John Archibald Wheeler
John Archibald Wheeler (Jacksonville, Ameriketako Estatu Batuak, 1911ko uztailaren 9a - Hightstown (New Jersey), Ameriketako Estatu Batuak, 2008ko apirilaren 13a) fisikari teorikoa izan zen. Bigarren Mundu Gerra eta gero, Wheelerrek erlatibitate orokorrari buruzko interesa piztu zuen berriro Estatu Batuetan. Niels Bohr fisikariarekin batera, fisio nuklearra azaldu zuen; eta Gregory Breitekin batera, Breit-Wheeler prozesua deritzon kontzeptua garatu zuten. Ezaguna da zulo beltz terminoa zabaltzeagatik,[1] apar kuantiko, neutroi moderatzaile, zizare zulo eta it from bit terminoak sortzeagatik,[2] eta elektroi bakarreko unibertsoaren inguruan lan egiteagatik. Stephen Hawkingek “zulo beltzaren istorioaren heroia” zela esan zuen.[3]
21 urte zituela, Wheelerrek bere doktoretza lortu zuen Johns Hopkins Unibertsitatean, Karl Herzfeld fisikariaren begiradapean. Breit eta Bohrekin ere lanean aritu zen: 1939an, Bohrekin batera, tanta likidoaren ereduaren inguruko hainbat artikulu idatzi zituen fisioaren mekanismoa azaltzeko.
Bigarren Mundu Gerran, Manhattan Proiektuan lan egin zuen erreaktore nuklearrak diseinatzen eta eraikitzen. Gerra amaitu zenean, Princetonera itzuli zen, baina, 50eko hamarkadaren hasieran gobernuaren zerbitzura itzuli zen hidrogeno-bonba diseinatzen eta eraikitzen laguntzeko. Wheeler eta Edward Teller izan ziren arma termonuklearren defendatzaile zibil nagusiak.[4]
Wheeler Princetongo Unibertsitateko fisikako irakaslea izan zen ia bere ibilbide profesional osoan zehar. 1938an hasi zen bertan lanean, 1976 arte. 65 urte zituela utzi zuen Princetonen lan egiteari. Izan ere, Texasko Unibertsitateko fisika teorikoko zentroko zuzendaria izendatu zuten. Bertan egon zen 1986an erretiratu zen arte.
Lehen urteak eta hezkuntza
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Wheeler Jacksonvillen jaio zen, Floridan, 1911ko uztailaren 9an. Joseph L. Wheeler eta Mabel Archibald Wheelerren semea zen, zaharrena lau seme-alaben artean.[5]
Bere anaia Josephek doktoretza lortu zuen Brown Unibertsitatean eta bibliotekonomia masterra Columbia Unibertsitatean. Bere beste anaia, Robert, geologiako doktorea izan zen Harvard Unibertsitatean, eta geologo gisa lan egin zuen petrolio konpainia batzuetan eta hainbat unibertsitatetan. Bere arreba, Maryk, bibliotekonomia ikasi zuen Denverreko Unibertsitatean eta liburuzain bihurtu zen.
Youngstownen hazi ziren, Ohion, baina, 1921 eta 1922 artean Vermonteko baserri batean bizi izan ziren. Berriro Youngstownera itzuli zirenean, Wheelerrek Rayen institutuan ikasi zuen.
1926an Johns Hopkins Unibertsitatean sartu zen Maryland estatuko dirulaguntzarekin. 1930eko udan, Estatu Batuetako Arau eta Teknologiaren Institutu Nazionalean (ingelesezko NIST, National Institute of Standards and Technology) lanean zegoela, bere lehenengo artikulu zientifikoa argitaratu zuen. 1933an doktoratu zen. Bere doktorego-tesia Karl Herzfeldek zuzendu zuen eta helioaren sakabanaketaren eta xurgapenaren teoriari buruzkoa zen.[6]
Ikerketa Kontseilu Nazionalak onartutako dirulaguntzarekin, 1933 eta 1934 urteen artean Gregory Breitekin lan egin zuen New Yorkeko Unibertsitatean. Bertan zegoela argitaratu zuten artikulu zientifiko batean, Breit-Wheeler prozesua aurkeztu zuten. Prozesu honen bidez, elektroi-positroi bikoteak sortuz, fotoiak materia bihur daitezke.[7]
Ibilbide akademikoko lehen urteak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]1937an Ipar Carolinako Chapel Hilleko Unibertsitatean irakasle lanetan hasi zen. Hala ere, partikulen fisikako adituekin lan egin nahi zuen. Hori dela eta, 1938an Johns Hopkins Unibertsitateko lan eskaintza baztertu eta Princetongo Unibertsitatean hasi zen lanean. Lanpostu honetan estatus baxuagoa zuen arren, fisika saila garatzen ari ziren eta aukera hobea iruditu zitzaion[8]. Bertan lan egin zuen 1976 arte.[9]
1937an argitaratu zuen artikuluan, Wheelerrek S-matritzea aurkeztu zuen. Sakabanatze-matrizea da hau eta artikuluan horrela definitu zuen: integrazio-ekuazioen soluzio partikular arbitrario baten portaera asintotikoa soluzio estandar batekin lotzen duten koefizienteen matrize unitarioa[10][11]. Hala ere, Wheelerrek ez zuen ideia hau gehiago garatu. Werner Heisenberg izan zen, 1940an, kontzeptu hau oinarrizko partikulen fisikan funtsezko tresna bihurtu zuena.[10]
1938an, Edward Tellerekin batera, Bohren nukleo atomikoaren tanta likidoaren eredua aztertu zuen[12].Lortutako emaitzak AEBko fisikako elkarte zientifikoan (ingelesezko American Physical Society) aurkeztu zituzten. Wheelerren ikaslea izan zen Katharine Wayek ere artikulu bat aurkeztu zuen bertan eta honi jarraipena eman zion beste artikulu batean, non, zenbait baldintzapean, tanta likidoaren eredua ezegonkorra zela aipatu zuen. Hala ere, ez ziren gai izan fisio nuklearra aurresateko[13]. 1939an, Lise Meitner eta Otto Frisch fisikariek aurkitu zuten fisioa eta Bohr izan zen aurkikuntza hau Amerikan zabaldu zuena.[8]
Bohr eta Wheeler berehala hasi ziren lanean fisio nuklearra tanta likidoaren ereduarekin azaltzeko asmoarekin[14]. Baina, aldi berean, fisikari esperimentalek ere fisioari buruzko emaitza harrigarriak lortu zituzten. George Placzekek ikusi zuen uranioa bai neutroi azkarrekin bai motelekin fisionatzen zela. Emaitza nahasgarri honen aurrean, Bohri galdetu zion ea zergatik gertatzen zen hori. Bat-bateko ideia bururatu zitzaion honi: energia baxuko fisioa uranio-235 isotopoari zegokion, eta energia altuko fisioa, aldiz, uranio-238 isotopoari. Bohr eta Wheelerrek bi artikulu gehiago idatzi zituzten elkarrekin fisioari buruz[15][16]. Lehen artikulua Physical Review aldizkarian argitaratu zen 1939ko irailaren 1ean, Alemaniak Polonia inbaditu eta Bigarren Mundu Gerra hasi zen egunean.
Positroiak denboran atzera bidaiatzen duten elektroiak direnaren ideian oinarrituta, 1940an elektroi bakarreko unibertsoa postulatu zuen. Wheelerrek elektroi bakarra dagoela zioen, denboran aurrera eta atzera dabilena. Bere ikaslea izan zen Richard Feynmanek hasieran sinetsi ezin bazuen ere, kontzeptu interesgarria iruditu zitzaion eta, azkenean, Feyman diagramak izenez ezagutzen diren tresna teorikoetan denboraren itzulgarritasunaren ideia sartu zuen.
Arma nuklearrak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Manhattan Proiektua
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Pearl Harborko erasoaren ostean, Wheelerrek Arthur Comptonen proposamena onartu eta Manhattan Proiektuko metalurgia laborategian lanean hasi zen, Chicagoko Unibertsitatean. 1942ko urtarrilean batu zen Eugene Wignerren taldera eta bertan erreaktore nuklearraren diseinuan lan egin zuten. Robert F. Christyrekin batera, artikulu zientifiko bat idatzi zuen. Bertan disoluzio batean dauden material puru fisionagarrien kate-erreakzioari buruz hitz egin zuten. Hau oso garrantzitsua izan zen plutonioaren arazketa prozesuan[17]. Artikulu hau 1955eko abenduan desklasifikatu zuten.[18]
Estatu Batuetako armadako ingeniari taldea Manhattan Proiektuaren buruan jarri ostean, DuPont izeneko enpresak hartu zuen erreaktoreen diseinuaren eta eraikuntzaren ardura. Wheelerrek diseinuaz arduratzen zen taldearekin lanean jarraitu zuen, eta Chicago eta Wilmington artean joan-etorrian ibili zen. 1943ko martxoan, bere familiarekin batera, Wilmingtonera bizitzera joan zen. DuPonten zeregina ez zen soilik erreaktoreak eraikitzea. Plutonioaren ekoizpenaz ere arduratu zen Hanford Site izeneko egoitzan, Washingtonen kokatua. Proiektuak aurrera egin ahala, 1944ko uztailean, Wheeler eta bere familia bertara joan ziren, Richland izeneko hirira.
1944ko irailaren 15ean B erreaktorea eraikitzen hasi aurretik, lehenengoa hiru erreaktoreen artean, Wheeler jada kezkatuta zebilen fisio nuklearretik sortutako produktuek neutroi gehiegi xurgatu litzaketelako. Honek eragina izango luke kate-erreakzio nuklearrean, neutroiak beharrezkoak dira eta[19]. 1942ko apirilean idatzitako txosten batean aurreikusi zuen fisio produktuek erreaktibitatea 1% era baino gutxiago murriztuko luketela, betiere hauen sekzio eragilea 100.000 barn baino txikiagoa zen bitartean.
Erreaktorea bat-batean itzaltzearen, eta 15 ordu beranduago era berean berriro ere martxan jartzearen arrazoia, iodo-135 (6,6 orduko erdibizitzarekin) eta xenon-135 (9,2 orduko erdibizitzarekin) produktuak izan zitezkeela susmatu zuen Wheelerrek. Honi esker xenon-135 produktuaren sekzio eragilea bi milioi barn baino handiagoa zela ikusi zuten eta hau erregai gehiago gehituz konpondu zen.
Wheelerrek arrazoi pertsonala zuen Manhattan Proiektuan lan egiteko. Bere anaia Joe Italian zegoen borrokan eta honako mezua bidali zion: “Azkar ibili”[20]. Baina, beranduegi zen ordurako. 1944ko urrian hil zuten Joe. Beranduago, Wheelerrek honako hau idatzi zuen: “Hemen geunden, gerra amaitzeko arma nuklear bat sortzetik hain gertu. Orduan ezin izan nuen pentsatzeari utzi, eta ordutik ez dut pentsatzeari utzi, gerra 1944ko urrian amaitu zitekeela”.
Hidrogeno-bonba
[aldatu | aldatu iturburu kodea]1945eko abuztuan Wheeler eta bere familia Princetonera itzuli ziren eta bere ibilbide akademikoarekin jarraitu zuen. Feynmanekin batera, partikuletan oinarritutako fisikan lan egin zuen, eremurik gabekoa, eta Jayme Tiomnorekin muoiari buruzko ikerketa teorikoa egin zuen. Gainera, partikula hauek nukleoak ikertzeko erabil zitezkeela proposatu zuen. Lan hori 1949an idatzi zuen, baina, ez zen 1953 arte argitaratu eta honi esker muoiek igorritako Chang erradiazioa neurtu ahal izan zuten[21]. Muoiak izpi kosmikoen osagai bat dira eta Wheeler Princeton Unibertsitateko izpi kosmikoen laborategiaren sortzailea eta lehen zuzendaria izan zen. Laborategi honek 375.000 dolarreko dirulaguntza jaso zuen 1948an. Wheelerrek Guggenheim Beka ere jaso zuen 1946an, eta horri esker, 1949-50 ikasturtea Parisen igaro zuen.
1949an Sobietar Batasunak Joe-1 bonba atomikoa leherarazi zuen. Hori dela eta, Estatu Batuetan, hidrogeno-bonba garatzeko nahia areagotu zen. Edward Tellerek zuzendu zuen mugimendu hau. Henry D. Smythek, Wheelerren Princetongo sailburuak, proiektura batzeko eskatu zion. Bigarren Mundu Gerra zela eta, fisikari askoren ibilbide akademikoa bertan behera geratu zen eta berriro euren lanarekin jarraitzeko saiakera egiten zebiltzan. Ez zuten beste eten bat jasan nahi. Proposamena onartu zutenen artean Emil Konopinski, Marshall Rosenbluth, Lothar Nordheim eta Charles Critchfield zeuden. Horietaz gain, Los Alamos Laborategian, armetan adituak ziren fisikarien talde bat zegoen lanean, Norris Bradbury fisikariak zuzendutakoa. Bohrekin hitz egin ondoren, bertara joatea onartu zuen Wheelerrek eta bere ikasleak izan ziren Ken Ford eta John Tollekin lan egin zuen. Los Alamosen, “Bathtub Row” izeneko etxeetan bizi izan zen Wheeler, non gerra garaian Robert Oppenheimer bizi izan zen.
1950ean oraindik ez zegoen hidrogeno-bonbaren diseinu eraginkorrik. Stanisław Ulamek eta beste hainbat zientzialariek egindako kalkuluek erakutsi zuten Telleren "Classical Super" izeneko proposamenak ez zuela funtzionatuko. Teller berak eta Wheelerrek Alarm Clock izeneko diseinu berri bat egin zuten. Hala ere, ez zen benetako arma termonuklearra. 1931ko urtarrilera arte ez zuten izan eraginkorra zen diseinurik. Ulamek diseinatutakoa izan zen. Urte bat beranduago, 1951an, Wheelerrek Bradburyren baimena lortu zuen Los Alamos Laborategiaren zati bat Princetonen ezartzeko, Matterhorn Proiektua izenekoa. Proiektu honek bi atal zituen: Matterhorn S eta Matterhorn B. Lehenengoa, Lyman Spitzer fisikariaren zuzendaritzapean zegoen eta bertan fusio nuklearra energia-iturritzat erabiltzearen inguruko ikerketa egiten zuten. Bigarrena, Wheelerrek zuzendu zuen eta arma nuklearren inguruko ikerketa egin zuten. Goi-mailako zientzialariek ez zuten proiektu honetan parte hartu nahi izan. Hori dela eta, Wheelerrek ikertzaile gazteekin lan egin zuen eta emaitza izugarriak lortu zituzten: Ivy Mike izeneko proba nuklear arrakastatsua aurrera eraman zuten Ozeano Bareko Enewetak atoloian, 1952ko azaroaren 1ean[22]. Ivy Mike 'Sausage' gailuaren leherketa-indarra 10,4 megatonakoa izan zela kalkulatu zen, Matterhorn B taldeak aurreikusi zuena baino %30 handiagoa, gutxi gorabehera.
1953ko urtarrilean Wheelerrek litio-6ari eta hidrogeno-bonbaren diseinuari buruzko dokumentu sailkatu batzuk galdu zituen tren bidaia batean[23][24]. Ondorioz, errieta ofiziala jasan zuen eta Matterhorn B proiektua bertan behera utzi zuten. Matterhorn S proiektuak, ordea, aurrera jarraitu zuen, eta gaur egun Princeton Plasma Physics Laboratory (PPPL) izenarekin ezagutzen da.
Ondorengo ibilbide akademikoa
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Matterhorn Proiektua amaitu zuenean, berriro ere bere ibilbide akademikoarekin jarraitu zuen. 1955ean idatzitako artikulu batean geoiari buruzko ikerketa teorikoa egin zuen, bere eremu propioaren erakarpenaren ondorioz eskualde mugatu batean elkartua dagoen uhin elektromagnetiko edo grabitatorioa. Terminoa Wheelerrek berak asmatu zuen gravitational electromagnetic entity (entitate grabitazional elektromagnetikoa) esamoldetik[25]. Geoi txikiena Eguzkiaren tamainako toroide bat zela ondorioztatu zuen, baina milioika aldiz astunagoa. Geroago, geoiak ezegonkorrak direla erakutsi zuen, eta inoiz osatuko balira, berehala suntsituko liratekeela.
Geometrodinamika
[aldatu | aldatu iturburu kodea]50eko hamarkadan zehar, geometrodinamika formulatu zuen: fenomeno fisiko ororen jatorria (grabitatea edo elektromagnetismoa, adibidez) espazio-denbora kurbatuaren propietate geometrikoetan oinarritzen duen ikuspegi fisiko eta ontologikoaren programa bat. Ikerketa hauek 1957an eta 1961ean argitaratu zituen[26][27]. Wheelerrek unibertsoaren egitura fluktuazio kuantikoen eremu subatomiko kaotikotzat irudikatzen zuen, eta honi quantum foam (apar kuantikoa) izena eman zion.[25]
Erlatibitate orokorra eta grabitate kuantikoa
[aldatu | aldatu iturburu kodea]1952an, Ivy Mike proba nuklearra egin baino hilabete batzuk lehenago, arma nuklearren inguruan egiten ari zen lana bere amaierara heltzen ari zela ikusi zuen. Hori dela eta, erlatibitateari buruzko urte osoko irakasgaia antolatu zuen Princetonen. 1941etik ez zen erlatibitateari buruzko irakasgairik ematen bertan, baina, Wheelerrek oso garrantzitsua zen eta asko gara litzatekeen arlotzat ikusi zuen.[28][29]
Hurrengo urteetan, erlatibitateari buruzko bere ikuspegia garatu zuen: espazio-denbora kurbatuaren geometrian oinarritutako ikuspegia zen. Gainazal kurbatuen eta okertutako mundu-lerroen irudien bidez irudikatzen zen geometria.[30]
70eko hamarkadaren hasierarako, Wheelerren Princetongo ikerketa-taldea izugarri hazi zen eta erlatibitatearen urrezko aroa hasi zen talde honek egindako ikerketa teorikoari esker, baita esperimentalki egindako aurkikuntzei esker ere. Horien artean daude quasarrak, pulsarrak, X-izpien iturri trinkoak eta mikrouhin erradiazio kosmikoaren aurkikuntza.[29]
1951ko urtarrilean piztu zitzaion Wheelerri erlatibitatearekiko interesa. Izan ere, 1938 eta 1939 urteetan zehar Robert Oppenheimerrek eta bere ikaslea izan zen George Volkoffek neutroi-izarrei buruz egin zituzten lanak aztertzen hasi zen. Horrez gain, Oppenheimerrek eta Hartland Synyderrek (hau ere bere ikaslea izandakoa) izar masibo baten kolapsoari buruz egindako ikerketa ere aztertu zuen. Azken hauek aurkitu zuten izar masiboen kolapsoan dentsitate infinituko singularitate bat osatzen dela erdian. 17 urte geroago, objektu horri zulo beltz deituko dio Wheelerrek.[29]
Wheeler oso eszeptikoa izan zen Oppenheimerrek eta Snyderrek izarren kolapsoari buruz lortu zituzten ondorioekin. Singularitatean erlatibitate orokorreko lege klasikoak betetzen ez zirela eta grabitate kuantikoaren legeak behar zirela argudiatu zuen. Singularitate hori, eta era horretan kolapsatzen duten izar masiboen bizitzaren amaiera, bere ikerketaren eta bere ikasleen lanaren ardatz nagusietako bat bihurtu zen.
1958ko ekainean, kongresu batean, garai hartan aurreikusitako singularitatearen ideia baztertu zuen fisikoki ezinezkoa zela zioelako, eta kolapsoan benetan gertatzen zena azaltzen saiatu zen. Oppenheimer bera kongresu hartan egon zen eta ez zegoen oso ados Wheelerrek esandakoarekin. 1962rako, Wheeler, bere taldearekin batera, Oppenheimerren eta Snyderren kalkuluan zer gertatzen zen azaltzeko gai izan zen: moztutako esferaren inguruan horizonte bat sortzen dela, eta honen ondorioz barrualdea ikusi ezin dela aipatu zuen. 1968an, zulo beltz izena proposatu zuen objektu hori izendatzeko. Hala ere, beretzat garrantzitsuena singularitatea izan zen beti. Arrazoi hori dela eta, grabitate kuantikoaren arloan lan asko egin zuen. Mundu horretan 1957an sartu zen lehen aldiz. Geometrodinamika kuantikoa izeneko artikulua idatzi zuen.
1960ko hamarkadaren hasieran, Bryce DeWittek asko bisitatzen zuen Princeton, Wheelerrekin grabitate kuantikoari buruz hitz egiteko. Eztabaida horietatik grabitatearen teoria kuantikoaren oinarrizko ideiak formulatu zituzten: hiru dimentsioko geometria espazialeko super-espazio batean definitutako uhin-funtzioa eta uhin-funtzio hori zuzentzen duen ekuazioa, Wheeler-DeWitt ekuazioa deritzona[31]. DeWittek teoria gehiago garatu zuen handik aurrera. Hawking eta beste hainbat fisikari teoria honetan oinarritu ziren grabitate kuantikoa ulertzeko, baina, gaur egun gai honen inguruan hainbat ikuspegi daude eta hau horietako bat da soilik.[32]
Informazio kuantikoa
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Wheelerrek 1976an utzi zuen Princeton, 65 urte zituela. Texasko Unibertsitateko (University of Texas at Austin) fisika teorikoko sailaren zuzendaria izendatu zuten eta bertan egon zen 1986 arte. Misner, Thorne eta Wojciech Zurek fisikariek, denak bere ikasleak izandakoak, honakoa idatzi zuten:
"Wheeler Texasen egon zen 10 urteak gogoratuta, IBMko Rolf Landauerekin batera, informazio kuantikoaren aitatzat dute esparru horretako gaur egungo zientzialariek. Baina, ez funtsezko ikerketa-lanak egiteagatik (salbuespen handi batekin: atzeratze-hautapenaren esperimentuak), ikuspegi kontserbadore erradikal batetik galdera sakonak egiteagatik baizik. Bere galderen bidez beste ikertzaile batzuen ikerketak eta aurkikuntzak bultzatzea lortu zuen.”[33]
Wheelerren atzeratze-hautapenaren esperimentuak fisika kuantikoaren esperimentu mentalen familia bat deskribatzen du, eta haien artean nabarmenenak 1978an eta 1984an azaldu ziren.
Irakaskuntza
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Wheelerrek ikasle asko izan zituen. Horien artean daude Jacob Bekenstein, Hugh Everett, Richard Feynman, David Hill, Bei-Lok Hu, John R. Klauder, Charles Misner, Kip Thorne, William Unruh, Robert M. Wald, Katharine Way eta Arthur Wightman[34]. Izugarrizko garrantzia ematen zion Wheelerrek irakaskuntzari. Hori dela eta, unibertsitateko lehen eta bigarren urteetan irakasten jarraitu zuen. Ikasle gazteak oso garrantzitsuak direla zioen. Princetonen 46 doktoretza-lan zuzendu zituen, inork baino gehiago.[35]
Hugh Everetti laguntzeko asmoz, artikulu bat idatzi zuen bere lanaren alde. Niels Bohri ere idatzi zion eta berekin elkartu zen Kopenhagen Everetten lanari buruz hitz egiteko eta bere onespena lortzeko. Lana babesten jarraitu zuen nahiz eta Bohren onarpena ez lortu.[36][37]
Kent Harrison, Kip Thorne eta Masami Wakano fisikariekin batera Gravitation Theory and Gravitational Collapse (1965) idatzi zuen eta honen harira erlatibitate orokorrari buruzko Gravitation (1973) liburu famatua idatzi zuen, Misner eta Thornerekin batera. Erlatibitatearen urrezko garaian argitaratu zuten liburu hau eta oso garrantzitsua izan zen garai hartako fisikarientzat. Edwin F. Taylorekin batera ere Spacetime Physics (1966) eta Scouting Black Holes (1996) liburuak idatzi zituen.
Wheelerren masarik gabeko masa kontzeptuari erreferentzia eginez, bere 60. urtebetetzea ospatzeko egindako omenaldiko liburua Magic Without Magic: John Archibald Wheeler: A Collection of Essays in Honor of his Sixtieth Birthday (1972) deitu zuten. Bere idazteko erak ere hainbat parodia inspiratu zituen. Hori artean dago “John Archibald Wylerrek” sinatutakoa. Erlatibitateari buruzko egunkari batean argitaratu zuten.[38]
Printzipio antropiko partizipatiboa (PAP)
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Wheelerrek errealitatea unibertsoko behatzaileek sortua dela esan zuen. “Nola sor daiteke zerbait hutsetik?” galdera egiten zion bere buruari espazio-denboraren izateari buruz[39]. Printzipio antropiko partizipatiboaren (Participatory Anthropic Principle, ingelesez) ideia sortu zuen. Hau printzipio antropiko indartsuaren bertsioa da. Honek dio unibertsoa (eta gutxienez, unibertsoaren oinarrizko parametroak) uneren batean bere barruan behatzaileen sorkuntza onartzeko modukoa izan behar dela.
1990ean, informazioa unibertsoaren fisikaren oinarria dela proposatu zuen. “It from bit” doktrinaren arabera, gauza fisiko ororen jatorria informazio-teorian dago.
Wheeler: It from bit. Otherwise put, every it—every particle, every field of force, even the space-time continuum itself—derives its function, its meaning, its very existence entirely—even if in some contexts indirectly—from the apparatus-elicited answers to yes-or-no questions, binary choices, bits. It from bit symbolizes the idea that every item of the physical world has at bottom—at a very deep bottom, in most instances—an immaterial source and explanation; that which we call reality arises in the last analysis from the posing of yes–no questions and the registering of equipment-evoked responses; in short, that all things physical are information-theoretic in origin and that this is a participatory universe.[40]
Printzipio antropiko partizipatiboa garatzen zegoela, “hogei galdera” jokoaren aldaera bat erabili zuen, “hogei galdera negatiboak” izenekoa. Helburua unibertsoari egiten dizkiogun galderek erantzunak baldintza ditzaketela erakustea zen. Jokoaren aldaera honetan, erantzuleak ez du aurrez objekturik aukeratzen, baina, bai edo ez erantzun sorta kontsekuentea eman behar du, galdera bakoitzaren erantzuna aurreko erantzun guztiekin bateragarria izan dadin. Galderak egin ahala aukerak murrizten joango dira, objektu batera iritsi arte.
Wheelerrek iradokitzen zuen, era analogoan, kontzientziak unibertsoaren existentzian nolabaiteko papera izan dezakeela: unibertsoa ez da aurrez emandako zerbait, baizik eta gure behaketek eta galderek sortzen edo gauzatzen duten zerbait da.[41]
Parapsikologiari aurkakotasuna
[aldatu | aldatu iturburu kodea]1979an, Zientziaren Aurrerapenaren Aldeko Elkarte Estatubatuarrari (American Association for the Advancement of Science AAAS, ingelesez) hitz egin zion parapsikologia baztertzea eskatzeko, 10 urte lehenago onartua izan zena Margaret Meadek egindako eskaeran. Sasizientziatzat ikusten zuen Wheelerrek eta gai honen inguruko ikerketaren aurka ez egon arren[42], AAASko kide izateak duen zilegitasuna ematea ez zitzaion ondo iruditzen, gutxienez psi deritzen efektuen froga sinesgarriak izan arte. Hala ere, bere eskaera ez zen onartua izan eta parapsikologia elkartea AAASko kide izaten jarraitu zuen.
Bizitza pertsonala
[aldatu | aldatu iturburu kodea]72 urtez, Wheeler Janette Hegner irakasle eta gizarte-langilearekin ezkonduta egon zen. Hirugarren hitzorduan erabaki zuten ezkonduko zirela, baina, Wheeler Europatik itzuli arte itxarongo zutela. 1935eko ekainaren 10ean ezkondu ziren, itzuli eta bost egunetara, eta 3 seme-alaba izan zituzten. 1929ko Krisia zela eta, zaila zen lana lortzea. Arthur Ruarkek irakasle laguntzaile lanpostu bat eskaini zion Ipar Carolinako Chapel Hilleko Unibertsitatean eta bertan lanean hasi zen.[9]
Wheeler eta Hegner Princetongo Eliza Unitarioaren sortzaileak izan ziren, eta Hegnerrek Friends of the Princeton Public Library ekimena abiarazi zuen[43]. Urteetan zehar, Hegner Wheelerrekin joan zen Frantziara, Los Alamosera, Herbehereetara eta Japoniara[43]. Hegner 2007ko urrian hil zen, 96 urte zituela.[44][45]
Heriotza eta ondarea
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Sari asko irabazi zituen Wheelerrek: American Academy of Achievementeko Golden Plate saria (1966)[46], Enrico Fermi Saria (1968), Franklin Domina (1969), Einstein Saria (1969), Zientziako Domina Nazionala (1971), Niels Bohr Nazioarteko Urrezko Domina (1982), Oersted Domina (1983), J. Robert Oppenheimer Oroimenezko Saria (1984) eta Wolf Fundazioaren Saria (1997).
Honako erakunde hauetako kide ere izan zen: American Philosophical Society, Royal Academy, Accademia Nazionale dei Lincei eta Century Association. 18 erakunde ezberdinek honoris causa titulua eman zioten.
2001ean, Princetongo Unibertsitateak 3 milioi dolarreko dohaintza erabili zuen John Archibald Wheeler/Battelle Fisikako Katedra ezartzeko. Wheeler hil ondoren, Texaseko Unibertsitateak bere ikasgela nagusiari John A. Wheeler izena eman zion.
2008ko apirilaren 13an hil zen Hightsownen 96 urte zituela, pneumonia baten ondorioz.[1]
Bibliografia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- Wheeler, John Archibald. (1962). «Geometrodynamics» Academic Press OCLC .1317194.
- Harrison, B. Kent; Kip S. Thorne; Masami Wakano; John Archibald Wheeler. (1965). «Gravitation Theory and Gravitational Collapse» The University of Chicago Press.
- Misner, Charles W.; Kip S. Thorne; John Archibald Wheeler. (1973). Gravitation. W. H. Freeman ISBN 0-7167-0344-0..
- Wheeler, John Archibald. (1979). Some Men and Moments in the History of Nuclear Physics: The Interplay of Colleagues and Motivations. Minneapolis: University of Minnesota Press OCLC .6025422.
- Wheeler, John Archibald. (1990). A Journey Into Gravity and Spacetime. New York: W.H. Freeman ISBN 0-7167-6034-7..
- Taylor, Edwin F.; John Archibald Wheeler. (1992). Spacetime Physics: Introduction to Special Relativity. New York: W. H. Freeman ISBN 0-7167-2327-1..
- Wheeler, John Archibald. (1994). At Home in the Universe. New York: American Institute of Physics ISBN 1-56396-500-3..
- Ciufolini, Ignazio; John Archibald Wheeler. (1995). Gravitation and Inertia. Princeton, New Jersey: Princeton University Press ISBN 0-691-03323-4..
- Wheeler, John Archibald. (1998). Geons, Black Holes, and Quantum Foam: A Life in Physics. New York: W.W. Norton & Co ISBN 0-393-04642-7..
- Taylor, Edwin F.; John Archibald Wheeler. (2000). Exploring Black Holes: Introduction to General Relativity. Addison Wesley ISBN 0-201-38423-X..
Erreferentziak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- ↑ a b (Ingelesez) Overbye, Dennis. (2008-04-14). «John A. Wheeler, Physicist Who Coined the Term ‘Black Hole,’ Is Dead at 96» The New York Times ISSN 0362-4331. (kontsulta data: 2025-05-11).
- ↑ (Ingelesez) Jaeger, Gregg. (2023). Plotnitsky, Arkady ed. «On Wheeler’s Quantum Circuit» The Quantum-Like Revolution (Springer International Publishing): 25–59. doi:. ISBN 978-3-031-12985-8. (kontsulta data: 2025-05-11).
- ↑ Hawking, Stephen W.. (2018). Brief answers to the big questions. (First U.S. edition. argitaraldia) Bantam Books ISBN 978-1-9848-1919-2. (kontsulta data: 2025-05-11).
- ↑ Bird, Kai. (2007). American Prometheus: The Triumph and Tragedy of J. Robert Oppenheimer. Knopf Doubleday Publishing Group ISBN 978-0-375-72626-2. (kontsulta data: 2025-05-11).
- ↑ Wheeler, John Archibald; Ford, Kenneth William. (1998). Geons, black holes, and quantum foam: a life in physics. (1st ed. argitaraldia) Norton ISBN 978-0-393-04642-7. (kontsulta data: 2025-05-11).
- ↑ «John Wheeler - The Mathematics Genealogy Project» mathgenealogy.org (kontsulta data: 2025-05-11).
- ↑ (Ingelesez) Breit, G.; Wheeler, John A.. (1934-12-15). «Collision of Two Light Quanta» Physical Review 46 (12): 1087–1091. doi:. ISSN 0031-899X. (kontsulta data: 2025-05-11).
- ↑ a b «Oral History Transcript — Dr. John Wheeler» web.archive.org 2012-10-09 (kontsulta data: 2025-05-11).
- ↑ a b «Princeton University - Leading physicist John Wheeler dies at age 96» web.archive.org 2016-04-13 (kontsulta data: 2025-05-11).
- ↑ a b Mehra, Jagdish; Rechenberg, Helmut; Mehren, Jagdish. (2001). The historical development of quantum theory: 1926 - 1941. 2: Vol. 6. The completion of quantum mechanics The conceptual completion and the extensions of quantum mechanics, 1932 - 1941. Springer ISBN 978-0-387-95086-0. (kontsulta data: 2025-05-11).
- ↑ (Ingelesez) Wheeler, John A.. (1937-12-01). «On the Mathematical Description of Light Nuclei by the Method of Resonating Group Structure» Physical Review 52 (11): 1107–1122. doi:. ISSN 0031-899X. (kontsulta data: 2025-05-11).
- ↑ (Ingelesez) Teller, E.; Wheeler, J. A.. (1938-05-15). «On the Rotation of the Atomic Nucleus» Physical Review 53 (10): 778–789. doi:. ISSN 0031-899X. (kontsulta data: 2025-05-11).
- ↑ (Ingelesez) Way, Katharine. (1939-05-15). «The Liquid-Drop Model and Nuclear Moments» Physical Review 55 (10): 963–965. doi:. ISSN 0031-899X. (kontsulta data: 2025-05-11).
- ↑ (Ingelesez) Bohr, Niels; Wheeler, John Archibald. (1939-09-01). «The Mechanism of Nuclear Fission» Physical Review 56 (5): 426–450. doi:. ISSN 0031-899X. (kontsulta data: 2025-05-11).
- ↑ (Ingelesez) Bohr, Niels; Wheeler, John A.. (1939-11-15). «The Fission of Protactinium» Physical Review 56 (10): 1065–1066. doi:. ISSN 0031-899X. (kontsulta data: 2025-05-11).
- ↑ (Ingelesez) «Resumés of Recent Research» Journal of Applied Physics 11 (1): 70–71. 1940-01-01 doi:. ISSN 0021-8979. (kontsulta data: 2025-05-11).
- ↑ «Oral History Transcript — Dr. John Wheeler» web.archive.org 2012-10-09 (kontsulta data: 2025-05-11).
- ↑ Weinberg, Alvin Martin; Weinberg, Alvin Martin. (1994). The first nuclear era: the life and times of a technological fixer. American Institute of Physics ISBN 978-1-56396-358-2. (kontsulta data: 2025-05-11).
- ↑ Rhodes, Richard. (1988). The making of the atomic bomb. Touchstone ISBN 978-0-671-44133-3. (kontsulta data: 2025-05-11).
- ↑ «Haunted by His Brother, He Revolutionized Physics - Issue 9: Time - Nautilus» web.archive.org 2019-04-17 (kontsulta data: 2025-05-11).
- ↑ (Ingelesez) Wheeler, John A.. (1953-11-01). «Mu Meson as Nuclear Probe Particle» Physical Review 92 (3): 812–816. doi:. ISSN 0031-899X. (kontsulta data: 2025-05-11).
- ↑ (Ingelesez) Ford, Kenneth W.. (2009-04-01). «John Wheeler’s work on particles, nuclei, and weapons» Physics Today 62 (4): 29–33. doi:. ISSN 0031-9228. (kontsulta data: 2025-05-11).
- ↑ (Ingelesez) Ouellette, Jennifer. (2020-12-30). «That time physicist John Wheeler left classified H-bomb documents on a train» Ars Technica (kontsulta data: 2025-05-11).
- ↑ (Ingelesez) Wellerstein, Alex. (2019-12-01). «John Wheeler’s H-bomb blues» Physics Today 72 (12): 42–51. doi:. ISSN 0031-9228. (kontsulta data: 2025-05-11).
- ↑ a b (Ingelesez) Wheeler, John Archibald. (1955-01-15). «Geons» Physical Review 97 (2): 511–536. doi:. ISSN 0031-899X. (kontsulta data: 2025-05-11).
- ↑ (Ingelesez) Wheeler, John A.. (1961-01-01). «Geometrodynamics and the Problem of Motion» Reviews of Modern Physics 33 (1): 63–78. doi:. ISSN 0034-6861. (kontsulta data: 2025-05-11).
- ↑ (Ingelesez) Wheeler, John A.. (1957-12). «On the nature of quantum geometrodynamics» Annals of Physics 2 (6): 604–614. doi:. (kontsulta data: 2025-05-11).
- ↑ Ford, Kenneth W.. (2014). «Wheeler, John Archibald» Biographical Encyclopedia of Astronomers (Springer New York): 2314–2317. ISBN 978-1-4419-9916-0. (kontsulta data: 2025-05-11).
- ↑ a b c Thorne, Kip S.. (2019). John Archibald Wheeler: A Biographical Memoir. National Academy of Sciences.
- ↑ (Ingelesez) Wheeler, John A.. (1957-12). «On the nature of quantum geometrodynamics» Annals of Physics 2 (6): 604–614. doi:. (kontsulta data: 2025-05-11).
- ↑ (Ingelesez) DeWitt, Bryce S.. (1967-08-25). «Quantum Theory of Gravity. I. The Canonical Theory» Physical Review 160 (5): 1113–1148. doi:. ISSN 0031-899X. (kontsulta data: 2025-05-11).
- ↑ (Ingelesez) Hartle, J. B.; Hawking, S. W.. (1983-12-15). «Wave function of the Universe» Physical Review D 28 (12): 2960–2975. doi:. ISSN 0556-2821. (kontsulta data: 2025-05-11).
- ↑ (Ingelesez) Misner, Charles W.; Thorne, Kip S.; Zurek, Wojciech H.. (2009-04-01). «John Wheeler, relativity, and quantum information» Physics Today 62 (4): 40–46. doi:. ISSN 0031-9228. (kontsulta data: 2025-05-11).
- ↑ Saunders, Simon. (2010). Many Worlds? Everett, Quantum Theory, and Reality. Oxford University Press, Incorporated ISBN 978-0-19-956056-1. (kontsulta data: 2025-05-11).
- ↑ (Ingelesez) Christensen, Terry M.. (2009-04-01). «John Wheeler’s mentorship: An enduring legacy» Physics Today 62 (4): 55–59. doi:. ISSN 0031-9228. (kontsulta data: 2025-05-11).
- ↑ (Ingelesez) Osnaghi, Stefano; Freitas, Fábio; Freire, Olival. (2009-05). «The origin of the Everettian heresy» Studies in History and Philosophy of Science Part B: Studies in History and Philosophy of Modern Physics 40 (2): 97–123. doi:. (kontsulta data: 2025-05-11).
- ↑ Misner, Charles W.. (2010). Ciufolini, Ignazio ed. «John Wheeler and the Recertification of General Relativity as True Physics» General Relativity and John Archibald Wheeler (Springer Netherlands) 367: 9–27. doi:. ISBN 978-90-481-3734-3. (kontsulta data: 2025-05-11).
- ↑ (Ingelesez) Wyler, John Archibald. (1974-04). «Rasputin, science, and the transmogrification of destiny» General Relativity and Gravitation 5 (2): 175–182. doi:. ISSN 0001-7701. (kontsulta data: 2025-05-11).
- ↑ (Ingelesez) Jaeger, Gregg. (2023). Plotnitsky, Arkady ed. «On Wheeler’s Quantum Circuit» The Quantum-Like Revolution (Springer International Publishing): 25–59. doi:. ISBN 978-3-031-12985-8. (kontsulta data: 2025-05-11).
- ↑ Zurek, Wojciech Hubert, ed. (1998). Complexity, entropy and the physics of information: the proceedings of the 1988 Workshop on Complexity, Entropy, and the Physics of Information, held May - June, 1989 in Santa Fe, New Mexico. (13. print. argitaraldia) Addison-Wesley ISBN 978-0-201-51509-1. (kontsulta data: 2025-05-11).
- ↑ Gribbin, John; Gribbin, John; Gribbin, Benjamin. (2000). Gribbin, Mary ed. Q is for quantum: an encyclopedia of particle physics. (First Touchstone edition. argitaraldia) Simon & Schuster ISBN 978-0-684-86315-3. (kontsulta data: 2025-05-11).
- ↑ Gardner, Martin. (1981). Science, good, bad, and bogus. Prometheus Books ISBN 978-0-87975-144-9. (kontsulta data: 2025-05-11).
- ↑ a b «Obituaries» web.archive.org 2016-03-15 (kontsulta data: 2025-05-11).
- ↑ «Princeton University - Leading physicist John Wheeler dies at age 96» web.archive.org 2016-01-12 (kontsulta data: 2025-05-11).
- ↑ (Ingelesez) Carlson, Michael. (2008-04-15). «John Wheeler» The Guardian ISSN 0261-3077. (kontsulta data: 2025-05-11).
- ↑ (Ingelesez) «Golden Plate Awardees» Academy of Achievement (kontsulta data: 2025-05-11).
| Autoritate kontrola |
|
|---|
Datuak: Q202631
Multimedia: John Archibald Wheeler / Q202631