Hispaniaren erromanizazioa

Iberiar penintsularen konkista eta haiek sortutako hiri nagusiak.

Hispaniaren erromanizazioa Antzinako Erromaren garaian, Iberiar penintsulan erromatar kultura ezartzeko prozesua izan zen.

Erromatar aurreko herriak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Erromatarrek Hispaniako probintzian emandako mendeetan zehar ohiturak, erlijioa, legeak eta, oro har, Erromako bizimodua indar handiz nagusitu zen populazio indigenaren artean; honi, italiar eta erromatar emigratu ugari gehitu zitzaizkion, azkenik, hispanoerromatar kultura eratuz. Erromatarren zibilizazioak, penintsulako aurreko kulturak baino askoz ere aurreratuagoa eta finagoa zenak, bere ezarpenerako baliabide garrantzitsuak zituen erromatarrek bere domeinua finkatu nahi zuten tokian.

Data esanguratsuak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

K. a. 218: Kneo eta Publio Eszipion Enporionen lurreratu ziren, Anibalek Italiar penintsulari erasoa jo eta gero.
K. a. 206: Publio Kornelio Eszipionek Gades hartu zuen.
K. a. 197: Penintsula bi zatitan banatuta geratu zen: Hispania Citerior eta Hispania Ulterior.
K. a. 155: Lusitaniar gerraren hasiera.
K. a. 154: Zeltiberiar gerren hasiera.
K. a. 139: Viriato lusitaniar buruzagia erail egin zuten. Hurrengo urtean lusitaniar gerra amaitu zen.
K. a. 133: Numantzia suntsitu zuten. Zeltiberiar gerren amaiera.
K. a. 49: Julio Zesar penintsulara heldu zen eta Ponpeioren jarraitzaileak garaitu zituen Ilerdan.
K. a. 45: Zesarrek Mundan (Montilla) Ponpeioren semeak garaitu zituen.
K. a. 29: Oktavio Augustok Iparraldearen konkista hasi zuen.
K. a. 19: Hispaniaren konkista amaitu zen.
74 Vespasianok latindar zuzenbidea eman zion penintsula osoari.
212 Karakalak Inperio osoari eman zion hiritartasuna.
293 Dioklezianok Hispania Galietako prefekturaren menpe zegoen elizbarruti batean bihurtu zuen.
409 Herri barbaroak penintsulan sartu ziren: bandaloak, sueboak eta alanoak.^[1]

Erromatarrek sortutako aldaketak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Azpiegiturak, galtzadak sortzea erromatarren gobernupeko lurraldeetan, eta horrek hobetu egiten zituen bai komunikazioak, bai eremu horietako biztanleria xurgatzeko gaitasuna.
Azpiegitura horien ondorioz, neurri handi batean, hobetu egin da hirien urbanizazioa; gainera, zerbitzu publiko erabilgarriak eta aisialdikoak bultzatu dira, ordura arte penintsulan ezezagunak zirenak, hala nola akueduktuak, estolderia, termak, antzokiak, anfiteatroak, zirkuak, etab.
Birpopulatze-koloniak sortzea tropa lizentziatuentzako sari gisa, eta nekazaritza-ekoizpen estentsiboko latifundioak sortzea, familia ahaltsuen jabetzakoak, edo Erromatik eta haren ingurutik zetozenak, edo erromatar ohiturak azkar hartzen zituzten familia indigenak zirenak.
Ikuspuntu militar batetik kanpamenduak eta harresiak eraiki zituzten. Kanpamendu asko denborarekin herriak eta hiriak bihurtu ziren.

Erromatarren kultura eragina[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Erromatarrak heldu zirenean, beraien hizkuntza, ohitura eta erakundeak ekarri zituzten eta penintsulako bertako herrien bizimodua erabat aldatu zen.

Hizkuntzei dagokienez latina gailendu zen eta honetatik hizkuntza erromanikoak eratorriko ziren; esaterako, galegoa, portugesa, gaztelera eta katalanera. Euskaran ere eragin handia izan zuen. Erromatar zuzenbidea lege eta zuzenbide- antolamenduaren iturri bihurtu zen eta honen eragina gaur eguneko lege antolamenduetaraino heldu da. Erromatarrek sortu zituzten kanpamentu militar eta hiriekin batera, galtzadek eta beste herri lan batzuek ere, ubide eta zubiek esaterako, kolonizazioa erraztu zuten. Legionarioek eragin handia izan zuten erromanizazioan, Estatuak ematen zien lur zatietan finkatzen zirelarik. Indigena askok legioetan eman zuten izena eta horrela erromatarren erabilera eta ohitura asko ikasi zituzten.^[1]

Bizilekuak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Udalerriak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Penintsulan jada erromatarrak iritsi aurretik zeuden hirietan eragin handia izan zuten arren, hirigintzako ahalegin handienak hiri eraiki berrietan egin ziren, hala nola Tarraco (gaur egungo Tarragona), Augusta Emerita (gaur egun Mérida) edo Italica (gaur egungo Santiponce, Sevillatik gertu).

Udalerri erromatarrak edo koloniak, miniaturazko hiriburuaren irudi bezala ulertzen ziren. Eraikin publikoen exekuzioa curatores operorum publicorum delakoen ardurapean zegoen, edo zuzenean udal magistratu gorenek zuzentzen zituzten.

Funts publikoen kontura edozein obrari ekiteko, enperadorearen baimena behar zen. Tokiko abertzaletasunak hiriak lehiatzera bultzatzen zituen, gehiago eta hobeto zein eraikitzen zuen ikusteko, udalerrietako bizilagun boteretsuenak animatuz. Loria egarriak, bere izenak, monumentu handiei lotutako geroagora igarotzea eragiten zuen.

Funts partikularrekin egindako herri-lanak ez zeuden enperadorearen baimena eskatu beharrik. Etxe, plaza eta tenpluetarako behar den lekua erabakitzen zuten hirigileek, beharrezko ur bolumena eta kaleen kopurua eta zabalera aztertuz. Hiriaren eraikuntzan soldaduek, nekazariek eta batez ere gerrako presoek eta estatuaren edo negozio gizon handien jabetzako esklaboek laguntzen zuten.

Tarraco[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Sakontzeko, irakurri: «Tarraco»

Erromatar Tarracok, Gneo Kornelio Eszipion Burusoila eta Publio Kornelio Eszipion anaiek K. a. 218an ezarritako kanpamendu militarrean izan zuen jatorria, Bigarren Gerra Pubikoan Iberiar penintsulan lehorreratzea gidatu zutenean. Lehen lotura hau gogoratuz, Plinio Zaharrak hiria Scipionum opus bezala ezaugarritzen du, "Eszipioien lana"^[2]. Isidoro Sevillakoak, jada VII. mendean, antzeko zerbait idatzi zuen Eszipion anaien lanari buruz: Terraconam in Hispania Scipiones construxerunt; ideo caput est Terraconensis provinciae^[3].

Izan ere, Tarraco izan zen hasiera-hasieratik errepublikar Hispania Ziterior txikienaren hiriburua eta, beranduago, Hispania Citerior Tarraconensis probintzia osoaren hiriburua, bere erdian egon ez arren. Beharbada K. a. 45. urte inguruan Julio Zesarrek bere estatusa erromatar hiritarren koloniagatik aldatuko zuen, bere izen oso formalaren Iulia epitetoan islatzen dena: Colonia Iulia Urbs Triumphalis Tarraco, Inperioan ere mantenduko zuena.

Augusta Emerita[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Sakontzeko, irakurri: «Augusta Emerita»

Augusta Emerita K. a. 25ean sortu zen. Publio Karisiok, Zesar Augusto enperadorearen ordezkari bezala, Legio V. Alaudae eta Legio X. Gemina legioetako tropa lizentziatuen kokaleku bezala. Denborarekin, hiri hau Hispania osoko garrantzitsuenetako bat eta handiena bihurtuko zen, 120 hektareatara iritsiz^[4]. Lusitania probintziako hiriburua eta ekonomia eta kultura zentroa izan zen.

Italica[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Sakontzeko, irakurri: «Italica»

Italica, gaur egun Sevillako probintziako Santiponce herrian zegoena, Hispanian sortu zen lehen erromatar hiria izan zen. Bigarren Gerra Punikoa amaitu zenean, Eszipion Afrikarrak, erromatar legioen artean, Betis ibaiaren haranean (egungo Guadalquivir) lur sailak banatu zituen. Italica Ilipako guduan zauritutakoentzako kanpainako ospitale bat bezala jaio zen arren, beranduago, gerrako beteranoen kokaleku bat bihurtu zen. Azkenik, udalerri batean, Betis ibaiaren mendebaldeko ertzean, K. a. 206an.

Zesar Augustoren garaian lortu zuen Italicak udalerri estatusa, txanpona egiteko eskubidearekin, baina bere garairik distiratsuena Trajano eta Adriano zesarren erregealdietan izan zen, I. mendearen amaieran eta II. mendean, Italikakoak zirenak, erromatar kolonia hispaniar zaharrari ospe handia eman ziotenak. Bi enperadoreak bereziki eskuzabalak izan ziren euren jaioterriarekin, euren ekonomia zabalduz eta biziberrituz. Adrianok, urbs nova eraikitzea agindu zuen, hiri berria, II. eta III. mendeetan soilik jarduera jakin bat mantendu zuen hiria. Adrianoren gobernuan ere hiriak bere udalerri estatusa aldatu zuen, erromatar kolonia izatera pasatzeko, Erromatik bere erakundeak kopiatuz. Une horretan Colonia Aelia Augusta Itálica izena hartu zuen, enperadorearen omenez. Garai hartan, erromatar senatuan bazen hispaniar hiritik zetorren presio talde garrantzitsu bat.

Carthago Nova[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Sakontzeko, irakurri: «Carthago Nova»

Carthago Nova K. a. 227 inguruan sortu zuen Hasdrubal jeneral kartagotarrak, Qart Hadasth ("hiri Berria") izenarekin, Mastia izeneko balizko kokaleku tartesiar baten gainean. Carthago Novako zilarrezko meategiak kontrolatzen zituen portu natural zabal batean kokatuta zegoen. Eszipion Afrikarra erromatar jeneralak hartu zuen K. a. 209an, Bigarren Gerra Punikoan zehar, Hanibal jeneralari zilar hornidura mozteko asmoz.

K. a. 44 urtean hiriak kolonia titulua jaso zuen Colonia Urbs Iulia Nova Carthago (C.V.I.N.C) izenarekin, erromatar edo latindar zuzenbideko hiritarrekin sortua.

Zesar Augustok K. a. 27an Hispania berrantolatzea erabaki zuenean hiria Tarraconenesis probintzia inperial berrian sartu zuen. Tiberio eta Klaudioren agintaldien artean, Conventus Iuridicus Carthaginensis deritzonaren hiriburu bihurtu zuten. Augustoren agintaldian, hiriari, asmo handiko urbanizazio programa bat ezarri zitzaion, beste hirigintza esku-hartze batzuen artean, antzoki erromatar bat eraikitzea, augusteuma (gurtza inperialeko eraikina) eta foro bat.

Beranduago, Diokleziano enperadorearen garaian, Carthaginensis erromatar probintziaren hiriburu bihurtu zen, Tarraconensisetik banandua.