Karlin

Karlin
Ezaugarriak
Herrialdea	Nafarroako Erresuma
Historia
Hasiera	XIII. mendea
Ordezkatzen du	Santxete

Artikulu hau nafar txanponari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Karlin (argipena)».

Karlina Nafarroako Erresuman Karlos II.aren eta Karlos III.aren erregealdien aurrera- haiengandik baitatorkio bere izena- jaulkitako zilar-kobrezko txanpona da. Karlin zuriak eta karlin beltzak izan ziren. Era berean, azkenekoen artean, "indartsuak" (fuerte) eta "ahulak" (feble) bereizi ziren. Zirkulaziorako txanpona ez den arren, notarioaren agirietan Nafarroako oinordetza-zuzenbidean presente jarraitzen du, foru-senipartea deiturikoaren formula gisa.

Formula hori «derrigorrezko seme-alaba edo oinordekoei jaraunspen-kuota bat esleitzean datza: "bost sueldo ahul edo karlin altzarietan eta herri-mendietan erregu-lur"» higiezinetan. Txanpon-etxe nagusiak Iruñean eta Donapaleun zeuden, baina baita Donibane Garazin eta Elon ere. Tuteran, «dirua egiteko», etxe batzuk erosi zituztela ezaguna da baina gerora ez da egiaztatu hala egin zenik.

Bilakaera historikoa

Gartzia Naiarakoaren agintalditik, (agian Antso Ramiritzenatik ere), Nafarroako txanpon-ekoizpena diruetara eta zilar-kobrezko oboletara mugatzen zen. Antso Azkarra hil eta Xanpaina leinua (1234-1274) Nafarroako tronura igo ondoren, XIII. mendean frantziar txanponak sartu ziren Nafarroan, eta aldi berean «erresuma hartako berrikuntza, gorabehera eta aurrerapen numismatikoak» jazo ziren. Kapetar dinastiarekin (1274-1328), errege berriek ez zuten diru espezifikorik sortu Nafarroako errege gisa, baizik eta Frantziako errege gisa sortutakoa zirkulazioan jarri zuten.

Hala ere, Evreux leinua iritsi zenean (1328-1441), berezko moneta-jaulkietara itzuli ziren, bereziki Joana II.a eta Filipe III.a erregeen oinordekoarekin: Karlos II.arekin. Evreuxtarren hasierako garai honetan, Gilen le Soterel Nafarroako diruzaina nabarmentzen da. 1340an Filipe III.ari zuzendutako txosten bat egin zuen, lau moneta mota desberdin zeudela azalduz:

• Indartsua, errentetatik bizi diren pertsonentzat, urrezko txanponarekin identifika daitekeena.
• Bitartekoa, merkataritzan aritzen diren pertsonentzat, zilarrezkoarekin, grosarekin edo croatarekin identifika daitekeena.
• Ahula, esfortzu fisikotik bizi diren pertsonentzat, diruarekin, pepioarekin, kornaduarekin eta abarrekin identifika daitekeena.
• Behar-beharrezkoa da, gerra-garaietarako, lege txikiagoarekin, tartekoari gehiago eragitea.

Hala ere, Karlos II.aren erregealdiarekin «diru-mota ugari inauguratu ziren». Koroatu eta gutxira, 1350ean, Lizarrako Gorteek laguntza edo monedajea eman zioten Karlos II.ari, Iruñeko eta Donapaleuko (San Pelay) txanpon-etxeak sortuz moneta propioa jaulkitzeko. Hasiera-hasieratik moneta berriaren erabilera esklusiboa eskatzen da, antzinakoa, santxeteak eta erresuman zehar zebiltzan tournois diruak baztertuz. Adibidez, 1351n eskakizun hori agerian uzten duten bi kasu ezagutzen dira: Frantziako judu bati egindako salaketa bat, Lizarran espeziak «gure jaun erregearena ez den beste txanpon batez» erosteagatik, eta Iruñean bi okindegiri jarritako zigor bat, diru zaharra onartzeagatik, horregatik jipoituak izanik.

Eskakizun horiek guztiak gorabehera, XIV. mendearen bigarren erdian, ohikoa izango da Europako beste eremu batzuetako txanponak zirkulatzea Ehun Urteko Gerraren testuinguruan, eta horrek Nafarroako monetaren debaluazio etengabeak ekarriko ditu, Aragoiko urrezko florina moneta indartsu nagusituz.

Kontu-unitatea

Mateu y Llopis valentziar numismatikariak esaten zuen bezala:

«	Diru-sistema, XI. mendeko Europa osoan bezala eta karolingiar sistemaren oroigarri gisa, sueldoetan eta liberan oinarrituta zegoen. Sueldoaren oinarria dirua zen, diru efektiboa, zilar-kobrezkoa, zatitzaile batekin, erdia, obolo edo mialla izenekoa; hamabi diruren baturak sueldoa osatzen zuen, kontu-unitatea, jakatar sueldo izenekoa; 20 jakatar sueldoen batura libera zen, kontu-unitatea ere, handiena.	»
—Felipe Mateu y Llopis, La moneda española, 1946

XIV. mendean zehar, Nafarroan erabili zuten kontu-unitatea bera izan zen:

Nafar kontu-unitatea

Un.	Moneta	Kant.	Moneta
1	Libera	20	sueldo
1	sueldo	12	diru
1	diru	2	obolo edo mialla

XIV. mendearen lehen erdian, Nafarroan zirkulazioan zeuden txanponak, batez ere, santxeteak eta tournaisak ziren, eta bi liberak aldi berean kotizatzen ziren, edo, batzuetan, hamabi diru zabal hamabost tournais diruarekin aldatzen zituzten. Morlaàsen Biarnoko bizkondeek sortutako morlan soldata ere erresuman zehar zirkulatzen zen, baina ez modu ofizialean, eta 18 santxete diru edo tournais dirutan kotizatzen zen mendearen lehen erdialdean.

Hala ere, pixkanaka-pixkanaka, «santxete diru zaharraren ordez tournais beltza erabiltzen da, eta horietako 13 zilarrezko tournais baten baliokideak ziren. 1355 inguruan, txanpon xehea alde batean gurutzea duen dirua da, eta bestean tournais motibo tipikoa. 25 sosekoak ziren, lege ñimiñoz markatuak, eta karlin prieto edo beltz esaten zitzaien. 1356an, 12 karlin zuri 22 beltzen baliokide dira. Garai berean, Joan Onberaren erregealdiko (1350-1364) ezkutu zahar bat karlietan 25 sueldotan kotizatzen zen.

Zuria I.aren eta Joan II.a Aragoikoaren erregealdian, «144 urrezko, 145 zilarrezko eta zilar-kobrezko piezak lantzen dira, bi motibo nagusitara murritz daitezkeen motiboekin: lisak eta kateak tartekatzen diren armarri laurdendua, eta koroa eta lisez apaindutako lauki bakuna. Urrez, mota horretako piezak daude. Badira, halaber, "zilarrezko" grosak, 5 diru eta 12 aleko legearekin (1428. urtea), adarkatuak, karlin beltzak eta Aragoiko florinak (1438), 18 grosetan ebaluatzen zirenak».

Jaulkitzeak

Karlos II.a izan zen hasiera batean bi motatako karlinak sortu zituen lehen erregea: "karlin zuri" eta "karlines beltz" edo "prieto" izenekoak. Zurien eta beltzen izendapenak haien itxura desberdinari egiten zion erreferentzia, lehenengoak zilar gehiago edukitzeagatik, beltzetan kobrearen ehunekoa handitzen zen bitartean. Karlin beltza desagertuz zihoazen aurreko santxeteen parekoa zen. Karlin beltzaren legea %18,75 ingurukoa zen, eta zuriena, berriz, %34,38 ingurukoa. Zuriak 1355eko ekainaren 1ean jarri zituzten ofizialki zirkulazioan, baina tasak mantendu zirenez, lege-aldea zela eta, zergak benetan bikoiztu egin ziren.

Lehenengo jaulkitzeetan, karlin zuri baten balio baliokidea 2 karlin beltz edo prieto ziren. Ondorengo jaulkitzeetan (1356ko urria), Iruñeko eta Donapaleuko txanpon-etxeetan egina, 12 diru zuri 22 beltzen truke aldatzen zituzten, 1370era arte baliokidetasun hori mantenduz, salbuespen batzuekin (1365-1366an sueldo zuri batzuek 15 diru beltzetara kotizatzen zuten).

1356-1375 bitartean, inaktibitate osoa erregistratu zen nafar txanpon-etxeetan. 1375ean, berriz ekin zioten jarduerari, eta moneta-jaulkitze berriak egin zituzten, gero eta lege degradatuagoa zutelarik. Erabilitako legearen kalitatean oinarrituta, karlin beltz fuerte eta feble ("ahulak") bereizi behar izan zen.

• Fuerte edo indartsuak 1375-1379 bitartean sortu zituzten, urrezko florina 16 karlin sosez aldatzen zutenean.
• Feble edo ahulak 1384-1386 bitartean jaulki zituzten, urrezko florina 32 karlin sos kotizatzen zenean.

Karlos II .aren erregealdiko azken bi urteetan, fuerte batek bi feble balio zituen. Nafar monetaren balio-galerarik handieneko uneak ziren: «Lantzeak 1375-1377raino igo ziren, gero eta lege baxuagoko jaulkipenekin, eta, ondorioz, inflazioa eta prezioen gorakada areagotu egin ziren". Bitartean, erregeak etekin handiak lortu zituen "— 30.000 libera 1385ean eta 12.000 1390ean —, baina emaitzak oso txarrak ziren merkataritzarako eta krediturako. Horregatik, Gorteek aurrea hartu zioten erregeari «laguntza» berriak eskaintzeari, monetaren legea murrizten jarrai ez zezan».

Bibliografia

• Carrasco Pérez, Juan. «Moneda metálica y moneda crediticia en el Reino de Navarra (siglos XII-XV)» Moneda y monedas en la Europa medieval (siglos XII-XV): XXVI Semana de Estudios Medievales. Estella, 19 a 23 de julio de 1999 (Departamento de Educación y Cultura): 399–456. ISBN 978-84-235-2001-5..
• Carrasco Pérez, Juan. (2001). «Acuñaciones y circulación monetaria en el Reino de Navarra: estancamiento y crisis (1328-1425)» La moneda en Navarra: Museo de Navarra, Pamplona : exposición 31 de mayo a 25 de noviembre de 2001, 2001, págs. 135-156 (Fundación Caja Navarra): 135–156..
• Gil Farrés, Octavio. (1959). Historia de la moneda española. Madril: Diana. Artes Gráficas.
• Hamilton, Earl Jefferson. (1975). Money, prices, and wages in Valencia, Aragon, and Navarre, 1351-1500. Filadelfia: Porcupine Press ISBN 978-0-87991-611-4..
• Ibáñez Artica, Miguel. (1994ko abendua). «Sanchetes "versus" torneses en la documentación de los reinos de Navarra y Francia» Gaceta Numismática (115): 37-50..
• Ibáñez Artica, Miguel. (1993). «Catálogo numismático de Navarra I: monetarios del Museo de Navarra y del Museo Arqueológico Nacional hasta 1305 (tipología "románica" : siglos XI-XIII)» Trabajos de arqueología Navarra (11): 141–197. ISSN 0211-5174..
• Ibáñez Artica, Miguel. (1995). «Catálogo numismático de Navarra II: Monetarios del Museo de Navarra, Gabinete de monedas y medallas de París, Museo Arqueológico Nacional, Gabinete Nimismático de Cataluña, Museo de la Casa de la Moneda, American Numismatic Society y Colección "Bergua": C» Trabajos de arqueología Navarra (12): 175–234. ISSN 0211-5174..
• Ibáñez Artica, Miguel. (2002). «Monedas foráneas de época medieval y moderna en los reinos hispano-cristianos» X Congreso Nacional de Numismática: Actas (Museo Casa de la Moneda): 129–171..
• Ibáñez Artica, Miguel. (2001). Moneda medieval navarra. Manual de numismática. Propia ISBN 978-84-09-33377-6..
• Jusué Simonena, Carmen; Ramírez Vaquero, Eloísa. (2002). La moneda en Navarra. (2. argitaraldia) Institución Príncipe de Viana ISBN 84-235-2211-3. OCLC .433230292.
• Leroy, Béatrice. (1972). «Théorie monétaire et extraction minière en Navarre vers 1340» Revue Numismatique 6 (14): 105–123.  doi:10.3406/numi.1972.1021..
• Lakarra de Miguel, José María. (1973). Historia política del reino de Navarra, desde sus orígenes hasta su incorporación a Castilla. III Iruñea: Caja de Ahorros de Navarra, Editorial Aranzadi OCLC .1418048.
• Mateu y Llopis, Felipe. (1946). La moneda española (breve historia monetaria de España). Bartzelona: Alberto Martín.
• Moesgaard, Jens Christian. (2001). «Las monedas acuñadas en Evreux bajo Carlos "El Malo"» La moneda en Navarra: Museo de Navarra, Pamplona : exposición 31 de mayo a 25 de noviembre de 2001 (Fundación Caja Navarra): 157-168..
• Mugueta Moreno, Iñigo. (2006). El dinero de los Evreux: hacienda y fiscalidad en el Reino de Navarra (1328-1349). Universidad Pública de Navarra.
• Ramírez Vaquero, Eloísa. (1996a). «Bases de la simbología monetaria» Signos de identidad histórica para Navarra (Caja de Ahorros de Navarra) 1: 159–174. ISBN 978-84-87120-30-5..
• Ramírez Vaquero, Eloísa. (2001). La moneda y su circulación durante la Restauración de la monarquía: de García Ramírez a Sancho VII el Fuerte. in: La moneda en Navarra. Gobierno de Navarra, Departamento de Educación y Cultura, 97-110 or. ISBN 84-95746-06-9. OCLC .49688971.
• Yanguas Miranda, José. (1840). Francisco Erasun Rada ed. Diccionario de antigüedades del Reino de Navarra. 2 (1. argitaraldia) Iruñea, 333-408 or..
• Zabalo Zabalegui, Francisco Javier. (1973). La administración del Reino de Navarra en el siglo XIV. OCLC .471059572.

Kanpo estekak

• Datuak: Q125458531