Japonieraren begirunezko trataera

Japonierak begirunezko trataera konplexua du, keigo izenarekin ezagutzen dena (敬語, begirunezko hizkuntza). Tratamendu honen erabilera derrigorrezkoa da hainbat egoera ezberdinetan eta erabiltzen ohi dira gizarte-maila ezberdinen artean distantzia ezartzeko edota gertutasuna mugatzeko.

Sistema hau oso zabala da eta, oro har, ohorezko hizkera, apaltasunezko hizkera eta hizkera formala bereizten ditu. Errespetu maila adierazteko berezko hiztegi eta gramatika badu ere, hori ez da errespetua adierazteko era bakarra. Izan ere sistema honen barne sartuko litzateke ere ohorezko tratamendua eta apaindutako hizkera ^[1]. Ekialdeko Asian aurkitu daitezkeen ohorezko sistemen parekoa da; esaterako Koreerarenaren antzekoa da.

Sarrera

Japonierak ohorezko egiturak erabiltzen ditu gizarte-maila, gertutasuna edo maila berdintasuna adierazi edo indartzeko. Adibidez, Izenordainaren hautuak adieraziko du hiztunen arteko, edo igorlea eta aipatutako pertsonaren arteko gizarte harremana.

Begirunezko hizkera, gehienetan, estilo zuzena baiano luzeagoa da. Muturrezko baino arraroak ez diren adibide batzuk hurrengoak dira.

Galdera bat egiterakoan:

Lehenengo adibidea lagunarteko testuinguru informalean; bigarrena, berriz, bilera formal baten testuinguruan, langile batek nagusiari.

訊いていい？

Kiite ii?

Galdera bat egin ahal dizut?

聞かせていただけると嬉しいんですが。

Kikasete itadakeru to ureshii n desu ga.

Galdera bat egin baldin banezake poz-pozik egongo nintzateke.

Laguntza eskatzerakoan:

Lehenengo adibidea testuinguru formalean; bigarrenean, berriz, testuinguru oso formalean, idatzizkoan ohikoagoa.

ご協力下さい。

Go-kyōryoku kudasai.

Laguntza (lankidetza), mesedez.

ご協力の程お願い申し上げます。

Go kyōryoku no hodo o-negai mōshiagemasu.

Zure lankidetza eskatzen dizugu.

Azkeneko adibide horrek ohorezko bi aurrizki, aditzaren nominalizazioa (formaltasunagatik), ohorezko forma bat, eta apaltasunezko bi forma ditu.

Jatorria

Hizkera motak

Orokorrean begirunezko tratamendua hiru motetan sailkatzen da: Ohorezkoa (尊敬語, sonkeigo), Apaltasunezkoa (謙譲語, kenjōgo)^{[oh 1]} eta hizkera formala (丁寧語, teineigo). Japoniako derrigorrezko bigarren hezkuntzan (12-15 urte) 3 hizkera mota hauez gain, estilo zuzena eta estilo formala ere ikasten dituzte.

Japoniar ikasketetan, halaber, ohikoa da begirunezko trataera 5 motetan sailkatzea, hizkera adeitsua (丁重語, teichōgo) eta apaindutako hizkera (美化語, bikago) Apaindutako hizkera gehituz. 3 motako sailkapen sisteman kenjōgo eta teineigo moten barruan sailkatzen dira, hurrenez hurren. 2017ren otsailean HKKZTMren parte den kultura agentziak plazaratutako "begirunezko trataeraren gida" gidaliburuan^[2] 5 taldetako sailkapena erabiltzearen alde egin zuen: sonkeigo, kenjōgo I, kenjōgo II (teichōgo), teineigo eta bikago.^[3]

Sailkapen sistema bi horien desberdintasun nabariena da 5 motetako sistemak desberdintzen duela sailkapen tradizionalaren apaltasunezko hizkeraren begirunea elkarrizketaren erreferenteekikoa (kenjōgo) ala hartzailearekikoa (teichōgo) den. Gainera, hizkera formalaren parte den aipaindutako hizkera bereizten du.

Begirunezko tratamendu mota testuinguruaren arabera aldatuko da eta bakoitzak berezko hiztegia eta esaldi amaierako inflexioak ditu. Adibidez, egin aditzaren forma estandarra estilo zuzenean suru (する) da. Forma hau gertuko adiskideekin eta familiarekin erabiltzeko aproposa da. Egunerokotasunaren egoera gehienetan, ordea, hizkera formala erabiliko da, shimasu. Ohorezko forma nasaru (なさる), eta nasaimasu (なさいます) hizkera formalean, nagusiari edo bezeroei buruz hitzegiteko erabiltzen da; eta, norberaren ekintzei buruz hitzegiterakoan itaru (致す) forma apala, eta bere itashimasu (致します) hizkera formalean, erabiltzen dira. Erreferenteekiko begirune sistema (sonkeigo eta kenjōgo), goiko adibidean ikusi den bezala, hizkera formalarekin bateragarria da. Hizkera formala erabiltzearen hautua testuingurua, estiloa edo gramatika-arauen arabera egiten da.

3 mota	5 mota	Ezaugarriak
尊敬語 Sonkeigo Ohorezko hizkera	尊敬語 Sonkeigo Ohorezko hizkera	Elkarrizketaren erreferenteekiko begirune sistema	Ekintzaren subjektuaren maila hiztunarena baino altuagoa dela adierazten duen hizkera.
謙譲語 Kenjōgo Apaltasunezko hizkera	謙譲語 Kenjōgo Apaltasunezko hizkera	Elkarrizketaren erreferenteekiko begirune sistema	Ekintzaren objektuaren maila subjektuarena baino altuagoa dela adierazten duen hizkera.
謙譲語 Kenjōgo Apaltasunezko hizkera	丁重語 Teichōgo Hizkera adeitsua	Hartzailearekiko begirune sistema	Hartzailearen maila igorlearena baino altuagoa dela adierazten duen hizkera.
丁寧語 Teineigo Hizkera formala	丁寧語 Teineigo Hizkera formala	Hartzailearekiko begirune sistema	Hartzailearen maila igorlearena baino altuagoa dela adierazten duen esaldi amaierako inflexioa. Adibidez: desu (です), masu (ます), gozaimasu (ございます)...
丁寧語 Teineigo Hizkera formala	美化語 Bikago Apaindutako hizkera	-	Fintasuna adierazten duen hizkera.

Hizkera formala

Ohorezko hizkera

Apaltasunezko hizkera

Hizkera adeitsua

Apaindutako hizkera

«お～» (o-) eta «ご～» (go-) aurrizkiak zenbait hitz apaintzeko erabiltzen dira. Adibidez, te-makina honetan, ur beroa お湯 (*o-yu) edo tea* お茶 (*o-cha*) hitzak irakurri daitezke.

Bikago (美化語, "apaindutako hizkera"), tankan gago (雅語, hizkera dotore) bezala ezagutzen dena, hitzak apaintzeko edo adeitsuagoa egiteko hizkera da. Hiztunak hizkera hau erabiltzen du bere hizkerari fintasuna eman diezaion. Hitzei o- edo go- aurrizkiak (biak 御 kanjiarekin idatziak) gehitzen egiten da normalean eta hizkera formalarekin batera erabiltzen da^[2]. Hizkera honetako termino asko muromachi garaian gorteko emakumeek sortu zituztenez, nyōbō kotoba (女房言葉, gorteko emakumeen hitzak) bezala ezagutzen da eta hizkera femeninotzat hartu izan da.^[4]

Orokorrean, go- aurrizkia (on'yomi) txina-japoniar hitzei, txineratik mailegututako lexikoari edo txina-japoniar elementuekin osatutako lexikoari, gehitzen zaio eta o- aurrizkia (kun'yomi), ordea, japonieraren hitz natiboei. Gainera, kasu batzuetan hitza aldatu behar da. Hona hemen adibide batzuk:

o- aurrizkia: kashi → okashi (菓子→お菓子, gozo), nomimono → o-nomimono (飲み物→お飲み物, edari) shokuji → o-shokuji (食事→お食事; janari, otordu), mise → o-mise (店→お店, denda).
go- aurrizkia: jūsho → go-jūsho (住所→御住所, helbide), rippa → go-rippa (立派→御立派, bikain), setsumei → go-setsumei (説明→御説明, azalpen), shūgi → go-shūgi (祝儀 → 御祝儀, ospakizun).
Hitz aldaketa: meshi → go-han (めし→ごはん; sukaldatutako arroz, jatordu), hara → o-naka (腹→おなか, sabel), benjo → o-tearai (便所→お手洗い, komuna)

Hala ere, arau honetan salbuespenak badaude. Adibidez, txineran jatorria duten hurrengo hitzak o- aurrizkia eramaten dute: o-cha (お茶, te), o-daiji ni (お大事に, laster osatu), o-denwa (お電話, telefono), o-keiko (お稽古, praktika). Bestalde, go- aurrizkia eraman eta japonieran jatorria duten hitzen artean go-yukkuri (ごゆっくり, poliki) aurkitzen dugu.

Hurrengo adibidean, cha (茶, te) eta senbei (煎餅, japoniako arroz-galleta mota), hitzen aurrean agertzen den o- atzizkia eta aditzaren forma formala erabiltzen dira:

お茶にお煎餅、よく合いますね。

O-cha ni o-senbei, yoku aimasu ne.

Tea senbeiekin oso ondo ezkontzen da.

Aurreko adibidearen apaindutako hizkera ezin da, gramatikoki, begirunezko trataera denik esan; ordea, hizkuntza formala dela esaten da. Izan ere, apaindutako hizkeran ez da pertsona batekiko begirunea adierazten. Hurrengo adibidean, aitzitik, hiztunak entzulearen ekintza eta entzuleak emandako objetuak zuzenean aipatzen ditu, eta, beraz, ohorezko hizkera erabiltzen du.

お宅様からいただいたお菓子は大変おいしゅうございました。

O-taku-sama kara itadaita o-kashi wa taihen oishuu gozaimashita.

Eman zenizkidan gozoak oso goxoak zeuden.

Berezko lexikoa

Lehen aipatu bezala, apaindutako hizkeran hitz batzuk o- edo go- aurrizkiak erabili ordez, hizkerari fintasuna emateko hitz aldaketa ematen da. Hurrengo taulan jasotzen dira "sanseido online hiztegian" agertzen diren adibideak^[5]

Esanahia	Hitza	Hizkera formalean
Hau	これ kore	こちら kochira
Hemen	ここ koko	こちら kochira
Hau, hemen, norabide honetan	こっち kocchi	こちら kochira
Hori	それ sore	そちら sochira
Hor	そこ soko	そちら sochira
Hori, hor, norabide horretan	そっち socchi	そちら sochira
Hura	あれ are	あちら achira
Han	あそこ asoko	あちら achira
Hura, han, norabide hartan	あっち acchi	あちら achira
Zein	どれ dore	どちら dochira
Non	どこ doko	どちら dochira
Zein, non, zein norabidetan	どっち docchi	どちら dochira
Nola	どう dō	いかが ikaga
Zenbat	いくら ikura どのくらい dono kurai	いかほど ikahodo
Oso, binez, benetan	ほんとうに hontō ni とても totemo	まことに makotoni
Pixka bat	少し sukoshi	少々 shō shō
On	よい yoi	よろしい yoroshii
Goxo	うまい umai	おいしい oishii
Gaur	きょう kyō	本日 honjitsu
Atzo	きのう kinō	昨日 sakujitsu
Herenegun	おととい ototoi	一昨日 issakujitsu
Bihar	あす asu	明日 myōnichi
Etzi	あさって asatte	明後日 myōgonichi
Biharko goiza	あすの朝 asu no asa	明朝 myōchō
Biharko gaua	あすの夜 asu no yoru	明晩 myōban
Bart	ゆうべ yūbe	昨晩 sakuban
Aurten	ことし kotoshi	本年 honnen
Iaz	去年 kyōnen	昨年 sakunen
Iazko aurreko urtea	おととし ototoshi	一昨年 issakunen
Hurrengo urtea	来年 rainen	明年 myōnen
Beste egunean	このあいだ kono aida	先日 senjitsu 過日 kajitsu
Oraingoan, oraingo aldian	今度 kondo	このたび kono tabi このほど kono hodo
Orain	いま ima	ただいま tadaima
Duela gutxi	さっき sakki	さきほど saki hodo
Gero	あとで ato de	のちほど nochi hodo
-	～とき -toki	～折 -ore ～節 -setsu
Gutxi gorabehera	～くらい（ぐらい）-kurai (gurai)	～ほど hodo
Sukaldatutako arroz, otordu	飯 meshi	ごはん go-han
Arroz-bola	握り飯 nigiri meshi	おにぎり o-nigiri おむすび o-musubi
Arroz gorri	赤飯 seki han	おこわ o-kowa
Ura	水 mizu	お冷や o-hiya
Sumishi zopa	すまし汁 sumishi shiru	おすまし o-sumashi
Miso zopa	味噌汁 miso shiru	おみおつけ o-miotsuke
Soja-saltsa	しょうゆ shōyu	おしたじ o-shitaji
Maccha ahul	薄茶 usu cha	おうす o-usu
Buru	頭 atama	おつむ o-tsumu
Sabel	腹 hara	おなか o-naka
Kotatsu	こたつ kotatsu	おこた o-kota
Kontu (jatetxeetan...)	代金 daikin	お代 o-dai
Atzerakoak	釣り銭 tsuri sen	おつり o-tsuri
(Paperezko) zinginarri	守り札 mamori fuda	お守り o-mamori
Tearen zeremonia	茶道 sadō	お茶 o-cha
Ikebana	華道 kadō	お花 o-hana
Zorionezko gertaera (ezkontza, haurdunaldia, jaiotza)	めでたいこと medetai koto	おめでた o-medeta
Opari	贈り物 okuri mono	おつかいもの o-tsukai mono

Aditz irregularrak

Begirunezko trataeran hainbat egitura daude aditzak eraldatzeko; hala nola, «お～になる» (o... ni naru) eta «～れる・られる» (...reru/rareru) ohorezko hizkeran, «お～する» (o... suru) apaltasunezko hizkeran eta «～ます» (...masu) amaierako inflexioa hizkera formalean. Aditz batzuk, ordea, forma bereziak hartzen dituzte, ondorengo taulan agertzen direnak. Hala ere, askotan forma berezi hauetaz gain egitura orokorrak erabili daitezkeenez, "sanseido online hiztegian" berezko formak soilik agertzen diren kasuak letra lodiz markatu dira^[6]^[2].

Oharra: Zuriuneek esan nahi dute egitura orokorrak soilik esistitzen direla. Marratxoek esan nahi dute egitura orokorra ezin dela eraiki^{[† 1]}.
Esanahia	Aditza	Ohorezko hizkera (sonkeigo)	Apaltasunezko hizkera (kenjōgo)	Hizkera formala (teineigo)
elkartu aurkitu	会う au		お目に掛かる o-me ni kakaru お目もじする o-me mo jisuru^{[† 2]}
Eman (kanpora)^{[† 3]}	与える ataeru やる yaru		差し上げる sashi ageru 上げる ageru 献上する kenjō suru 献呈する kentei suru 献じる ken jiru 進呈する shintei suru	上げる ageru^{[† 4]}
Izan, egon (bizigabeak)	ある aru	-	-	ござる gozaru
Esan	言う iu	おっしゃる ossharu 言われる iwareru	申し上げる mōshi ageru 申す mōsu
Joan	行く iku	いらっしゃる irassharu おいでになる o-ide ni naru お越しになる o-koshi ni naru	伺う ukagau 参上する sanjō suru 上がる agaru 参る mairu
Izan, egon (bizidunak)	いる iru	いらっしゃる irassharu おいでになる o-ide ni naru おられる orareru^{[† 5]}	おる oru
Jaso (zerbitzu bat)	受ける ukeru		拝受する haiju suru^{[† 6]}
Pentsatu	思う omou	思し召すoboshi mesu^{[† 7]}	存じる son jiru
Erosi	買う kau	お求めになる o-motome ni naru 求められる motomerareru	-	求める motomeru
Hartu (mailegatu)	借りる kariru		拝借する haishaku suru
Entzun Galdetu	聞く kiku	お耳に入る o-mimi ni hairu	伺う ukagau (galdetu) 承る uketamawaru (entzun) 拝聴する haichou suru (entzun)
Jantzi	着る kiru	召す mesu お召しになる o-mesi ni naru	-
Etorri	来る kuru	いらっしゃる irassharu おいでになる o-ide ni naru 見える mieru お見えになる o-mie ni naru お越しになる o-koshi ni naru	参る mairu
Eman (barrura)^{[† 3]}	くれる kureru	下さる kudasaru 賜わる tamawaru^{[† 8]}	-
Hil	死ぬ shinu	お亡くなりになる o-nakunari ni naru 亡くなられる nakunarareru 逝去する seikyo suru	-	亡くなる nakunaru^{[† 9]}
Jakinarazi	知らせる shiraseru		お耳に入れる o-mimi ni hairu
Jakin	知る shiru	ご存じだ go-zonji da^{[† 10]}	存じる sonjiru 存じ上げる sonji ageru 承知する shouchi suru
Egin	する suru	なさる nasaru あそばす asobasu^{[† 11]}	いたす itasu
Bisita egin	訪ねる tazuneru		伺う ukagau 参上する sanjō suru 上がる agaru お邪魔する o-jama suru
Galdetu	尋ねる tazuneru
Jan	食べる taberu	召し上がる meshi agaru 上がる agaru	頂く itadaku 頂戴する choudai suru
Edan	飲む nomu	召し上がる meshi agaru 上がる agaru	頂く itadaku 頂戴する choudai suru
Lo egin	寝る neru	お休みになる o-yasumi ni naru 休まれる yasumareru	-	休む yasumu
Erakutsi	見せる miseru		お目に掛ける o-me ni kakeru ご覧に入れる go-ran ni ireru
Ikusi	見る miru	ご覧になる go-ran ni naru	拝見する haiken suru
Eskatu Agindu	命じる meijiru	仰せ付ける ōse tsukeru^{[† 12]}	-
Jaso (lortu zerbait norbaitengandik)	もらう morau		頂く itadaku 頂戴する choudai suru 賜わる tamawaru ^{[† 13]} 拝受する haiju suru^{[† 13]}
Irakurri	読む yomu		拝読する haidoku suru^{[† 14]}

↑ Pertsonak onartzen ez duten aditzak edo pertsonekin jada erabiltzen ohi ez diren kasuak
↑ Asko erabiltzen ez den emakumeen hizkera.
↑ ^a ^b Japonieraz eman aditzakdesberdintzen du ekintzaren norabidea. Ekintza kanpora (nik zuri, zuk beste norbaiti, nik beste norbaiti edo 3. pertsona batek beste pertsona bati) edo barrura (norbaitek zuri, norbaitek niri, zuk niri) izan daiteke.
↑ Jatorriz apalasunezko hitza zen, baina, apaltasunezko hizkeratik apaindutako hizkerara aldaketa semantikoa finkatzen ari da jendartean.
↑ Eskualdeko ezberdintasunak daude "oru" eta "oreru" erabileraren artean. "Oru" jatorriz mendebaldeko esaera denez, "oreru" askotan erabiltzen da mendebaldeko japonieran. Ekialdean, non "iru" da formarik ohikoena, "oru" aditzak apaltasunezko ñabardura markatuagoa du eta "oreru" formaren erabileraren aurka dago jende asko. Gainera, keihan eskualdean "orareru" forma erabiltzen dute　おられる. "Irareru" forma teknikoki posiblea bada ere, ez da erabiltzen.
↑ Batez ere idatzizkoan agertzen da.
↑ Ez da asko erabiltzen
↑ Batez ere idatzizkoan agertzen da.
↑ Nihon Kokugo Daijiten hiztegiaren arabera, "nakunaru" forma erabili daiteke ere ohorezko hizkera edo apaltasunezko hizkeran.
↑ "go-zonji da" forma "shitteiru (知っている) formaren ohorezko forma da.
↑ Ez da asko erabiltzen
↑ Eguneroko hizkeran ez da asko erabiltzen.
↑ ^a ^b Batez ere idatzizkoan agertzen da.
↑ Salbuespenez, "o-yomi suru (お読みする)" forma erabili karaktereen irakurketa galdetzerakoan (adiidez izenen irakurketa).

Erabilera

Gramatika

Ohorezko tituluak

Gidaliburu-keigo

Oharrak

↑ Kensongo (謙遜語) bezala ere ezagutzen da.

Erreferentziak

↑ (Ingelesez)Kibort, Anna. Respect. Grammatical Features.
↑ ^a ^b ^c (Japonieraz)文化審議会『敬語の指針（文化審議会答申）』文化庁、2007年2月2日。
↑ (Japonieraz) «文化審議会の答申と敬語教育» 弘前大学教育学部紀要 (弘前大学教育学部) 99: 1-17. ISBN 0439-1713..
↑ (Japonieraz) 日本語解釈活用事典. ぎょうせい ISBN 4324037078..
↑ (Japonieraz)ことばの世界基本語から引く尊敬語・謙譲語・丁寧語三省堂Web Dictionary. 丁寧な言い方
↑ (Japonieraz)ことばの世界基本語から引く尊敬語・謙譲語・丁寧語三省堂Web Dictionary. 動作・存在.

Ikus, gainera

Kanpo estekak

Datuak: Q11013002

[8] Pertsonak onartzen ez duten aditzak edo pertsonekin jada erabiltzen ohi ez diren kasuak

[9] Asko erabiltzen ez den emakumeen hizkera.

[:0-10] Japonieraz eman aditzakdesberdintzen du ekintzaren norabidea. Ekintza kanpora (nik zuri, zuk beste norbaiti, nik beste norbaiti edo 3. pertsona batek beste pertsona bati) edo barrura (norbaitek zuri, norbaitek niri, zuk niri) izan daiteke.

[11] Jatorriz apalasunezko hitza zen, baina, apaltasunezko hizkeratik apaindutako hizkerara aldaketa semantikoa finkatzen ari da jendartean.

[12] Eskualdeko ezberdintasunak daude "oru" eta "oreru" erabileraren artean. "Oru" jatorriz mendebaldeko esaera denez, "oreru" askotan erabiltzen da mendebaldeko japonieran. Ekialdean, non "iru" da formarik ohikoena, "oru" aditzak apaltasunezko ñabardura markatuagoa du eta "oreru" formaren erabileraren aurka dago jende asko. Gainera, keihan eskualdean "orareru" forma erabiltzen dute　おられる. "Irareru" forma teknikoki posiblea bada ere, ez da erabiltzen.

[13] Batez ere idatzizkoan agertzen da.

[14] Ez da asko erabiltzen

[15] Batez ere idatzizkoan agertzen da.

[16] Nihon Kokugo Daijiten hiztegiaren arabera, "nakunaru" forma erabili daiteke ere ohorezko hizkera edo apaltasunezko hizkeran.

[17] "go-zonji da" forma "shitteiru (知っている) formaren ohorezko forma da.

[18] Ez da asko erabiltzen

[19] Eguneroko hizkeran ez da asko erabiltzen.

[kaki-20] Batez ere idatzizkoan agertzen da.

[21] Salbuespenez, "o-yomi suru (お読みする)" forma erabili karaktereen irakurketa galdetzerakoan (adiidez izenen irakurketa).

[2] Kensongo (謙遜語) bezala ere ezagutzen da.

[1] (Ingelesez)Kibort, Anna. Respect. Grammatical Features.

[:0-3] (Japonieraz)文化審議会『敬語の指針（文化審議会答申）』文化庁、2007年2月2日。

[4] (Japonieraz) «文化審議会の答申と敬語教育» 弘前大学教育学部紀要 (弘前大学教育学部) 99: 1-17. ISBN 0439-1713..

[5] (Japonieraz) 日本語解釈活用事典. ぎょうせい ISBN 4324037078..

[6] (Japonieraz)ことばの世界基本語から引く尊敬語・謙譲語・丁寧語三省堂Web Dictionary. 丁寧な言い方

[7] (Japonieraz)ことばの世界基本語から引く尊敬語・謙譲語・丁寧語三省堂Web Dictionary. 動作・存在.

[1]

[oh 1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[† 1]

[† 2]

[† 3]

[† 4]

[† 5]

[† 6]

[† 7]

[† 8]

[† 9]

[† 10]

[† 11]

[† 12]

[† 13]

[† 14]