Jean le Rond d'Alembert

Jean le Rond d'Alembert
	; Irudi gehiago
9. perpetual secretary of the French Academy (en)
6. seat 25 of the Académie française (en)
Bizitza
Jaiotza	Paris, 1717ko azaroaren 16a
Herrialdea	Frantzia ; Frantziako Erresuma
Lehen hizkuntza	frantsesa
Heriotza	Paris, 1783ko urriaren 29a (65 urte)
Hobiratze lekua	Parisko katakonbak
Familia
Aita	Léopold Philippe d'Arenberg
Ama	Claudine Guérin de Tencin
Hezkuntza
Heziketa	Parisko Unibertsitatea ; Collège des Quatre-Nations (en) 1735)
Doktorego ikaslea(k)	Pierre-Simon Laplace
Hizkuntzak	frantsesa
Ikaslea(k)	ikusi Pierre-Simon Laplace;
Jarduerak
Jarduerak	filosofoa, matematikaria, fisikaria, musikologoa, itzultzailea, idazlea, musikaren teorikoa, entziklopedista, ingeniaria, astronomoa, lexikografoa eta intelektuala
Lan nabarmenak	ikusi d'Alembert's paradox (en) ; d'Alembert operator (en) ; Encyclopédie;
Jasotako sariak	ikusi Royal Societyko kidea ; Fellow of the American Academy of Arts and Sciences ;
Kidetza	Royal Society; Frantses Akademia; Prusiako Zientzien Akademia; Frantziako Zientzien Akademia; San Petersburgoko Zientzien Akademia; Arteen eta Zientzien Ameriketako Estatu Batuetako Akademia; Royal Norwegian Society of Sciences and Letters (en) ; Royal Swedish Academy of Letters, History and Antiquities (en) ; Accademia delle Scienze di Torino
Sinesmenak eta ideologia
Erlijioa	ateismoa

Jean le Rond d'Alembert edo Jean Le Rond D'Alembert (Paris, 1717ko azaroaren 16a - Paris, 1783ko urriaren 29a) Frantziako matematikaria, fisikaria eta filosofoa. zen Mugimendu ilustratuaren pertsonaia garrantzitsuenetako bat izan zen eta Denis Diderotekin batera Entziklopediaren egilea (Encyclopédie ou Dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers). Bere iritzian, zientziak oro gizateriaren aurrerapena lortzeko bidea ziren.

Biografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Louis-Camus Destouches zalduna artilleriako ofizialaren eta Madame Claudine Guérin de Tencinen semea zen, legez hala onartu ez zitzaion arren eta, horregatik, amak Saint-Jean le Rond elizako atarian laga zuten. Polizia komisario batek jaso zuen bertan eta Alembert izeneko beiragile bati eman zion. Jasoa izan zen elizako santuaren izena jarri zioten, ohitura zen bezala.

Berehala ikusi zen matematiketan oso iaioa zela. Benetako aitak ikasketak ezkutuan ordaindu zizkion. Horrela, bi urterekin "Mazarinoren eskola" izeneko eskola jansenistan sartu zuten eta han ikasi zituen Filosofia, Legea eta Arteak. Azkenik, Destouches zaldunak, 1726an hil zenean, 1200 liberatako urteko dirusaria laga zion, baina ez zuen seme gisa aitortu. 1738an, legelari titulua lortu zuen.

Oso gazterik, 24 urterekin, Frantziako Zientzien Akademiako kide hautatu zuten eta, geroxeago, 28rekin, Berlingokoarena. Bere jakintsu izen onagatik Frederiko II.a Prusiakoak eta Errusiako Katalina Handiak beren gorteetara gonbidatu zuten, baina gonbidapenei uko egin zien.

Denis Diderotekin batera, 1747an, Encyclopédie ou Dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers (Entziklopedia) argitaratzen hasi zen. D’Alembertek idatzi zituen matematika eta literaturako artikulu asko eta baita hasierako "Hasierako hitzaldia". D’Alembert eta Diderot-ekin batera lan egin zuten proiektu honetan Voltaire, Montesquieu, Jean-Jacques Rousseau filosofoek, Adam Smith ekonomialarik eta garaiko beste hainbat intelektualek.

1772an Akademia Frantsesaren bizi-arteko idazkari izendatu zuten eta garai horretakoak dira 1700 eta 1770 artean hildako Akademiako kide hilei egindako "Goraipamenak".

Entziklopedia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1750ean, eta betiere Diderot-ekin batera, zeina inspiratzailea izan baitzen, Entziklopedia argitaratzen hasi zen. Ephraim Chambers-en ingelesezko lana itzultzeko ideia egokitze eta hedapen progresiboko jatorrizko proiektu bihurtu zen azkar, hasierako mendekotasuna utziz^[1].

D'Alembertek askotariko artikuluak idatzi zituen matematikari eta literaturari buruz, Atariko Diskurtsoaz gain. Besteak beste, Voltaire, Montesquieu, Jean-Jacques Rousseau, Adam Smith bezalako filosofoek ere parte hartu zuten Entziklopedian.

Diderotekiko hausturak, 1758an, Entziklopedia zuzentzeko lanari bakarrik egingo ziola aurre esan nahi zuen, nahiz eta Diderotek ahaztu ez zituen gero eta arrazionalistago zen matematikariarekin izandako polemikak elkarrizketa aurrebiologiko original eta ironiko batean: d'Alemberten ametsa. Baina, Franco Venturik dioen bezala, d'Alembertek oso modu pertsonalean lagundu zuen lan horretan. Nolanahi ere, mentalitate entziklopedista zuen, eta horren lekuko da, bere bizitzaren amaieran, memoria pertsonal bat idatzi zuela letrak nola maite zituen kontatzen zuena.

D'Alembertek, Entziklopediaren hitzaurrean, honako hau idatzi zuen:

«	Ezin dugu natura ezagutzea espero hipotesi lauso eta arbitrarioen bidez, baizik eta fenomenoen azterketa gogoetatsuaren bitartez, bata bestearekin egingo dugun konparazioaren bitartez, fenomeno kopuru handia ahal den neurrian murrizteko artearen bitartez, fenomeno kopuru handi bat bere hasieratzat har daitekeen bakarrari.	»
D' Alembert: Entziklopediaren aurretiazko hitzaldia (1751) (zatia)^[2]

D'Alembertek matematika, astronomia eta fisikari buruzko artikulu gehienak ere idatzi zituen. 1700 artikulu inguru idatzi zituen O sinadurapean, gehienak, zentzu zabalean, matematikari lotutakoak^[3], baina nabarmen murriztu zuen bere parte-hartze maila 1762z geroztik.

D'Alembert astronomiari buruz idatzitako lau artikulu-idazleetako bat da, Jean-Baptiste Le Roy, Johann Heinrich Samuel Formey eta Louis de Jaucourt-ekin batera. Heliozentrismoaren frogak eskaintzen ditu mekanika newtondarraren argudio berriekin. Tonu militantea hartuz, ez zuen eliztarrei iseka egiteko aukera galdu, eta gogor kritikatu zuen Inkisizioa, Aurrediskurtsoan esanez: «Aginte espiritualaren gehiegikeriak, tenporalarekin batera, arrazoia isiltzera behartu zuen, eta giza arrazari ia debekatu egin zion pentsatzea»^[4].

«Norbera bezala pentsatu» eta «zuk zeuk bezala pentsatu» famatu egin diren formulak d'Alemberti zor zaizkio; horiek Preliminary Discourse, Encyclopedian, 1. liburukia, 1751, aurkitzen dira. Formulazio horiek antzinako mandatuen berrezarpen dira (Hesiodo, Horazio).

Filosofia eta Matematika[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Filosofo oso ezaguna izan zen eta da. Filosofia naturalean aritu zen batez ere. Haren pentsamenduak XVII. mendeko eta ondoren, filosofoon eragina jaso zuen: René Descartes, Bacon, Newton eta Locke egileena, besteak beste.

Haren filosofiaren ezaugarri nagusiak hauek izan ziren: tolerantzia, batetik, eta, bestetik, erlijioa eta metafisikarako eszeptikotasuna.

Filosofiaren elementuak lanean argitaratu zituen bere ideiak.

Matematikari gisa, Fisikaren bidetik egin zuen lana eta aztertu zituen gaiak izan ziren: hiru gorputzen problema delakoa (alegia, traiektorien ekuazioak aurkitzeko ezintasunaz –sistemaren ezegonkortasunaz), ekinokzioen aldaketa edo prezesioa (urtaroak aurreratzearen edo atzeratzearen arrazoia), soken bibrazioa (dardara egiteko moduak eta musikan nola erabili). Horretarako, ekuazio diferentzialak eta deribatu partzialak aztertu zituen. Era berean, irizpide bat asmatu zuen, serie matematiko konbergente eta dibergenteak bereizteko.

Haren lehen lana L'analyse démontrée izan zen (1708an Charles René Reynaudek argitaratua); lan nagusia, berriz, Dinamika tratatua. Bertan D’Alemberten printzipioa izenaz ezagutzen den teorema definitu zuen. Aljebrako Oinarrizko Teoremak ere zenbait herrialdetan D'Alembert – Gauss teorema jasotzen du, bera teorema hori ia osorik frogatzen lehena izan baitzen.

Bere lanak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Mémoire sur le calcul intégral (1739).
Traité de dynamique (1743).
Traité de l’équilibre et du mouvement des fluides (1744).
Réflexions sur la cause générale des vents (1746).
Recherches sur les cordes vibrantes (1747).
Recherches sur la précession des équinoxes et sur la nutation de l’axe de la terre (1749).
Éléments de musique (1752).
Mélanges de littérature et de philosophie (2 liburuki 1753, 5 liburuki 1759-1767).
Essai sur les éléments de philosophie (1759).
Éloges lus dans les séances publiques de l’Académie française (1779).
Opuscules mathématiques (8 liburuki 1761-1780).

Bibliografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Encyclopédie ou Dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers / par une société de gens de lettres ; mis en ordre & publié par M. Diderot ; & quant á la partie mathématique, par M. d'Alembert ; tome ving-septieme-- Nouvelle édition-- A Geneve : chez Pellet ..., 1778.
BRIGGS, J. Morton (1970): "Jean le Rond d'Alembert", in Dictionary of Scientific Biography, 1. liburukia, 110-117. or., New York, Charles Scribner's Sons.
CRÉPEL, Pierre (2005): "Traité de dynamique", in GRATTAN-GUINESS, Ivor (argit.), Landmark Writings in Western Mathematics, Elsevier, 159-167. or.
GRIMSLEY, Ronald (1963): Jean d'Alembert, Oxford, Oxford University Press.
D'ALEMBERT, DIDEROT eta PRIESTLEY (2005): Pentsamendu Ilustratua: Idazlan hautatuak, Pentsamenduaren Klasikoak, Bilbo, Klasikoak [Itzultzailea: Haritz Monreal; berrikuslea, Lorea Arrieta Zubillaga; hitzaurregilea, Demetrio Castro]. ISBN 978-84-96455-00-9
Œuvres complètes, Éditions CNRS, 2002. ISBN;2-271060133.
Encyclopédie ou Dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers, Flammarion, 1993. ISBN; 2-080704265.
Opuscules mathématiques, Paris, David, Briasson, Jombert, 1761-1780.
Réflexions sur la cause générale des vents, Paris, David l’aîné, 1747.
Traité de dynamique, Paris, David, 1758.
Traité de l’équilibre et du mouvement des fluides: pour servir de suite au Traité de dynamique, Paris, David, 1749.
Trois Mois à la cour de Frédéric, Paris, C. Lévy, 1886.
Federiko Handiarekin gurutzatutako gutunak, ed. Preuss, Berlin, Duncker 1854, e.a.

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

↑ Franco Venturi, Los orígenes de la Enciclopedia, Crítica, 1980
↑ Txantiloi:Cita libro
↑ "En el laberinto de la Enciclopedia", Les Génies de la science, mayo-julio 2009, n° 39, páginas58-61}}.
↑ Colette Le Lay, bajo la dirección de Jacques Gapaillard, Les articles d’astronomie dans l’Encyclopédie de Diderot et d’Alembert (Los artículos sobre astronomía en la Enciclopedia de Diderot y d'Alembert), disertación de la DEA en la historia de la ciencia y tecnología, Facultad de Ciencias y Tecnología de Nantes - Centre François-Viète, 1997, leer en línea^{[Betiko hautsitako esteka]}.

Ikus, gainera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Argien Mendea

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Joseph Bertrand, d’Alembert Gutenberg proiektua.

Datuak: Q153232
Multimedia: Jean Le Rond d'Alembert / Q153232

[1] Franco Venturi, Los orígenes de la Enciclopedia, Crítica, 1980

[Artola-2] Txantiloi:Cita libro

[3] "En el laberinto de la Enciclopedia", Les Génies de la science, mayo-julio 2009, n° 39, páginas58-61}}.

[4] Colette Le Lay, bajo la dirección de Jacques Gapaillard, Les articles d’astronomie dans l’Encyclopédie de Diderot et d’Alembert (Los artículos sobre astronomía en la Enciclopedia de Diderot y d'Alembert), disertación de la DEA en la historia de la ciencia y tecnología, Facultad de Ciencias y Tecnología de Nantes - Centre François-Viète, 1997, leer en línea^{[Betiko hautsitako esteka]}.

[1]

[2]

[3]

[4]