Hiriberri (Artzibar)
- Artikulu hau Artzibarreko kontzejuari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Hiriberri».
| Hiriberri | ||
|---|---|---|
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria | ||
 Herriko latsarria | ||
|
| ||
 | ||
| Kokapena | ||
| Herrialdea | Nafarroa Garaia | |
| Eskualdea | Pirinioaurrea | |
| Udalerria | Artzibar | |
| Administrazioa | ||
| Mota | kontzeju | |
| Izen ofiziala |  Villanueva de Arce/Hiriberri-Artzibar | |
| Burua (2019-2023) | Alicia Mendive Arbeloa (kontzejuburua) | |
| Posta kodea | 31438 | |
| Herritarra | hiriberritar | |
| Geografia | ||
| Koordenatuak | 42°55′47″N 1°22′17″W / 42.9298272°N 1.37136229°W | |
| Azalera | 6,62 km² | |
| Garaiera | 787 metro | |
| Distantzia | 47,8 km (Iruñetik) | |
| Demografia | ||
| Biztanleria | 29 (2020:  −1) | |
| Dentsitatea | 4,83 bizt/km² | |
Hiriberri[1][a] —edo, izen bereko beste herrietatik bereizteko, Hiriberri Artzibar—[b] Artzibar ibarreko kontzeju bat da, Euskal Herriko Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta, Pirinioaurrea eskualdean.
2020 urtean 29 biztanle zituen.
Bertako biztanleak hiriberritarrak dira.
Izena[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Hiriberri toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[2]
- Iriberri (1085)
- Iriverri (1104)
- Iriberri (1174)
- Yriuerri (1268)
- Iriverri d'Arrieta (1274)
- Yriuerri Vallis d'Arci (1274)
- Irriverri prope Arrietam (1275)
- Iriverri Valis d'Arci (1275)
- Irruerri prope Arrietam (1275)
- Irriverre (1278)
- Iriuerri (1279)
- Iriverri (1280)
- Uillanueva (1330)
- Iriuerri (1366)
- Villanueva (1534)
- Yriuerri (1591)
- Villanueva (1767)
- Iriberri (1800)
- Villanueva (1829)
- Iriberri (1847)
- Iriberry (1874)
- Hiriberri (1909)
- Hiriberri-Artzibar (1998)
Etimologia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Hiriberri (literalki "hiri berria") herri berri bat bezala sortu zen Arrietatik gertu. Euskal Herriko beste Hiriberriekin nahastea erraza denez, laster hasi zen d'Arrieta (Arrietakoa) edo prope Arrietam (Arrietaren parean) deiturak gehitzen, Artzibarren bertan bi Hiriberri zeudelako: hau eta Hiriberri-Saratsu. Saratsu azkar despopulatu zenez, herri honek pixkanaka Iriverri Vallis d 'Arci (Hiriberri Artzibarrekoa) bezala onartua izatea lortu zuen.
Horrela, gaur egun Hiriberri besterik ez da erabiltzen, nahiz eta izen bereko beste herri batzuetatik bereiztea egokia den kasuetan, hala nola administrazioarenetik, Artzibar abizena erabiltzen den. Gaztelaniaz eta Nafar erromantzez, euskal izena hitzez hitz itzuli zen erromantzera, Villanueva eta Villanueva de Arce formekin.
Ezaugarriak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Armarria[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Hiriberriko armarria Artzibarko armarria da. Armarri honek honako blasoi hau du:[3]
| « | Hondo urdin batez eta aurrean astigar batez terrazatzatuta osatuta dago, gainean zilarrezko bi ezpata urrezko eskutoki gurutzatuekin, metal bereko balantza bati eusten diotenak. | » |
Geografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Arrieta Artzibarrean dago.
Inguru naturala eta kokapena[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Artzibar kokatzeko ez dago ahobatezko akordiorik. Egia esan, Zaraitzu eta Erronkaribar ibarretan bezala, haran horien iparraldea Pirinioetakoa da, eta hegoalde Pirinioaurreatarra, klima eta landaretza aldaketa nabariarekin. Trantsizio-eremu bat da, eta bi espazioen muga edo muga hori Larrogain, Elke-Pausaran, Peñas Baxas eta Lareki mendien arteko irudizko lerro batekin markatu daiteke.
Artzibar ibarra berezia da, bitxia beharbada, eta Erdi Aroan galtzen da bere jatorria. Ez dio jarraitzen ibai baten inguruan garatzeko zonako arauari. Bi adar bereiz ditu, Irati eta Urrobi ibaien ibilbideei jarraituz, eta hirugarren adar erdi bortxatu bat Gurpegi errekaren inguruan.
Klima[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Udalerriko gunerik garaienetan izan ezik, Artzibarren gehienean klima azpimediterraneoa nagusi da. Urteko batez besteko tenperatura 6 eta 12 gradu bitartekoa da (sei gradu mendietan eta hamabi herrigunean). Prezipitazioak 1 000 eta 1 600mm bitartekoak dira, betiere udaberrian eta udazkenean ugariagoak. Urteroko egun euritsuak 100-120 inguru izaten dira, eta azarotik apirilera ohikoa da elurra jaustea.
Baso-soiltze gogorra jasan dute Artzibar aldeko basoek. Pagoa, pinu basatia, haritza eta artea dira zuhaitzik ugarienak. Artea, arroilan eta ipar eta ipar-mendebaldeko mendietan hedatzen da batez ere. Birlandatutako pinuek 1 000 hektareatik gora hartzen dituzte, batez ere Austriatik ekarritako pinu larizioak dira.
Estazio meteorologikoak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Artzibarren dagoen Orotz-Betelu udalerrian (ibarraren parte da geografikoki, baina ez administratiboki), itsasoaren mailatik 619 metrora, Nafarroako Gobernuak 1993n jarritako estazio meteorologikoa dago.[4]
 Datu klimatikoak (Orotz-Betelu, 1993-2020) 
| |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 18.0 | 21.0 | 25.0 | 27.0 | 31.0 | 39.0 | 38.0 | 39.0 | 34.0 | 28.0 | 22.0 | 17.0 | 39.0 |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 8.2 | 9.1 | 11.9 | 15.1 | 18.5 | 23.5 | 26.2 | 26.4 | 22.6 | 17.8 | 11.8 | 8.8 | 16.7 |
| Batez besteko tenperatura (ºC) | 4.4 | 4.8 | 7.2 | 10.2 | 13.3 | 17.5 | 19.9 | 19.7 | 16.5 | 12.8 | 7.9 | 5.0 | 11.6 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | 0.7 | 0.5 | 2.5 | 5.3 | 8.1 | 11.5 | 13.7 | 13.0 | 10.4 | 7.8 | 4.0 | 1.1 | 6.5 |
| Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | -9.0 | -10.0 | -11.0 | -2.0 | 0.0 | 2.0 | 5.0 | 6.0 | 1.0 | -3.0 | -7.0 | -10.0 | -11.0 |
| Pilatutako prezipitazioa (mm) | 157.6 | 130.4 | 121.0 | 114.7 | 89.9 | 64.5 | 45.8 | 50.3 | 81.4 | 111.3 | 162.7 | 141.3 | 1270.9 |
| Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) | 75.0 | 72.0 | 65.0 | 62.0 | 45.0 | 65.0 | 58.0 | 140.2 | 97.0 | 98.0 | 72.0 | 91.0 | 140.2 |
| Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) | 14.4 | 12.9 | 11.9 | 13.4 | 11.8 | 7.6 | 5.9 | 6.7 | 8.4 | 11.2 | 14.1 | 13.1 | 131.4 |
| Elur egunak (≥ 1 mm) | 2.8 | 3.8 | 2.0 | 0.9 | 0.1 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.1 | 1.0 | 1.9 | 12.6 |
| Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[5] | |||||||||||||
Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.
Ikusi edo aldatu datu gordinak.
Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Bere izenagatik, Hiriberri populatzea nahiko modernoa da, nahiz eta 1366an aipatua izan sei bizilagun edo suekin. Elizaren inguruan erdialdeko auzo bat du, eta apur bat aldenduta dagoen beste bat, seguruenik geroagokoa dena. Demografiari dagokionez, etxeen zenbaketetan sei zituen 1366an, eta ohikoa izan zen mendeetan zehar, 1587an sei, 1819an bostera jaistea. Biztanleei dagokienez, badirudi maximoa 1887koa dela, 130 biztanlerekin (1858ko datuak falta dira), eta jaitsiera motela izan zuen, 1960-70 bitartean kolpe handia izan baitzuen, 70 erroldatutik 30era jaitsi baitzen; ondoren, 43ra igo zen 1986an, eta berriro jaitsi egin zen 2012an.
Demografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
2020 urteko erroldaren arabera 29 biztanle zituen Hiriberrik.[6]
| 2000 | 2001 | 2002 | 2003 | 2004 | 2005 | 2006 | 2007 | 2008 | 2009 | 2010 | 2011 | 2012 | 2013 | 2014 | 2015 | 2016 | 2017 | 2018 | 2019 | 2020 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 35 | 35 | 32 | 29 | 23 | 26 | 27 | 23 | 22 | 23 | 20 | 23 | 23 | 24 | 24 | 27 | 25 | 26 | 28 | 30 | 29 |
Politika[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Hiriberriko kontzejua kontzejuburuak osatzen dute. Egungo kontzejuburua Alicia Mendive Arbeloa da.
Kontzejua[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Hiriberriko kontzejua kontzejuburuak osatzen dute, demokratikoki hautatua. Kontzejuburua Alicia Mendive Arbeloa da.
Kontzejuburuak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
2011tik, Hiriberrik 2 kontzejuburu izan ditu:
| Kontzejuburu | Agintaldi hasiera | Agintaldi amaiera |
| Carlos Oroz Torrea | 2011 | 2015 |
| Carlos Oroz Torrea | 2015 | 2019 |
| Alicia Mendive Arbeloa | 2019 | jardunean |
Kultura[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Euskara[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Artzibarko herri guztiak sailkatu zituen, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkian, Pirinio ibarretik Esteribar eta Erroibar ibarrekin hitz egiten zena.[7]
Koldo Zuazok, 2010ean, Artzibarrek atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.[8]
Ibar honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak ditu. Horregatik sailkatzen da Artzibarrera azpieuskalkian (Hegoartzibartar aldaera). Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Artzibarko mintzaira zaharrak hiztun gaberik darrai.
Jaiak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- San Andresko jaiak, irailaren bigarren asteburuan
Ondasun nabarmenak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- San Andres eliza, Erdi Aroko kristiau eliza
Oharrak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- ↑ /iɾiβ̞éri/ ahoskatua (laguntza)
Azentua: zorrotza hirugarren silaban - ↑ /iɾiβ̞éri aɾt͡s̻íβaɾ/ ahoskatua (laguntza)
Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- ↑ Euskaltzaindia: Euskal Onomastikaren Datutegia.
- ↑ «Hiriberri - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
- ↑ Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1977). Heraldica municipal, merindad de Sangüesa (I) : Abaurrea-Izalzu. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0076-4. PMC 911388951. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
- ↑ .
- ↑ Aurizperriko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
- ↑ «Hiriberri Artzibar» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
- ↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
- ↑ Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.
Ikus, gainera[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
| Autoritate kontrola |
|
|---|
Datuak: Q9094097
Multimedia: Hiriberri (Artzibar) / Q9094097
