Edukira joan

Kartulario

Wikipedia, Entziklopedia askea
Oiseko departamenduko artxiboak. Agiritegiko langilea, Ourscamp Abadiako kartularioa bere kontserbaziorako gordetzen duen kutxatik ateratzen .

Kartularioa[1] edo batzuetan behi-larruzko liburua (auzoko erromantzeetan, "becerro" edo "tumbo"),[2][3] Erdi Aroko liburuki da, kodex bat da, non, eliza eta monasterioetako pribilegioak kopiatzen ziren modu arruntean erabiltzeko.[4]

Kartulario bat (Erdi Aroko latinez chartularium, "akten bilduma"; latinez charta, "papera"), Diplomatikako Nazioarteko Batzordearen definizioaren arabera, "pertsona fisiko edo juridiko batek egindako bere dokumentuen kopien bilduma bat da, zeinak, bolumen batean edo, bakanago, biribilki batean, osorik edo, batzuetan, zatika transkribatzen edo transkribarazten dituen bere ondasun eta eskubideei buruzko tituluak eta bere historia edo administrazioari buruzko dokumentuak, horien kontserbazioa bermatzeko eta haien kontsulta errazteko.[5]

Online entziklopedia katolikoaren definizioan, Erdi Aroko eskuizkribuzko bolumen edo erroilu bat zen (rotulus), eta jatorrizko dokumentuen transkripzioak jasotzen zituen, fundazioari, pribilegioei eta eliz establezimenduen, udal korporazioen, industria-elkarteen, ikaskuntza-erakundeen eta familia pribatuen legezko eskubideei buruzkoak [ baita ere gaztelaniaz, "libro becerro" edo "tumbo"]. Terminoa bolumen batean koadernatutako edo biribilki bat osatzeko elkarri erantsitako jatorrizko dokumentuen bildumei ere aplikatzen zaie, baina ez hain egoki.[6]

Alemanian agertu ziren, X. mendean, lehen kartularioak (Freising, Fulda, Passauko apezpikutegia) eta usadioa XII. mendetik aurrera hedatu zen Europa osoan. Biribilkian, baina sarriago bolumen moduan, datu garrantzitsuenen kopia osoa edo pasarte esanguratsuak edo analisia besterik ez dute. Batzuk, dokumentu gehiago edo gutxiago aipatuz, erakundearen kronika gisa aurkezten dira.[7]

Izena

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Cartularium edo chartularium terminoa ohikoa da Aragoiko eta Nafarroako ekialdeko eremuetarako; batzuetan liber hitza erabiltzen da eremu bererako eta penintsulako ipar-mendebaldeko erresumetarako ere. Hala ere, Espainiako terminologia diplomatikoan eta azken eremu geografiko horretarako liburu horiek tumbo eta becerro[oh 1] izenarekin transmititu dira. Tumbo nomenklatura arrunta izango litzateke antzinako Astur-leondar Erresumaren lurralderako; becerro, Gaztelarako, Errioxa eta mendebaldeko Nafarroa barne; nahiz eta alferrekoa izan termino horien erabilera mugatu nahi izatea, XV. mendearen amaieran Sevillako Kontzejuak sortutako kartulario batzuei tumbo esaten baitzaie; eta ia-ia Gaztelako antzinako Koroa izan zen lurraldeko katedral eta monasterio guztietan apezpikuen eskariz eratutako "libro-becerro"-ak daude, behi-larruz edo zekor larru onduaz eginak baitzeuden. Hala ere, ez dago inola ere argi zein unetan eman zaizkien izendapen horiek eta zer izendatu nahi den horiekin.[8]

Gorde direnak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Niza hiriko kartulario bateko pergaminozko orri baten kopia.

Iritsi zaizkigun kartulario gehienak erakunde erlijiosoetakoak dira, gehienetan abadiak edo katedralak. Leku batzuetan, agindu zen elizbarrutietako eliza bakoitzean "Becerro" izeneko liburu bat egon zedila, behar bezalako arduraz idatzi eta gorde zitezen eliz-gurtzarako eta herri-lanetarako memoria, xedapen eta ondasunak. Liburu horretan idazten dira elizaren eta kapilau guztien jabetza, jaraunspen eta zerga guztiak, eta jabetza eta jaraunspen horien ondasunak, horiek dauden lekua eta kokapen zehatza, eta horietako bakoitzak dituen mugak, modu argian eta zehatzean. Idazten dira baita ere, eliza bakoitzean mezan esan behar diren urteurren, festa eta memorietarako dohaintzan jaso diren ondasunak. Liburu hori artxiboan gorde behar da, elizbarrutietako elizei dagozkien eskritura eta agiriekin batera. (Sinodales, lib. ni, tit. v, Const. ii.)

Erdi Aroko erresumen historia ikertzeko erabiltzen dira, garaiko artxiboak, oro har, urriak baitira, eta kartularioei esker, lurraldearen jabetzaren banaketa administratiboaren ikuspegi bat izan dezakegu.[9] Euskal Herriko historiarako garrantzitsuenetako bat Olibako monasterioko «behi-larruzko liburua» da, Nafarroako Errege Artxibo Nagusiaren funtsetan kontserbatutako pergaminozko kodexa da. Bertan, 1132 eta 1500 arteko data duten 101 dokumentu-pieza biltzen dira, Olibako monasteriokoak (Zarrakaztelu, Nafarroa).[10][11]

Toponimiaren ikerketarako ere asko erabiltzen dira. Esate baterako Donemiliaga Kukulako monasterioko kartularioa, eta batez ere, horren parte den eta Arabako herri askoren izenak aipatzen dituen 1025eko Donemiliagako goldea.[12]

Gehienak Elizak ekoiztu bazituen ere, Frantziako hegoaldeak eta Espainiako iparraldeak, hala ere, kartulario laiko goiztiar samarren adibide ederrak gordetzen dituzten XII. mende amaiera eta XIII. mende hasiera artekoak: Liber instrumentorum vicecomitalium, Frantzai Hegoaldeko Trencavel familiako bizkondeen aginduz egina; Liber instrumentorum memorialium, Montpellierko jaunen egintzak jasotzen dituena, Guilhemtarren dinastia indartsua; Liber feudorum maior, Bartzelonako kondeena, eta Liber feudorum Ceritaniae, Cerdanyako kondeena. Bizkaiko zentsu-etxeetako behi-larruzko liburu Zaharra ere kontserbatu da.[13]

Nafarroan

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Behi-larruzko liburu horietako dokumentazioaren zati handi bat, Elizaren erakundeetan gordetzen zutena eta balio handikoa zena, bereziki Nafarroan, Madrilera eraman zuten XIX. mendearen erdialdeko desamortizazioarekin. Horregatik, Irantzuko monasteriokoak, Olibako monasterioak, Orreagako kolegiatak eta abarrek beren dokumentazioa partekatzen dute Madrilgo Artxibo Historiko Nazionalaren eta Nafarroako Artxibo Nagusiaren artean. Batzuk, Iratxe eta Leirekoak kasu, Nafarroan gorde ziren. Leirekoak IX., X. eta XI. mendeetako dokumentuak biltzen ditu baina XII. mendekoa da, mende horretakoa letran idatzita baitago. Multzoa Nafarroako Artxibo Nagusian dago. José Goñi Gaztanbidek "Catálogo del Becerro antiguo y del Becerro menor de Leire"[14] argitaratu zuen "Príncipe de Viana" aldizkarian, 92 eta 93 zenbakietan, 1963. urtea, 149-213. orrietan, aurkibide alfabetiko batekin bermatua.[13]

XI. mendean Nafarroara iritsi ziren (gaur egun galduta dagoen Erronkariko San Martineko kartularioa). Gaur egun, Nafarroako kartulariorik zaharrena Leireko Antzinako behi-larrua da* (XII. mendearen lehen erdia), eta haren atzetik etorri ziren Fiterokoa (XII. mendearen bigarren erdia), Iratxekoa eta Iruñeko Katedraleko Liburu Biribila (XIII. mendea), Erizainarena* (XIV. mendea), Chantrekoa (XV. mendea), Iruñeko kabildoaren (XV. mendea), eta Olibakoa (XVI. mendea). Azkenak XVIII. mendekoak dira. Tibalt I.aren erregealdian lehen kartulario bat egin zen errege gortean, beste bat Filipe III .a Frantziakoaren erregealdian, beste bi kartulario egin ziren Karlos III .aren erregealdian; Tibalten garaien egin zenaren edukia ondoren egin zen kopia bati esker kontserbatu da.

Karlos II .aren eta bere anaia Luis infantearen "kartularioak" izendatzen diren horiek, izatez, kantzelaritzako[15] erregistroak dira.[16]

Oharrak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ Tapak zekorraren larruarekin egiten omen zirelako

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ Elhuyar Fundazioa. «kartulario» Elhuyar Hiztegia (kontsulta data: 2025-03-24).
  2. ↑ Fundazioa, Elhuyar. «becerro» Elhuyar Hiztegia (kontsulta data: 2025-03-29).
  3. ↑ Fundazioa, Elhuyar. «libro de becerro» Elhuyar Hiztegia (kontsulta data: 2025-03-23).
  4. ↑ Martínez de Sousa, José (1989). Diccionario de bibliología y ciencias afines. Salamanca-Madril: Ediciones Pirámide. ISBN 84-368-0477-5.
  5. ↑ «Programme de recherche : Diplomatique : cartulaires. cartularies, cartulary, diplomatics, charters, south-eastern France» web.archive.org 2009-08-15 (kontsulta data: 2025-03-23).
  6. ↑ «Cartulario - Enciclopedia Católica» ec.aciprensa.com (kontsulta data: 2025-03-30).
  7. ↑ (Frantsesez) Universalis, Encyclopædia. (2025-01-29). «CARTULAIRE» Encyclopædia Universalis (kontsulta data: 2025-03-23).
  8. ↑ Mendo Carmona, Concepción (2002). «Los tumbos medievales desde la perspectiva archivística». I Jornadas sobre Documentación Jurídico-Administrativa, Económico-Financiera y Judicial del Reino Castellano-Leonés (Siglos X-XIII). Universidad Complutense de Madrid. 165-189. ISBN 84-699-9442-5.
  9. ↑ «Donemiliaga Kukulako Becerro Galicanoaren edizio elektronikoa» www.ehu.eus (kontsulta data: 2025-03-23).
  10. ↑ Fortún Pérez de Ciriza, Luis Javier (1987). «José Antonio Munita Loinaz. Libro Becerro del Monasterio de Santa María de la Oliva (Navarra), colección documental (1132-1500)». Revista Internacional de los Estudios Vascos (RIEV): 119-122. ISSN 0212-7016.
  11. ↑ Munita Loinaz, José Antonio (1984). «Libro Becerro» del monasterio de Sta. María de la Oliva (Navarra): colección documental (1132-1500). Sociedad de Estudios Vascos. ISBN 978-84-86240-08-0.
  12. ↑ Peterson, David. (2009-01-01). «Toponimia vasca en la documentación conservada en San Millán de la Cogolla: dos estratos diferenciables» Actas del II Congreso de la Cátedra Luis Michelena (kontsulta data: 2025-03-23).
  13. ↑ a b (Ingelesez) Estornés Lasa, Bernardo. «BECERRO - Lexicon» Auñamendi Eusko Entziklopedia (kontsulta data: 2025-03-23).
  14. ↑ Goñi Gaztambide, José. (1963). «Catálogo del Becerro antiguo y del Becerro menor de Leyre» Príncipe de Viana 24 (92): 149–214. ISSN 0032-8472. (kontsulta data: 2025-03-23).
  15. ↑ Castrillo Casado, Janire; Castrillo Casado, Aida. (2020-07-06). «Euskal emakumeen ogibideak Behe Erdi Aroan» Uztaro. Giza eta gizarte-zientzien aldizkaria (114): 33–57.  doi:10.26876/uztaro.114.2020.2. ISSN 3020-5115. (kontsulta data: 2025-03-24).
  16. ↑ «CARTULARIOS» Gran Enciclopedia de Navarra (Fundación Cajan Navarrra).

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Kartulario&oldid=10240818"(e)tik eskuratuta