.eus (Noiz kontsultatua: 2020-12-17).
- ↑ «Ayuntamiento de Alegría-Dulantzi. El castro de Henaio regresa al escaparate (Diario Noticias de Alava)» www.alegria-dulantzi.eus (Noiz kontsultatua: 2020-12-17).
- ↑ (Gaztelaniaz) Apellaniz, Juan Maria. (1974). «Interpretación de la secuencia cultural y cronológica del castro de las peñas de oro (Zuya-Alava)» Munibe (Aranzadi) 1-2: 3-26..
- ↑ (Gaztelaniaz) Llanos Ortiz de Landaluze, Armando. Urbanismo y Arquitectura en poblados alaveses de la edad Del Hierro. Arabako Foru Aldundia. Kultura kontseilua, 101-146 or..
- ↑ Sáenz de Urturi, Paquita. (1996). «Lastrako Kastroak (Karanka, Gaubea)» Arkeoikuska (Eusko Jaurlaritza): 58-62..
- ↑ (Gaztelaniaz) Filloy Nieva, Idoia. (1997). «Alfileres de cabeza trapezoidal de época romana altoimperial en Las Ermitas (Espejo, Alava )» Isturitz, Cuadernos de prehistoria - arqueología (Eusko Ikaskuntza) 9: 625-630. ISSN 1137-4489..
- ↑ a b c d (Gaztelaniaz) «Castros: los pueblos habitados más antiguos» Mendialdea Press 2017.07.01 (Noiz kontsultatua: 2018-05-10).
- ↑ a b c d (Gaztelaniaz) «La Ruta de los Castros, los pueblos habitados más antiguos del este de Álava» El Correo 2017-10-09 (Noiz kontsultatua: 2021-01-06).
- ↑ (Gaztelaniaz) Oiarzabal, Araceli. (2020). «Los arqueólogos regresan al monte Babio» www.noticiasdealava.eus (Noiz kontsultatua: 2021-01-06).
- ↑ a b Murga, Félix. (1982). «Dos poblados de la edad del Hierro: Perigana y Babio en la tierra de Ayala (Álava). Y otros hallazgos» Kobie (Bilbo) (12): 53-66. (Noiz kontsultatua: 2021-01-16).
- ↑ Erredakzioa. Historiaurreko herri harresitua ezagutzera emateko indusketak eta bisita gidatua egin dituzte Babion. (Noiz kontsultatua: 2018-08-01).
- ↑ Llanos Ortiz de Landaluze, Armando . 1990. "La Edad del Hierro y sus precedentes, en Alava y Navarra". Munibe (Antropologia - Arkeologia), 42, 167-179 or. Donostia. ISSN 0027 - 3414.
- ↑ Martínez Velasko, Antxoka. (2009). «Santa Ageda (Delika)» Arkeoikuska (Eusko Jaurlaritza) 9: 30-32..
- ↑ (Gaztelaniaz) Agorreta, Jose Antonio. (1972). «Castro de Berbeia (Barrio-Álava)memoria de excavaciones : campaña de 1972» Estudios de Arqueología Alavesa 8: 2212-292. ISSN 0425-3507..
- ↑ a b c d (Gaztelaniaz) «Poblados de la Edad de Hierro en la Montaña Alavesa» natourinG 2017-07-19 (Noiz kontsultatua: 2023-02-18).
- ↑ «Castejon Muinoa herrixka. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria» www.euskadi.eus (Noiz kontsultatua: 2021-01-10).
- ↑ ARROLAKO IRUNA. 2009-2012. Kultur Ikerketako Proiektu Integrala. Bizkaiko Foru Aldundia, 1-19 or..
- ↑ Malmasingo gotorlekuaren Kultura Ondasun izendapena EHAAn
- ↑ «La fortaleza enterrada» El Correo 2007-10-13.
- ↑ «Los arqueólogos recrean el estilo de vida en el castro» El Correo 2007-10-13.
- ↑ Bizkaiko Foru Aldundia. Figuras pintadas de la cueva de Arenaza (Galdames). .
- ↑ a b c d e Triskel. «Ruta Por Los Castros De Bizkaia» El Correo.
- ↑ Fernández Palacios, Fernando. 2005. "Lenguas y culturas del Asón al Cadagua en torno al cambio de Era y hasta el siglo IV d. C.", Acta Palaeohispanica IX. Palaeohispanica 5, 619-636 or.
- ↑ Fernández Carvajal, José Ángel. "Berreagako kastroa". Arkeoikuska 2011.
- ↑ «El tesoro pétreo de Berreaga» www.comerciomungia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-01-02).
- ↑ Kosnoagako kastroa. , 24-25 or..
- ↑ (Gaztelaniaz) Bolado del Castillo, Rafael; Martínez Velasco, Antxoka. (2007). El recinto fortificado de Illunzar (Nabarniz, Bizkaia) y el Alto de Motrollu (Munitibar, Bizkaia). , 65-78 or..
- ↑ (Gaztelaniaz) Bolado del Castillo, Rafael; Martínez Velasco, Antxoka. (2003-2007). «El recinto fortificado de Illunzar (Nabarniz, Bizkaia) y el Alto de Motrollu (Munitibar, Bizkaia)» Nivel Cero (Santander) 11: 65-78..
- ↑ a b c d e Peñalver Iribarren, Xabier; San José, Sonia. (2003). Burdin Aroko herri harresituak Gipuzkoan. Gipuzkoako Foru Aldundia, Kultura Zuzendaritza Nagusia ISBN 8479074221. PMC 433439911. (Noiz kontsultatua: 2018-11-04).
- ↑ (Gaztelaniaz) Peñalver, Xabier. [file:///C:/Users/Mentxu%20Zorita/Downloads/18C.34.2.2.pdf «Akutuko protohistoriako herrixka (Errezil / Bidegoian)»] Arkeikuska (Gasteiz: Eusko Jaurlaritza) 18: 468-470. ISSN 0213-8921..
- ↑ Bartandiaran, Jose Miguel. 1957. "El castro de Inchur. I Campaña de excavaciones 1957" Munibe, 9-3.139-143. or.
- ↑ Memoria de las excavaciones arqueológicas en el Poblado del monte Buruntza 1992-1996 (Andoain, Gipuzkoa)
- ↑ a b c Tres nuevos poblados de la Edad del Hierro en la Protohistoria de Gipuzkoa
- ↑ Esteban Delgado, Milagros. 2003. La vía marítima en época antigua, agente de transformación en las tierras costeras entre Oiasso y el Divae Itsas Memoria, Revista de Estudios Marítimos del País Vasco, 4. Untzi Museoa. Donostia. 13-40 or.
- ↑ (Gaztelaniaz) Peñalver Iribarren, Xabier. (2020). Basagain : bi Aroen arteko herrixka = un poblado en el límite entre dos Eras. Sociedad de Ciencias Aranzadi = Aranzadi Zientzia Elkartea ISBN 978-84-17713-30-0. PMC 1226478652. (Noiz kontsultatua: 2023-03-26).
- ↑ (Gaztelaniaz) Martínez Velasco, Antxoka; Calvlo Eguren, Junkal; San José, Sonia. (2019). [file:///C:/Users/Mentxu%20Zorita/Downloads/18C.34.2.1.pdf «Munoaundi herri harresitua (Azkoitia / Azpeitia). XIII. kanpaina»] Arkeoikuska (Gasteiz) 18 ISSN 0213-8921..
- ↑ (Gaztelaniaz) Arrese Vitoria, Ander; Padin Pagoaga, Xabier. (2020). «0214-7971» Kobie PaleoantroPología (Bilbo: Bizkaiko Foru Aldundia) 37: 91-100. ISSN 0214-7971..
- ↑ «Azken brontze-Burdin Aroko aztarnategiak aurkitzera zuzendutako miaketa arkeologikoak Gipuzkoan. II. ekinaldia.» Aranzadiana 2008.
- ↑ (Gaztelaniaz) Pañalver, Xabier; San José, Sonia. (2011). Burdin Aroa Gipuzkoan. in: Arkeologia 0.3. Gipuzkoako Foru Aldundia ISBN 978-84-79-07-668-9..
- ↑ Armendáriz Martija, Javier. (2008). De aldeas a ciudades: el poblamiento durante el primer milenio a. C. en Navarra. Nafarroako Gobernua. Kultura eta turismo zuzendaritza nagusia. Vianako printzea erakundea., 1624 or. ISBN 9788423531011. PMC 317588231. (Noiz kontsultatua: 2019-01-13).
- ↑ Martínez Txoperena, Juan Mari: «Megalitos Pirenaicos : Poblados de la edad del hierro» wiki.txoperena.es (Noiz kontsultatua: 2019-01-13).
- ↑ (Gaztelaniaz) «Agiña, recinto fortificado de la Edad del Hierro» El Diario Vasco 2009-09-03 (Noiz kontsultatua: 2020-11-20).
- ↑ «Burdin Aroko harresia topatu du arkeologo talde batek Agiñako kaxkoanSuharrizko tresnak ere topatu dituzte Saltus Vasconum taldeko kideek» Erran.eus (Noiz kontsultatua: 2020-11-20).
- ↑ Lartzanguren, Edu. «Burdin Aroko umetxo baskoi baten gorpuzkiak aurkitu ditu Aranzadik Nafarroan» Berria (Noiz kontsultatua: 2021-01-01).
- ↑ «Megalitos Pirenaicos : Legin» wiki.txoperena.es (Noiz kontsultatua: 2021-01-01).
- ↑ «Megalitos Pirenaicos : Gazteluzar-Egües» wiki.txoperena.es (Noiz kontsultatua: 2021-01-01).
- ↑ (Gaztelaniaz) Palaeohispanica. Revista sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua (19) 2019-12-27 doi: . ISSN 1578-5386. (Noiz kontsultatua: 2021-05-22).
- ↑ (Frantsesez) Gaudeul, Francis. (1997). [https://core.ac.uk/download/pdf/11496996.pdf «Enceintes protohistoriques du Pays Basque Français (Protohistoric round enclosures from French Basque Country)»] Isturiz 7: 59-81..
- ↑ (Frantsesez) Blot, Jacques. (2004). Inventaire des monuments protohistoriques en Pays Basque. L' Auteur (Donibane Lohitzune).