Izurri Beltza

Wikipedia, Entziklopedia askea
(«Izurri beltza» orritik birbideratua)
Izurri Beltza
Irudia
Motaagerraldi
pandemia
Denbora-tarte1346 - 1352
Kokaleku1338 - Asia
Europa
Iparraldeko Afrika
Kaukasia
HerrialdeaGeorgia, Azerbaijan, Errusia eta Armenia
KausaOriental rat flea (en) Itzuli
Arratoi beltz
Pertsona hilak75.000.000
Osatuta

Izurri Beltza, Izurrite Beltza, Heriotza Beltza, Izurri Handia edo Izurri Buboniko Handia gizateriaren historian jasotako pandemiarik hilgarriena izan zen. Europan 1347 eta 1351 artean izan zuen bere une gorena eta Eurasian 75 eta 200 milioi pertsona artean hil zituela kalkulatzen da[1][2][3]. Zientzialari gehienen ustetan, Izurri Beltza izurri bubonikoaren agerraldia izan zen, historian zehar zenbait alditan izan den epidemia dena. Yersinia pestis izeneko bakteriak sortu zuen[4][5][6], arratoi beltzak (Rattus rattus) zeramatzan arkakusoen bidez zabalduta. Izurriteak hainbat nahasmendu erlijioso, sozial eta ekonomiko sortu zituen, eta eragin sakonak izan zituen Europako historian.

Izurri Beltza, ziur aski, Erdialdeko Asian[7] edo Ekialdeko Asian sortu zen[8][9][10][11][12], Issyk-Kul lakuaren inguruetatik (gaur egun, Kirgistanen)[13], eta Zetaren Bidean zehar zabaldu zen: adibidez, Krimeara 1343an iritsi zen[14]. Handik, litekeena da Genovako merkataritza ontzietan zihoazen arratoi beltzetan bizi ziren arkakusoek garraiatua izatea, Mediterraneoko arro osoan barrena.

Kalkuluen arabera, izurri beltzak Europako biztanleriaren % 30 eta % 60 artean hil zuen[15]. Guztira, izurriteak munduko populazioa 475 milioitik 350-375 milioira murriztu bide zuen XIV. mendean[16]. Europako populazioak 200 urte behar izan zituen aurreko kopurua berreskuratzeko[17], eta eskualde batzuetan (Florentzian, esaterako) XIX. mendea arte ez zen hori jazo[18][19][20]. Izurritearen agerraldiak XX. mendearen hasierara arte berriz gertatu ziren.

Izendapena[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Euskaraz izurri eta izorri hitzak erabiltzen dira gehienbat, beltz adjektiboa ere gehituta batzuetan. Inguruko hizkuntza erromantzeetan pestilencia / pestilence eta antzekoak nagusitu ziren 1347an, izurria zabaldu ahala. Geroago, beste izendapen batzuk agertu ziren, hala nola frantsesez mort noire, grande mortalité eta peste noire.[21]

Izurriaren eta heriotza tasa altuaren arrazoiak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Faktore klimatikoak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Faktore sozioekonomikoak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Izurriaren kronika[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kristo ondorengo urteetan Mediterraneo inguruko herriak epidemietatik urrun mantendu ziren populazioaren gorakada bat eraginez. II. eta III. mendeetan ordea moteltze demografiko bat hasten da biruela, errubeola eta legenarraren sarrerarekin, hala nola malariaen ondorioen okertzea zela eta. Hala ere lehen izurrite demografikoa VI. mendean hasten da Bizantziar Inperioa eta Erromako Inperioan.

Izurriteak "iragarpen" aldia izan zuen. 1100 eta 1200 artean izurri epidemiak ikusi ziren Indian, Erdialdeko Asian eta Txinan, baina izurria Siria eta Egiptora ere hedatu zen. Egiptoko biztanleria bereziki kaltetua izan zen, izurritearen ondorioz milioi bat pertsona baino gehiago galdu baitzituen[22]. Bosgarren Gurutzadan parte hartu zutenak Egiptora iritsi ziren izurriteak gehien kaltetutako tokietaraino[22], baina ez zuen eskala handiko izurriterik ekarri Europan.

Map

Erdialdeko Asiatik Krimeara[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1338-1339, Issyk-Kul lakua[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Izurriteak mendebalderanzko bidaia hasi zuen inflexio puntua Issyk-Kul lakua da, gaur egungo Kirgizistan, non, XIX. mendearen amaieran, Daniel Khvolson arkeologo errusiarrak, tokiko nestoriar komunitateko 1338-1339 urteetan datatutako hilarrien kopurua izugarri handia zela ikusi zuen. Gaur egun oraindik dauden hilarri haietako batean, Khvolsonek idazkuna irakurtzea lortu zuen: "Hemen dago Kutluk. Izurriak jota hil zen bere emazte Magno-Kelkarekin". Geroago, zalantzan jarri zen interpretazio hori, eta adierazi zen gaixotasunaren izena "pestilentzia" gisa ulertu behar zela, eta horrek edozein gaixotasun infekzioso adieraz zezakeela, baina datak bat etortzeak adierazten du oso probabilitate handiarekin izurritea zela, handik mendebalderantz hedatzen hasi zena[23][7].

1340-1341, Erdialdeko Asia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Urte haietaz, ez dago datu zehatzik izurriteak mendebalderantz egiten duen mugimenduari buruz. Uste denez, haren agerraldiak Balasagunen gertatu ziren 1340an; ondoren, Talasen (Kirgizistan) 1341ean; eta, azkenik, Samarkandan[24], gaur egungo Uzbekistan.

1346ko urria-azaroa, Urrezko Horda[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1346an, izurria Don eta Volga ibaien behealdean agertu zen eta Urrezko Hordaren hiriburu Khans Sarai eta inguruko hiriak suntsitu. 1497 Kronika Bildumak (1346. urtea) izurri gogorrari buruzko informazioa du[25]:

« Izurria indartsua da ekialdeko herrialdean: Ornachin, eta Azstorokanen, Sarain, Bezdezhen, eta haien herrialdeetan, Bosurmanen, tartaroen, armeniarren, abkhaziar, italiar eta txerkasiarren artean, eurak lurperatzeko inor ez balego bezala.[26] »


Ole Benediktov norvegiar historialariaren arabera, izurria ezin izan zen iparraldera eta mendebaldera hedatu, Urrezko Horda eta bere mugakideen artean ezarritako etsaitasunagatik. Izurritea Don eta Volgaren estepetan gelditu zen, Horda iparraldeko bizilagunak ez ziren horrela kaltetu. Baina izurritea hegoaldeko bidean zabaldu zen. Bi adarretan banatua, horietako bat, persiar iturrien arabera, merkatarien karabanekin batera. Izurritearen arratoi eta arkakusoentzat garraiobide oso egokia ematen zuten karabanek, Volga eta Kaukaso mendilerroen artean, Ekialde Ertaineraino hedatzen zelarik; bigarrena, itsasoz, Krimeako penintsulara iristen zen bitartean[27].

Azalpen materialagoa ere badago. Yuri Lostxitz historialari errusiarraren arabera, izurria Europara ekarri zuten genoarrek tatariarrei erosi eta Mediterraneo osoan saldu zieten "salgai bizi" batekin batera, eta honekin batera izurria ere garraiatu zuten[28].

Krimeatik Mediterraneora[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1346, Krimeako penintsula[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Merkataritza ontziekin batera, izurritea Krimean sartu zen, non, Ibn al-Wardi historialari arabiarraren arabera (hark, aldi berean, Krimeako penintsulan merkataritzan ziharduten merkatarien informazioa lortu zuen), 85.000 pertsona hil zituen, "ezagutzen ez ditugunak kontuan hartu gabe".

Garai hartako europar kronika guztiek bat egiten dute izurrite horretan Europan, eta Mediterraneo osoan merkataritzan aritzera eraman zituzten genoar itsasontziek parte hartu zutela. Nola gertatu zen azalduz, Gabriele de'Mussi notario genoar baten istorioa dago; hala ere, ikertzaile askok zalantzan jartzen dute. 1346an Kaffako genoar lantegietan zegoen, Khan Janibecken Urrezko Hordako tropek setiatua. Mussiren arabera, izurritea mongoliar armadan hasi ondoren, Khanek, katapultekin batera, gaixotasunaren hildakoen gorpuak Kaffan botatzea agindu zuen: horrela, han izurritea berehala hasi zen. Setioa ezerezean amaitu zen, armadak, gaitzak ahulduta, atzera egin behar izan baitzuen, Kaffako genoar ontziek nabigatzen segitu zuten eta gaitza Mediterraneoko portu guztietatik urrutirago eraman.

Mussiren eskuizkribua (egun Wroclawko Unibertsitateko liburutegian dago) 1842an argitaratu zen lehen aldiz. Ez dago datatuta, baina idazteko ordua erraz ezartzen da deskribatutako gertakarien arabera. Gaur egun, zenbait ikertzailek eskuizkribuko informazioa zalantzan jartzen dute, Mussiren kasuan, lehenik eta behin, miasmen usainaren bidez gaixotasuna nola hedatu zen ulertzeak gidatu zuela, eta izurritea arratoien arkakusoekin sar zitekeenik ez zekielako. Hala ere, "Khan Janibeken gerra biologikoaren" hipotesiak bere defendatzaileak ditu. Horrela, Mark Willis mikrobiologo ingelesak dioenez, egun haietan, setio armada hiritik urruti samar zegoen, etsaien gezi eta jaurtigaietatik distantzia seguru batera, baina arratoiei ez zaie beren zuloetatik urruntzea gustatzen. Gorpuak zauri txikiak eta larruazaleko urradurak izan ditzake, eta litekeena da gorpuek infekzioa izatea.

1347ko udaberria, Konstantinopla[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Gaixotasunaren hurrengo agerraldia Konstantinoplan gertatu zen, Bizantziar Inperioaren hiriburuan. Han, genoar merkataritzak postu bat zuen: Pere. Izurriaren biktimetako bat Androniko izan zen, Joan VI.a Kantakuzeno enperadorearen 13 urteko seme gazteena. Enperadoreak berak, bere Historian, hiriko epidemiari eta gaixotasunaren hedapen handiari buruzko historia bat idatzi zuen Anatoliako kostaldean, Egeo itsasoko uharteetan eta Balkanetan[29]. Nizeforo Gregoras historialari bizantziarrak "izurri baten antzeko gaixotasun larri" baten inguruan idatzi zuen, "etxe gehienetan, bizidun guztiak batera hil zirelarik". Veneziarren arabera, hiriko biztanleriaren % 90 hil egin zen, eta, historialariek kopuru hori gehiegizkoa zela uste duten arren, hiriko heriotza tasa oso altua izan zen[30].

1347ko udaberria-uda, Ekialde Ertaina[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Izurritea Mesopotamian hasi zen zabaltzen, Persian, Trebisondan agertu zen irailean. Konstantinoplako epidemiako errefuxiatuek eraman zuten, eta Transkaukasiatik ihesi zihoazenak haiengana zihoazen. Gainera, merkatari karabanek gaitza berekin eraman zuten. Une horretan, abiadura nabarmen jaitsi zen, urteko 100 kilometro inguru eginik: handik bi urtera iritsi zen mendebaldeko Anatoliako mendietara, eta hantxe gelditu zen[31].

1347ko udazkena, Ekialdeko Mediterraneoko portuak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Al-Maqrizi historialari egiptoarrak xehetasunez kontatzen du Konstantinoplako itsasontzi bat Alexandriako portura iritsi zela; 32 merkatari eta itsasontziko 300 tripulatzaile eta esklabotik soilik, 40 marinel, 4 merkatari eta esklabo batek bizirautea lortu zuten, "Han bertan portuan hil zena". Haiekin batera, izurria hirira iritsi zen eta, haratago, Nilotik igota, Asuanera, 1349ko otsailean; bitarte horretan, herrialdea erabat suntsitu zuen. Hegoalderako aurrerapen handienean, Saharako basamortua oztopo gaindiezina bihurtu zen arratoi eta arkakusoentzat[32].

Izurria Greziara hedatu zen eta, ondoren, Bulgaria eta mendebaldeko Errumaniara (une horretan Hungariako Erresumaren zatia) eta Poloniaraino. Zipre kolpatu zuen, eta epidemiari beste hondamendi bat gehitu zitzaion: tsunamia. Zipretar desesperatuek, matxinada baten beldurrez, uharteko biztanle musulman guztiak hil zituzten, eta erasotzaileetako asko beren biktimengandik bizirik irten ziren[33].

Izurria Italian[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1347ko urria, Messina[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Genoar kronikak izurritea Italiako hegoaldean hedatzeari buruz erabat isilik dauden arren, eskualdeak beste batzuek baino gutxiago jasan zuen. Fra Michele de Piazza historialari siziliarrak, bere "Historia Secular" lanean, 12 galera genoar Messinako portura iritsi zirela kontatzen du xehetasunez, haiekin "azote hilgarri" bat eramanik. Kopuru hori, ordea, aldatu egiten da, "espeziaz betetako hiru itsasontzi" aipatzen baita, bai eta lau ere, Krimeatik itzulti ziren "infektatutako marinel talde batekin". Piazzaren arabera, "gorpuak etxeetan geratu ziren, eta ez apaizik, ez seniderik (semea, aita edo hurbileko norbait) ez zen hara sartzen ausartu: ehorzleei diru asko agindu zitzaien hildakoak eraman eta lurperatzeko. Hildakoen etxeak altxor, diru eta bitxi guztiekin ireki ziren; inork hara sartu nahi bazuen, inork ez zion bidea blokeatuko". Laster, genoarrak kanporatuak izan ziren, baina honek ezin izan zuen ezer aldatu[34].

1347ko udazkena, Catania[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hilzorian zegoen Messinako biztanleria ihes egiten saiatu zen izu-ihesaldi batean eta, Piazzaren testigantzaren arabera, bidean bertan asko hil ziren. Bizirik iraun zutenak Cataniara iritsi ziren, baina han ez zituzten onartu; izurritearen berri izan zutenean, biztanleek uko egin zioten errefuxiatuekin tratatzeari, saihestu egin zituzten, eta jateari eta edateari ere uko egin zioten[35]. Hala ere, horrek ez zituen salbatu, eta laster hiria ia erabat iraungi zen. "Zer esan dezaket Cataniaz, orain oroimenetik ezabatzen den hiri batez?" idatzi zuen Piazzak[36]. Izurritea handik uharte osoan hedatu zen: Sirakusak, Sciaccak eta Agrigentok asko sufritu zuten. Era berean, Trapani hutsik geratu zen: "Umezurtz geratu zelarik herriko jendea hil ondoren". Izurritearen azken biktimetako bat Giovanni Randazzo izan zen, "Siziliako duke koldarra", San Andrea gazteluan infekziotik ezkutatzen saiatu zena. Guztira, Siziliak biztanleriaren herena galdu zuen, izurriteak atzera egin eta urtebetera, uhartea hilotzez beteta zegoen[37].

Genova, bi pausotan[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1347ko urrian Messinatik kanporatutako genoar itsasontziak, etxera itzultzen saiatu ziren[37], baina Genovako biztanleek, jada arriskuaren berri izanik, itsasora bota zituzten gezi eta suzko katapultekin. Horrela, Genoak izurritearen hasiera bi hilabetez atzeratzea lortu zuen[38].

Kroniken arabera, 1347ko abenduaren 31n izurrite bat hasi zen Genoan. Kalkulu modernoen arabera, 80.000-90.000 mila pertsona hil ziren hirian, baina ez dakigu kopuru zehatza[39]. Aldi berean, uharteotako biztanleak izurritearen biktimak izan ziren: Sardinia, Korsika, Malta eta Elba[40][41].

1348ko urtarrila, Venezia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Prebentzio neurri administratibo eraginkorrek Venezia kaosetik salbatzea lortu zuten, baina oraindik ezin izan zuten izurria geldiarazi. Veneziak bi uharte zituen gaixotasunak zituztenak konfinatzeko: Lazzaretto Vecchio eta Lazzaretto Nuovo. Bertan gaixotasunak zeuden lekuetatik zetozen barkuek berrogei egun eman behar zituzten Veneziara iritsi aurretik (hortik dator berrogeialdi hitza[42]. Zenbait kalkuluren arabera, biztanleriaren % 60 inguru hil zen hirian[43].

1348, Mendebaldeko Europan[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1347ko azaroaren 1a, Marsella[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Azaroaren hasieran, jada 20 bat izurrite-ontzi itsasoratu ziren Mediterraneoan eta Adriatikoan, gaitza portu guztietara hedatuz, aingurak denbora labur batez bota zituzten horietan, gutxienez. Genovako eskuadroiaren zati batek Marseillan babesa aurkitu zuen, izurritea hiri abegitsuan zabalduz[37]. Barkuak portu batetik hirugarren aldiz kanporatuak izan ziren, azkenik, itsasoan desagertzeko, eskifaia hila zelarik. Marseillak ia bere populazioaren erdia galdu zuen. Fede juduko biztanleak ez zituzten jazarri eta hemen jendetza amorratuaren babesa izan zezaketen toki bakarrenetakoa izatearen ospea lortu zuen[38].

1348ko urtarrila, Avignon[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kroniken arabera, Avignongo biztanleriaren ia % 80 izurritearen ondorioz hil zen. Historialari modernoek, kopuru hori gehiegizkoa dela uste dutenek, Avignoneko biztanleriaren % 50 inguru izurritearen ondorioz hil zela uste dute. Nolanahi ere, hilkortasun tasa hain handia izan zen, ez zela nahikoa lurrik egon gorpuak lurperatzeko. Klemente VI.a Aita Santuak ibaia sagaratu behar izan zuen, hildakoen gorpuak gurdietatik botatzen has zitezen[44]. Besteak beste, Laura, Francesco Petrarcaren maitea eta musa, Avignongo izurritearen biktima izan zen[45].

1347ko abendua - 1348ko martxoa, Mallorca[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Marseillatik edo Montpellierretik zetorren itsasontzi batek eraman omen zuen izurria Mallorcara, baina ez da data zehatzik ezarri. Uharteko lehen biktimaren izena ezagutzen da: Guillem Brass izeneko arrantzale bat, Alcúdia herriko bizilaguna[46]. Izurriak uhartea suntsitu zuen[47], 9.000 hildako ingururekin[48].

1348ko urtarrila-martxoa, Toscana[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Genoarrek ere sartu zuten izurritea Toscanan. Une hartatik aurrera, portuak utzi, eta izurritea barrualderantz jotzen hasi zen. Bideko lehen hiria Pisa izan zen; hurrengoa, Pistoia (bertan, osasun publikoa ikuskatzeko kontseilu bat antolatu zen berehala, veneziarraren ereduari jarraituz). Hilotzak hilkutxa sendoetan lurpera zitezen agindu zen, eta hilobiak, gutxienez, metro erdiko sakoneran zulatzea. Izua ez zabaltzeko, hileta- zerbitzu eta jantziak eta kanpai-hotsak debekatu ziren. Hala ere, han ere adierazi zen Erdi Aroko klase-ezaugarria: agindu horiek guztiak "ez dagozkie inola ere zaldunei, zuzenbidean doktoreei, epaileei eta medikuntzan doktoreei, eta ohore guztiak eman dakizkieke, oinordekoek eskatuta"[49]. Perugia, Siena eta Orvieto izurritearen hedapenaz ez konturatzen saiatu ziren, handik ezer ere egin gabe igarotzea espero baitzuten, baina alferrik izan zela ikusi zen. Garaikideen iruzkinen arabera, Orvieton hilkortasun-tasa % 90era artekoa izan zen; egungo ikertzaileek, kopuru horri gehiegizko deritzotela, ordea, populazioaren erdia inguru hil zela uste dute[50].

Boccaccioren garaikide gazteago Baldassare Bonayuti florentziar kronikariak jakinarazi zuenez, gaixotasuna 1348ko martxoan iritsi zen hirira eta ez zen iraila arte geratu: jende asko ez ezik, etxeko animaliak ere hil ziren. Medikuek ez zekiten nola jokatu, eta herriko izutuek euren senide, seme-alaba eta bikoteak, kutsatzen baziren, bakarrik uzten zituzten etxe abandonatuetan. Elizak hildakoz beterik zeuden: hobi komunak zulatzen ziren alde guztietan, eta bertan gorpuak geruzetan jartzen ziren. Elikagaien, botiken, kandelen eta hileta-zerbitzuen prezioak igo egin ziren. Lanbide eta artisauen gremioen jarduera amaitu zen, tabernak eta lantegiak itxi ziren, elizak eta botikak baino ez ziren irekita geratu; haien abade eta jabeak, ehorzleekin batera, nabarmen aberastu ziren. 1348ko urrian Angelo Acchiaioli apezpikuaren aginduz, epidemiak 96.000 hildako eragin zituela kalkulatu zen[51][52].

1348ko udaberria, Iberiar Penintsula[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Iberiar penintsulan bi lekutatik sartu zen: alde batetik, Mediterraneoko portuetatik, ziurrenik Bartzelona eta Valentziatik; bestetik, Donejakue Bidea Pirinioetatik jarraituz (ikus, ondoren, Izurria Euskal Herrian atala). 1348ko hasieran, penintsulara hedatu zen eta Leonor Aragoikoa erregina hil egin zen.

Bartzelonan, prozesioak antolatu ziren gaixotasunari aurre egiteko, eta askoz jende gehiago kutsatu zen horren ondorioz. Eraso antisemitak ugaritu ziren hirietan, eta Kataluniako gune askotan juduak hiltzen hasi ziren. Valentzian, uztaila erdialdean, 300 pertsona hiltzen ziren inguruan. Gaztelan, aldiz, Donejakue bidearen bidez hedatu zen, eta urte amaieran jada Portugaleraino iritsi zen eta, hortik, hegoalderantz jaitsi zen[48]. Gaztelako errege Alfontso XI.a gaixotasun baten ondorioz hil zen bere kanpamenduan, Gibraltarreko setioan, 1350eko martxoan. Lleidaraino 1348ko udan iritsi zela pentsatzen da eta Granadara urtearen aldera[48].

1348ko udaberria, Frantziako hegoaldea[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Frantziako hego-mendebaldeko Izurri Beltza ez dago Avignongoa bezain dokumentatuta. 1348ko urtarrilean Carcasonan eta apirilean Tolosan egon zela ikus daiteke. 1348ko ekainean Bordelen zegoela pentsatzen da, baina litekeena da martxoan bertan egon izana. Ezaguna da Bordeleko erromes ontzi batek Compostelaraino[53] eraman zuela izurria, eta baliteke bide berberetik iristea Euskal Herriko kostaldera eta Ingalaterrara.

Izurria Euskal Herrian[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1348ko udaberrian, Done Jakue bideari jarraituz, Frantziatik sartu zen lehen fokua kostatik Gipuzkoa eta Bizkaira hedatu eta Galiziaraino iritsi zen. Berthe ikerlaria hekatonbe batez mintzo da, izurriteak eragindako kalteei dagokienean, goseak, izurriak eta sukarrak (nafar erromantzez: fuegos) familien % 40 hil baitzituen. Benedictoren arabera, hilkortasun tasa hori Nafarroako Erresuman % 60-65era iritsi bide zen[54]. Castán eta Dueñasen arabera, datu horiek gehiegizkoak dira, ordea: matematikan oinarrituta, hildakoen kopurua Nafarroan % 25 baino gutxiago izan zela pentsatzen dute[55].

Aldiz, Monteano historialariaren ustez, Nafarroako populazioaren % 50 hil zen urte haietan, kokapenaren araberako ezberdintasun nabariak kontuan hartuz[56][57]. Adibidez Anuen 10 familiatik 8 hil ziren, bain Sakanan, biztanleriaren herena. Anton Erkoreka mediku eta historialariaren arabera, Izurrite Beltzak ez zuen gizarte klaseen artean desberdintasunik egin, horren adierazle da Iruñeko katedralaren kanonikoen heriotza tasa % 50 izan zela (43tik 24 hil ziren).[58][59] Tasa horiek Euskal Herriko edozein lekutan aplikagarri dira, Arabako abandonaturiko herriek eta Bizkaiko herri garrantzitsuenak (Bermeo) jasan zuen biztanleriaren beherakada aztertuz gero. [60]

1348ko uda, Frantziako iparraldea[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1348ko apirilean, izurri beltza Lyonera iritsi zela ikus daiteke. Lyondik, izurritea Borgoinan zabaldu zen. Borgoinako Givry herrian biztanleriaren erdia 1348ko abuztua eta azaroa bitartean hil zela baieztatzen da[53].

Izurri Beltza Parisen Jean de Venette karmeldarraren kronika ospetsuan deskribatzen da, Île-de-Franceko Saint-Denis abadian, Paris kanpoaldean. Une horretan, Paris Europako hiririk handiena zen, 80.000 eta 200.000 biztanle artean zituena. Jean de Venetteren arabera, izurritea lehen aldiz 1348ko ekainean iritsi zen Roissyra Gonessetik gertu. Bere esanetan, 16.000 pertsona hil ziren Saint-Denisen eta 800 pertsona egunero Parisen azaroa eta abendua bitartean, eta 500 pertsona hobi komun batera eramaten zituzten egunero[53].

Izurritearen berri ematen da Normandiako Rouen herriko Normanniae nova Cronican, 1348ko ekainaren 24an. Normandian, izurriteak ezinezkoa egin zuen gorpuak herri txikietan lurperatzea, eta izurriteak eraman zuen herrixka bakoitzak bandera beltz bat jarri zuen, hurbiltzen zen edonor ohartzeko[53].

Frantziako iparraldean Gilles li Muisis Tournaikoa abadearen kronikan deskribatzen da izurria. Li Muisisen arabera, izurritea 1349ko abuztuan iritsi zen Tournaira eta azarora arte iraun zuen. Tournain, Izurri Beltzak erreforma erlijioso bat eragin zuen. Izurritea Jainkoaren zigor gisa ikusi zenez gizateriaren bekatuengatik, agintariek erregulazioak egin zituzten bekatutzat jotzen zen guztia debekatzeko, jokoa kasu, eta elkarrekin bizi ziren bikoteak, ezkondu gabe, berehala banandu edo ezkontzera behartzeko[53].

Frantziaren tamainagatik, zati batzuk ez zituen berehala harrapatu izurriteak, lehorretik itsasotik baino astiroago bidaiatu zuena. Bretainia eta Auvernia ez ziren 1349 arte iritsi, eta urruneko zati batzuk ez ziren 1351 arte iritsi. Izurri beltza iritsi zen Frantziako azken zatia Tonnerre izan zen, 1352an[53].

1348 Ekialdean[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1348ko udaberria, Mediterraneoaren hegoaldea eta ekialdea[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Alexandriako izurria Gazan agertu zen, eta handik Siria eta Palestinara hedatu. Damaskok ia biztanleen erdia galdu zuen, eta Ekialde arabiar osoak biztanleriaren % 30 eta % 40 artean[61]. Ibn Battutak tokioetan izurritea deskribatu zuenean, musulmanek prozesioak antolatzen zituztela eta Allahren haserrea baretzeko, baraualdi zorrotza mantentzen zutela esan zuen. Erromes asko joan ziren berehala Mekara, eta izurritea Arabiar Penintsulara eraman. Medina, Profetarekin lotutako bigarren hiririk garrantzitsuena, arrazoi ezezagunengatik izurritetik salbatu zen arren, Mekak gaixotasuna oso gogor jasan zuen, bertako egoiliar eta erromes asko hirian hil ziren. Horrelako hondamendia Islamaren gune erlijioso nagusian gertatu izanak musulmanak nahastuta utzi zituen. Konponbide baten bila, beren bizilagun kristauek bezala, Alaren haserrea eragitea Mekako juduei leporatu zieten, hiri santuan egoteagatik soilik[62].

Izurri Beltzaren ondorengo izurriak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

XIV. mendeko bigarren erdia berragerpen ugari egon ziren Nafarroako Erresuman: 1361-1362, 1373-1374, 1382-1383, 1387 eta 1395 urteetan. XV., XVI. eta XVII. mendeetan hainbat aldiz agertu zen XVIII. mendera arte, guztiz desagertzeko Euskal Herrian.

1524ko udaberrian, izurriak Zangoza astindu zuen, heriotza ugari eraginez. 1564. urtean izurrite batek Logroño jo zuen hilkortasun handia eraginez. Euskaraz izurri eta izorri izenez aipatua, erdarazko agiri historikoetan pestilencia, eta 21. mendeko ehorzketa leku batzuetako ADN azterketek demostratu dute Yersinia pestis izan zela Logroñokoaren kausa. Agerraldi horretako ADN aztarnak bat datoz lehenagoko Europako gertakarietan analizatuekin, eta horrek esan nahi du izurria berriz Asiatik etorri barik, Europan jarraitu izan zuela berragerpenak egiten tarteka[63]. 1564an, Logroñotik eta Aragoitik Nafarroa Garaira eta Arabara sartu zen, hainbat lekutan biztanleria gogor astinduz, hala nola Agurain, Gasteiz eta Iruñean, besteak beste. 1597tik aurrera, beste izurri gogor batek astindu zuen Euskal Herria, eta demografia jaitsarazi.

Europako azken agerpena Marseilla eta Proventzan izan zen 1720ean. [64] 300 urte hartan izandako heriotza-tasa altuari aurre egiteko, herriak erlijio eta santuetan bilatu zuen laguntza, XVII. mendeko San Rokeren omenez eraikitako ermitek erakusten duten bezalaxe. Zenbait herritan gaur egundaino, gaixotasun horrekin loturiko XVI. mendeko ohiturak mantendu dira; adibidez, Laudion, abuztuaren 16an San Rokeren eguna ospatzen da. [65]

Epidemiaren demografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Epidemiologia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Sintomatologia klinikoa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Gaur egungo ikuspuntu zientifikoa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

XIV. mendeko deskribapenak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Neurri medikoak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Medikuntzaren egoera Erdi Aroan[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Izurriaren arrazoien azalpena eta proposaturiko neurriak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Tratamendua[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Epidemia hau hain arriskutsu egin zuen faktoreen artean garai hartan bere transmisioa ez ezagutzea eta sintomen ikusgarritasuna azpimarratu behar dira. XIV. mendeko Marchione di Coppo Stefaniren historialari florentziarrak honelaxe deskribatu zuen gaixotasuna Crónica Florentinan:

« Zorne-zorro bat agertzen da iztai edo besapean, bat-bateko sukarra (...) odola eta listua botatzen da (...) eta odola botatzen duen oro hiltzen da. Hain beldurgarria zen non etxe batez jabetzen bazen etxeko guztiak hiltzen ziren »

Medikuen senda-belarrak eta ozpina erabiltzen zuten azken honek gaixotasuna hiltzen zuelakoan. Era berean buboi inguruko odola drainatzea ohikoa zen gaixoa "humore txarrez" garbitzeko, honek gaixoa gehiago ahuldu eta azkenik heriotza eragiten zuelarik. Patologiaren aurka asko ezin egin zitekeen arren profilaxian aurrerapausoak eman ziren gaixoen arropa eta oheak errez. Era berean udal-autoritateek berrogeialdien bidez gaixoen etxeak isolatu ohi zituzten, batzuetan auzo oso bat hesitzen zutelarik. Hildakoak hiri kanpoaldean lurperatzen zituzten eta euren etxeak fumigatu ohi zituzten intsentsu eta beste lurrin-landareekin, garbitzaileak zirela uste baitzuten.

Aipatzekoa da XVI. mendearen hasieran Pizkundeko medikuek jantzi bereziak erabiltzen hasi ziren izurriaz ez kutsatzeko:

  • intsentsudun makila: pizturik zegoen kutsaturiko airea "garbitzeko" balio zuen eta itzalirik zegoenean gaixoa manipulatzeko. Gorriz margoturik egon ohi zen.
  • lihozko tunika: gorputz osoa estaltzen zuen eta argizariz estali ohi zen "atomo pozointsuek" irrista zitezen.
  • maskara: arnasteko hodi metaliko luzea izan ohi zuen belar usaintsuz betea "aire kutsatutik" babesteko. Maskara larruzkoa izan ohi zen, kristalezko lenteekin.


Izurriko medikuak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Izurri Beltza

Carlo Cipolla historialari italiarraren ustetan Pizkunde osoan miasmaren paradigma nagusitu zen garaiko medikuen artean. Teoria honen arabera gaixotasuna aire ez-osasuntsu eta kirasduna arnasteagatik kutsatzen zen. Teoria honi Antzinaroko partikulen kontzepzioa gehitu zioten. Kirats hauek miasma izeneko partikula negatibo batzuetatik jaiotzen ziren leku askotatik etorri zitezkeenak: padurak, putzuak, leizeak, etab.

Beraz gaixoak hildako animalia bat ukitzeagatik, ur gelditan murgiltzeagatik edo kiratsa bakarrik arnasteagatik ere atomo pozoitsuek kutsa zezaketen garaiko medikuen ustez. Edonola ere, kontuan hartu beharrekoa da paradigma hau behaketan ere oinarritzen zela eta ez zegoela beti oker, adibidez uda partean kasuak biderkatu egiten ziren arratoiek elikagai gehiago aurkitzen zituztelako eta ez padurek kirats gehiago zeriotelako beroren eraginez. [66]

Neurri administratiboak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Izurria, erlijioak eta superstizioak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Eliza Katolikoa eta izurria[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Flageleria[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Bianchi[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Koreomania[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Jendearen superstizioak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1345an Jupiter, Saturno eta Marteren arteko Konjuntzio handi bat gertatu zen eta, gerora, horri egotzi zitzaion lehen agerraldi hori[67]

Izurriaren ukenduen eta pozoitzeen inguruko histeria[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Egoera soziala[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Pozoitzaileen sektari jazarpena[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Legenardunen suntsiketa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Juduen erailketa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Teoria alternatiboak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Biktima ezagunak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ondorioak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Izurri Beltza artean[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ (Ingelesez) Tuesday, 29 January 2008 Will DunhamABC/Reuters. (2008-01-29). «Black death 'discriminated' between victims» www.abc.net.au (Noiz kontsultatua: 2020-03-29).
  2. ↑ (Ingelesez) De-coding the Black Death. 2001-10-03 (Noiz kontsultatua: 2020-03-29).
  3. ↑ Philipkoski, Kristen. (2001-10-03). «Black Death's Gene Code Cracked» Wired ISSN 1059-1028. (Noiz kontsultatua: 2020-03-29).
  4. ↑ Martin, Xabier. (2011-09-22). «Herio Beltzaren eragilea» Berria.[Betiko hautsitako esteka]
  5. ↑ (Ingelesez) «Plague» www.who.int (Noiz kontsultatua: 2020-03-29).
  6. ↑ (Ingelesez) Raoult, Didier; Aboudharam, Gérard; Crubézy, Eric; Larrouy, Georges; Ludes, Bertrand; Drancourt, Michel. (2000-11-07). «Molecular identification by “suicide PCR” of Yersinia pestis as the agent of Medieval Black Death» Proceedings of the National Academy of Sciences 97 (23): 12800–12803.  doi:10.1073/pnas.220225197. ISSN 0027-8424. PMID 11058154. (Noiz kontsultatua: 2020-08-13).
  7. ↑ a b (Ingelesez) Spyrou, Maria A.; Musralina, Lyazzat; Gnecchi Ruscone, Guido A.; Kocher, Arthur; Borbone, Pier-Giorgio; Khartanovich, Valeri I.; Buzhilova, Alexandra; Djansugurova, Leyla et al.. (2022-06-15). «The source of the Black Death in fourteenth-century central Eurasia» Nature: 1–7.  doi:10.1038/s41586-022-04800-3. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2022-06-16).
  8. ↑ CNN, Julia Hollingsworth. «The plague in China, from ancient times to now» CNN (Noiz kontsultatua: 2020-03-30).
  9. ↑ (Ingelesez) Bramanti, Barbara; Stenseth, Nils Chr.; Walløe, Lars; Lei, Xu. (2016). Yang, Ruifu ed. «Plague: A Disease Which Changed the Path of Human Civilization» Yersinia pestis: Retrospective and Perspective (Springer Netherlands): 1–26.  doi:10.1007/978-94-024-0890-4_1. ISBN 978-94-024-0890-4. (Noiz kontsultatua: 2020-03-30).
  10. ↑ (Ingelesez) Wade, Nicholas. (2010-10-31). «Europe’s Plagues Came From China, Study Finds» The New York Times ISSN 0362-4331. (Noiz kontsultatua: 2020-03-30).
  11. ↑ (Ingelesez) «Black Death | Causes, Facts, and Consequences» Encyclopedia Britannica (Noiz kontsultatua: 2020-03-30).
  12. ↑ (Ingelesez) Wade, Nicholas. «Black Death's Origins Traced to China» query.nytimes.com (Noiz kontsultatua: 2020-03-30).
  13. ↑ Galarraga Aiestaran, Ana. (2022-06-16). «Izurri beltzaren jatorri geografiko eta genetikoa argitu dituzte» Zientzia.eus (Noiz kontsultatua: 2022-06-16).
  14. ↑ (Ingelesez) «BBC - History - British History in depth: Black Death: The Disease» www.bbc.co.uk (Noiz kontsultatua: 2020-03-30).
  15. ↑ Alchon, Suzanne Austin.. (2003). A pest in the land : new world epidemics in a global perspective. (1st ed. argitaraldia) University of New Mexico Press ISBN 0-8263-2870-9. PMC 50773314. (Noiz kontsultatua: 2020-03-30).
  16. ↑ (Ingelesez) Bureau, US Census. «Historical Estimates of World Population» The United States Census Bureau (Noiz kontsultatua: 2020-03-30).
  17. ↑ «TIME Europe | A Distant Mirror | 7/17/2000» web.archive.org 2008-07-25 (Noiz kontsultatua: 2020-03-30).
  18. ↑ Nauert, Charles G.. (2006). The A to Z of the Renaissance.. Scarecrow Press ISBN 978-1-4617-1896-3. PMC 863202742. (Noiz kontsultatua: 2020-03-30).
  19. ↑ Jussila, Heikki.. (2017). Sustainable Development and Geographical Space : Issues of Population, Environment, Globalization and Education in Marginal Regions.. Routledge ISBN 978-1-351-72481-4. PMC 1124606124. (Noiz kontsultatua: 2020-03-30).
  20. ↑ Goldthwaite, Richard A.,. (2009). The economy of Renaissance Florence. Johns Hopkins University Press ISBN 978-0-8018-9688-0. PMC 549522421. (Noiz kontsultatua: 2020-03-30).
  21. ↑ (Ingelesez) «1347: The Black Death - Dates That Made History - Watch the full documentary» ARTE (Noiz kontsultatua: 2020-12-16).
  22. ↑ a b Daniel 1990, 109 orr. .
  23. ↑ Kelly 2005, 7 orr. .
  24. ↑ Kelly 2005, 8 orr. .
  25. ↑ «Грибер Ю.А., Йонаускайте Д., Мор К. Цвета эмоций: экспериментальное исследование ассоциативных связей в современном русском языке» Litera 1 (1): 69–86. 2019-01  doi:10.25136/2409-8698.2019.1.28892. ISSN 2409-8698. (Noiz kontsultatua: 2020-08-12).
  26. ↑ (Errusieraz) Полное собрание русских летописей. 2020-08-05 (Noiz kontsultatua: 2020-08-12).
  27. ↑ Benedictow 2004, 60 orr. .
  28. ↑ Loshchis. (1989). Dmitriĭ Donskoĭ. Izd-vo DOSAAF SSSR ISBN 5-7030-0167-6. PMC 21208131. (Noiz kontsultatua: 2020-08-12).
  29. ↑ «Бубонная чума» groh.ru (Noiz kontsultatua: 2020-08-12).
  30. ↑ Kelly 2005, 81 orr. .
  31. ↑ Benedictow 2004, 61 orr. .
  32. ↑ Benedictow 2004.
  33. ↑ Kelly 2005, 62 orr. .
  34. ↑ Kelly 2005, 80-83 orr. .
  35. ↑ Kelly 2005, 86 orr. .
  36. ↑ Stratum : struktury i katastrofy : sbornik simvolicheskoĭ indoevropeĭskoĭ istorii : arkheologii︠a︡, istochnikovedenie, lingvistika, filosofii︠a︡ istorii. Nestor 1997 ISBN 5-901007-03-4. PMC 49312838. (Noiz kontsultatua: 2020-08-13).
  37. ↑ a b c Kelly 2005, 88 orr. .
  38. ↑ a b Kelly 2005, 90 orr. .
  39. ↑ Kelly 2005, 92 orr. .
  40. ↑ Benedictow 2004, 72 orr. .
  41. ↑ (Ingelesez) Cassar, Paul. (1965). Medical History of Malta. Wellcome Historical Medical Library (Noiz kontsultatua: 2020-08-13).
  42. ↑ (Ingelesez) «Venice’s Black Death and the Dawn of Quarantine» Discover Magazine (Noiz kontsultatua: 2020-08-14).
  43. ↑ Kelly 2005, 95 orr. .
  44. ↑ «ОЧЕРКИ ИСТОРИИ ЧУМЫ ОЧЕРК V «ЧЕРНАЯ СМЕРТЬ» — ВТОРОЕ ПРИШЕСТВИЕ ЧУМЫ В ЕВРОПУ (1346—1351)» supotnitskiy.ru (Noiz kontsultatua: 2020-08-14).
  45. ↑ Kelly 2005, 152 orr. .
  46. ↑ (Gaztelaniaz) Benito, Ricardo Izquierdo; Gómez, Francisco Ruiz. (1996). الارك ٨٩٢. Univ de Castilla La Mancha ISBN 978-84-89492-34-9. (Noiz kontsultatua: 2020-08-14).
  47. ↑ Benedictow 2004, 79 orr. .
  48. ↑ a b c Betrán Moya, José Luis. (2006). Historia de las epidemias en España y sus colonias : (1348-1919). La Esfera de los libros PMC 1025281520. (Noiz kontsultatua: 2020-08-14).
  49. ↑ Kelly 2005, 96 orr. .
  50. ↑ Kelly 2005, 98 orr. .
  51. ↑ (Ingelesez) «Rerum italicarum scriptores; raccolta degli storici italiani dal cinquecento al millecinquecento ordinata da L.A. Muratori. Nuova ed. riv. ampliata e corr. con la direzione di Giosue Carducci : Muratori, Lodovico Antonio, 1672-1750 : Free Download, Borrow, and Streaming» Internet Archive (Noiz kontsultatua: 2020-08-14).
  52. ↑ «The Florentine Chronicle» www2.iath.virginia.edu (Noiz kontsultatua: 2020-08-14).
  53. ↑ a b c d e f Harrison, Dick. (2001). Stora döden den värsta katastrof som drabbat Europa ; författaruppläsning och urval. Bonnier Audio ISBN 91-7951-074-4. PMC 249197501. (Noiz kontsultatua: 2020-08-17).
  54. ↑ The Black Death 1346-1353. The Complete History. Rochester (AEB)- Woodbridge (EB): Boydell Press ISBN 0851159435..
  55. ↑ Castán Lanaspa, Guillermo; Dueñas Carazo, Salvador. (2006). Revisión de la incidencia de la Peste Negra (1348) en Navarra a través de un modelo matemático de población. ISSN 0213-2052. (Noiz kontsultatua: 2020-08-14).
  56. ↑ Ruiz de Loizaga Ulibarri, Saturnino. (2009). La peste en los reinos peninsulares según documentación del Archivo Vaticano (1348-1460). , 125 or. ISBN 9788493556556..
  57. ↑ Monteano, Peio J.. (2002). La ira de Dios : los navarros en la era de la peste, 1348-1723. Pamiela ISBN 84-7681-353-8. PMC 50128519. (Noiz kontsultatua: 2020-08-11).
  58. ↑ Erkoreka, Anton. (2008 1 liburukia = 42). «Épidémies en Pays Basque. De la peste noire à la grippe espagnole» Histoire des sciences médicales in: Medikuntzaren historiaren Piriniooz gaindiko Jardunaldiak. (Colombes: Arodan) (2): 125. ISSN 0440-8888..
  59. ↑ Ruiz de Loizaga Ulibarri, Saturnino. (1998). Documentos sobre la peste negra (1348) en Navarra según algunos datos del Archivo Vaticano. in: Scriptorum Victoriense. 45, 177-193 or. ISSN 0559-2186..
  60. ↑ Lopez de Gereñu, Gerardo. (1989). Toponimia alavesa, seguido de Mortuorios o despoblados y Pueblos alaveses. (1.. argitaraldia) Euskaltzaindia, 135-226 or. ISBN 978-84-85479-48-1..
  61. ↑ Naphy 2003, 23 orr. .
  62. ↑ Benedictow 2004, 65 orr. .
  63. ↑ Neumann, Gunnar U.. (). «16th century Yersinia pestis genome from Logroño, Spain underlines plague persistence in Europe during the Second Pandemic» ISBA 2018 (Noiz kontsultatua: 2018-09-21).
  64. ↑ Bertrand, Jean Baptiste. (1721). Relation historique de la peste de Marseille, en 1720. Kolonia: Pierre Marteau.
  65. ↑ Goienuri, Gentza. (1999). Cofradía Señor Sant Roque = Roke Deunaren Anaidia. Gasteiz: Arabako Foru Aldundia, 78 or. ISBN 978-84-7821-382-5..
  66. ↑ García Bartual, Mario. (2006ko abuztua). La peste negra. .[Betiko hautsitako esteka]
  67. ↑ Alvar Ezquerra, Alfredo. (1983). «Madrid reflejo de los problemas sanitarios de la península: la peste de 1596 vista por un galeno de la Corte» Anales del Instituto de Estudios Madrileños (Instituto de Estudios Madrileños) XX: 203-218. ISSN 0584-6374..

Bibliografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ikus gainera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Izurri_Beltza&oldid=9636495"(e)tik eskuratuta