Edukira joan

Kristautasuna eta zientzia

Wikipedia, Entziklopedia askea

Artikulu edo atal hau ez dator bat formatu hitzarmenekin.
Zure esku dago artikulu hau egokituz Wikipediari laguntzea.


Iraultza zientifikoa baino lehenagoko berrikuntza zientifiko eta tekniko gehienak tradizio erlijiosoek antolatutako gizarteek lortu zituzten.[1] Metodo zientifikoaren elementu indibidualetan antzinako kristau jakintsuak aitzindariak izan ziren. Historikoki kristautasuna zientzien mezenas bat izan da eta izaten jarraitzen du, eskola, unibertsitate eta ospitaleen[2][3][4][5][6] fundazioan emankorra izan baita. Eliz gizon kristau asko zientzietan aktiboak izan dira eta zientziaren garapenean ekarpen esanguratsuak egin dituzte.[7]

Bizantiar inperioaren hedapena.

Pierre Duheim bezalako zientziaren historialariek eta Erdi Aroko matematikari katoliko eta filosofoek, hala nola John Buridan, Nicole Oresme eta Roger Baconek, zientzia modernoaren sortzaile gisa,[8] honako ondorio hau atera zuten: “Mekanika eta fisika Erdi Aroko eskolen bihotzean agertzen diren doktrinetatik eta nekez hautemangarriak eta etenik gabekoak diren hobekuntzetatik eratortzen dira”.[9]

Bizantziar Inperioko aditu klasiko ospetsuenetako askok goi karguak bete zituzten Ekialdeko Eliza Ortodoxoan.[10] Protestantismoak eragin handia izan du zientzian, Mertonen tesiaren arabera, korrelazio positiboa egon zen alde batetik puritanismo ingelesaren sorreraren eta bestetik pietismo alemaniarraren eta zientzia esperimental goiztiarraren artean.[11]

Galileo Galilei.

Jakintsu eta zientzialari kristauek bai historikoki eta bai Aro Modernoan ekarpen nabariak egin dituzte zientzia, teknologia[12] eta baita medikuntzan ere.[13] Zenbait adituek kristautasunak Iraultza Zientifikoa sortzen lagundu zuela diote.[14] [15]1901 eta 2001. urteen artean, zientzia arloko nobel saridunen %56,5 inguru kristauak ziren (judutarrak barne).[16]

Europa kristauko gertakariek, hala nola, Galileoren kasua, zeinak Iraultza Zientifikoa eta ilustrazioarekin lotzen den, John William Draper-i gatazkaren tesia postulatzera eraman zuten, hau da, historian zehar erlijioa eta zientzia gatazkan egon direlaren tesia. Nahiz eta tesi hori oraindik ateo eta anti-erlijiosoak direnen artean arrakasta izaten jarraitzen duen, zientziaren historiagileen artean pisua galdu egin du.[17] Historiagile garaikideek Galileoren kasua zientzia eta kristautasunaren arteko harremanari dagokionean, salbuespena dela diote, eta interpretazio oker ugari zuzendu dituzte.[18][19]

DESKRIPZIO OROKORRA

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Lehen kristauek zituzten jakintza-iturri gehienak mundu-ikuskera paganoei lotuta zeuden, lehen kristauak paganoen artean bizi baitziren. Iritzi desberdinak zeuden kristautasunak ikasketa paganoak nola hartu behar zituen adierazteko garaian, ikasketa horiek naturari buruzko ideiak barne-hartzen zituztelako.[20]

Newtonen mekanika eta kristautasunaren arteko adiskidetze saiakera, eboluzioaren edo erlatibitatearen ideia zientifiko berriagoekin adiskidetzeko saiakerarekin alderatzen badugu, oso bestelakoak direla esan dezakegu.[21] Eboluzioaren interpretazio goiztiar asko polarizatu egin ziren existentziaren aldeko borrokaren inguruan. Eta gerora agertu ziren ideia horiek lankidetza biologikoaren eredu unibertsalen aurkikuntzekin kontrajarri ziren. Habondek jainkoak kreatiboki sufrimendua erabiltzea kristauei harritu behar ez diela esan zuen.[22][23]

Zientzia, eta batez ere geometria eta astronomia, Erdi Aroko jakintsu gehienentzat zuzenean jainkotiarrari lotuta zeuden. XIII. mendeko eskuizkribu honen iparrorratza sorkuntzaren sinboloa da. Agustinek (354-430) eta Akinoko Tomasek eskriturek interpretazio ugariak izan ditzaketela aitortzen zuten, beraz, norberak esanahiaren gainean argia ematen duten aurkikuntzei lekua utzi beharko liekela argudiatu zuten.[24] Agustinek esan zuen:

Oro har kristaua ez den batek ere zerbait badaki mundu honetako lur, zeru, gainerako elementuei buruz, izarren mugimenduei buruz, orbitari buruz… eta abar. Dena den, lotsagarria eta arriskutsua da desleal batentzat kristau bati entzutea, kristauak eskritura santuen esanahietaz eta haientzat txorakeriak diren gaietaz mintzo delako. Eta bide guztiak hartu behar ditugu hain egoera deserosoa saihesteko. Lotsa ez da gizabanako jakin bat barregarri uztea, baizik eta fedearen familiatik kanpoko jendeak gure idazle sakratuek iritzi horiei eusten zietela pentsatzea.[25]

Kontantinopla bizantiarra.

Bizantziar inperioa kristautasunaren historia eta zibilizazioaren puntu garrantzitsu bat izan zen, eta Konstantinopla kristau munduko hiri-liderra izaten jarraitu zuen tamainari, aberastasunari eta kulturari dagokionez. Greziar filosofia klasikoarekiko interes berritua izan zen, eta grezierazko literatura-ekoizpena handitu egin zen.[26] Bizantziar zientziak paper garrantzitsu bat jokatu zuen ezagutza klasikoa trasmititzerako garaian, ezagutza klasikoa islamiar mundura eta Errenazimenduko Italiara trasmititu zelako,[27] eta islamiar zientzia Errenazimenduko Italiara trasmititu zelako.[28]

Santo Tomas Akinokoak, Elizaren "teologo ereduak", arrazoia fedearekin harmonian dagoela argudiatzeaz gain, arrazoiak errebelazioa ulertzen lagun dezakeela ere onartu zuen, eta, beraz, garapen intelektuala bultzatu zuen. Ez zen desberdina Erdi Aroko beste teologo batzuekin, beren fedea defendatzeko ahaleginean bilatu baitzuten arrazoia.[29]


David Hutchings fisikariak eta James C. Ungureanu zientzia-historialariak kristautasun tradizionalaren printzipio nagusiei egozten diete pentsamendu zientifikorako onurarik handiena, eta, aldi berean, gatazkaren tesiaren ironia adierazten du:

Eta hala ere, ezinezkoa badirudi ere, gatazka eta gerra ironia are handiagoaz josita daude. Izan ere, jakintzaren etsai nagusia izateagatik kristau doktrinari eraso ziotenean, su lagun bat botatzen ari ziren. Izan ere, egia esan, pentsamenduaren beste ezein gorputzek ez dio inoiz onura handiagorik ekarri pentsamendu zientifikoari kristautasun tradizionalaren printzipio nagusiak baino, gizateriaren historia osoan.[30] — David Hutchings eta James C. Ungureanu

Ted Petersek bere Erlijioaren Entziklopedian dioenez, gehiegikerien ondorioz "Galileoren kondenazioaren" historian zerbait egia bada ere, orain "mito moderno bat bihurtu da, zientziaren eta erlijioaren arteko gerra ikusi nahi dutenek betikotua, ustez eliz autoritate atabiko eta dogmari lotutako batek jazarri zituenak".[31] 1992an, Eliza Katolikoak Galileoren itxuraz egindako aldarrikapenak hainbat iruzkin erakarri zituen hedabideetan:

Historialarien eta soziologoen belaunaldiek modu asko aurkitu dituzte, non kristauek, kristau sinesmenek eta kristau erakundeek funtsezko eginkizunak bete zituzten zientzia moderno bihurtu zenaren printzipioak, metodoak eta erakundeak sortzeko. Kristautasun modu batzuek natura sistematikoki aztertzeko motibazioa ematen zutela aurkitu zuten.[32] — Noé J. Efron

Zientziaren eta erlijioaren arteko nolabaiteko bat-etortze maila ikus daiteke erlijio-sinesmenean eta zientzia enpirikoan. Jainkoak mundua sortu zuela eta, beraz, gizakiak sortu zituela sinesteak hark gizakiek mundua ezagut zezatela xedatu zuela pentsatzera eraman dezake. Hori imago deiaren doktrinak babesten du. Tomas Akinokoaren hitzetan, "gizakiak Jainkoaren irudi direla esaten denez, adimen bat barne hartzen duen izaera dutelako, izaera hori Jainkoaren irudiko da, Jainkoa imitatzeko gaitasun handiagoa duelako”.[33]

HISTORIA

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Iraultza zientifikoaren aztarnak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Aristoteles.

1150 eta 1200 artean, kristau jakintsuak Siziliara eta Espainiara bidaiatu zuten Aristotelesen idazkiak berreskuratzeko. Tomas Akinokoak bere dirutza monumentalak idatzi zituen giza arrazoimenaren alde, fedearekin bateragarria balitz bezala.[34] Teologia kristaua Aristotelesen filosofia natural sekular eta humanistara egokitu zen.[35] Erdi Aroaren amaieran, Akinoko arrazionalismoa unibertsitate berrietan eztabaida sutsuen jomuga izan zen. William Ockhamek gatazka konpondu zuen argudiatuz fedea eta arrazoia bananduta jazarri behar zirela, bakoitzak bere helburua lor zezan.[36] Noah Efron zientzia-historialariak"denborarekin zientzia modernoa bihurtu zenaren lehen printzipioak, metodoak eta erakundeak" kristautasunak eman zituela idatzi zuen.[37]

Mendebaldeko unibertsitate modernoen jatorria Erdi Aroko Elizan dago.[38][39] Katedral-eskola gisa hasi ziren, eta ikasle guztiak elizgizon gisa hartzen ziren.[40] Hori onura bat zen, ikasleak elizaren jurisdikziopean geratzen baitziren eta, beraz, immunitate eta babes legal jakin batzuk eskuratzen zituzten. Katedral-eskolak, azkenean, katedraletatik partzialki banandu ziren eta beren erakunde propioak eratu zituzten. Lehenengoak Boloniako Unibertsitatea (1088), Oxfordeko Unibertsitatea (1096) eta Parisko Unibertsitatea.[41]

Zenbait akademikok zuzeneko lotura adierazi dute "kristautasun tradizionalaren alderdi partikularren" eta zientziaren gorakadaren artean.[42] Beste akademiko eta historialari batzuek kristautasunari egotzi diote Iraultza zientifikoaren oinarriak ezarri izana. Robert K. Mertonen arabera, puritanismo ingelesaren eta pietismo alemaniarraren balioek XVII. eta XVIII. mendeetako iraultza zientifikoa ekarri zuten. (Mertonen tesia oso onartua eta eztabaidatua da). Mertonek azaldu zuenez, afiliazio erlijiosoaren eta zientziarekiko interesaren arteko lotura balio protestante aszetikoen eta zientzia modernoaren arteko sinergia esanguratsu baten emaitza izan zen.[43]

Zientzia moderno goiztiarrean kosmoikuspegi biblikoen influentzia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Isaac Newtonen laborategia sutan.

Zientzia moderno goiztiarraren kosmo-ikuspegi biblikoen influentzia, hasiera batean, Andrew Dickson Whiteren 1896ko Una historia de la guerra de la ciencia con la teología en la cristiandad liburuaren arabera, Bibliako kosmobisio batek eragin negatiboa izan zuen zientziaren aurrerapenean denboran zehar. Dickinsonek dio Erreformaren ondoren gauzak are okerragoak zirela. Lutero eta Calvinoren Eskrituren interpretazioak Eskriturak berak bezain sakratu bihurtu ziren bere jarraitzaileentzat.[44] Gaur egun, gatazkaren tesia jatorriz oinarritu zen erudizioaren zati handi bat ez da zuzena. Adibidez, greko-erromatarren aurkikuntza zientifikoei lehen kristauek uko egin zietela esatea faltsua da, ikerketa sekularren "zerbitzari" ikuspenak teologiari argia ematen ziola uste baitzen. Ikuspegi hori oso ondo egokitu zuten teologoek Erdi Aroan zehar, eta, azkenik, naturari buruzko ezagutzan interesa piztu zuten denboran zehar. Gainera, Erdi Aroko jendeak Lurra laua zela uste zuela dioen baieztapena gatazkaren tesia sortu zuen garai berean zabaldu zen lehen aldiz,[45] eta oraindik oso ohikoa da herri-kulturan. Akademiko modernoek uste dute baieztapen hori okerra dela, David C. Lindberg eta Ronald L. Numbers zientziaren historialari garaikideek idatzi bezala: "Erdi Aroko kristau aditu batek ere ez zuen ezagutzen [Lurraren] esferikotasuna, ezta haren gutxi gorabeherako zirkunferentzia ere".[46][47] Erroma erori zenetik Kristau gisa identifikatu ziren zientzialari nabarmenak: Isaac Newton, Robert Boyle, Francis Bacon eta Johannes Kepler.Kolonen garaira arte, aditu garrantzitsu guztiek eta Lurraren forma fisikoan interesa zuten idazle askok ikuspegi esferikoa zuten, Laktantzio eta Cosimo izan ezik.[48]

Peter Harrison Oxfordeko historialariak esan du Bibliako kosmobisio bat esanguratsua izan zela zientzia modernoaren garapenerako. Harrisonek dio Eskrituren liburuaren ikuspegi protestanteek ondorio esanguratsuak izan zituztela, nahiz eta neurri handi batean nahi ez, naturaren liburuaren interpretazioan.[49] Harrisonek ere iradoki du Sorkuntzari eta Erorialdiari buruzko Genesiaren kontakizunen hitzez hitzeko irakurketek XVII. mendeko Ingalaterrako jarduera zientifikoa eragin eta legitimatu zutela. XVII. mendeko praktikante askorentzat, zientzia Erorketaren ondorioz naturaren gaineko giza domeinu bat berrezartzeko bitarteko bat galdu zen.

René Descartes (1596-1650) filosofoak "Jainkoak naturan jarri dituen legeak" deskubritzen ari zela azpimarratu zuen. Geroago, Newtonek eguzki-sistemaren erregulazioak "izaki adimendun eta boteretsu baten aholkua eta domeinua" suposatzen zuela adierazi zuen.[50]

Britania Handiaren adiskidetzea XX. mendearen hasieran

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Adiskidetasuna XX.mendearen hasieran Britania Handian The Debate in Early-twenty Century of Britain liburuan, Peter J. Bowler biologiaren historialariak argudiatzen du AEBetan 1920ko hamarkadan zientziak eta erlijioak izan zituzten gatazkei kontrajarrita (Scopes Trial ospetsuena), garai hartan Britainia Handiak adiskidetzeko ahalegin hitzartua egin zuela zientzialari intelektualki kontserbadoreek eta teologo liberalek lagunduta baina zientzialari, sekularista eta kristau kontserbadoreen aurka. Adiskidetze saiakera hauek 1930eko hamarkadan behera egin zuten tentsio sozial handiagoen ondorioz, teologia neo-ortodoxotzat jo zuten eta egungo sintesi ebolutiboa onartu zuten.[51]

XX. mendean, zientziaren eta kristautasunaren arteko harmonia sustatzen zuten hainbat erakunde ekumeniko sortu ziren; horien artean, nabarmentzekoak dira American Scientific Affiliation, Biologos Foundation, Christians in Science, Society of Ordained Scientists eta Veritas Forum.[52]

KRISTAUTASUNAREN ADARRAK

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Katolizismoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Akinoko Tomasen bizitzaren eszenak.


Mendeetan zehar findu eta argitu bada ere, Akinoko Tomasek zientziaren eta erlijioaren arteko harremanari buruzko jarrera harmoniazkoa dela, eta zuzenbide naturalaren irakaskuntzari eutsi diola azaldu zuen. Adibidez, eboluzioa bezalako ikerketa zientifikoari dagokionez, elizaren kokapen ez-ofiziala eboluzio teistikoaren adibide bat da, giza eboluzioari buruzko fedea eta aurkikuntza zientifikoak ez daude gatazkan, nahiz eta gizakiak sorkuntza berezitzat hartu, eta Jainkoaren existentzia beharrezkoa izan bai monogenismoa eta bai giza jatorrien osagai espirituala azaltzeko.

Gaur egun, ia historialari guztiak bat datoz esatean kristautasunak (katolizismoak eta protestantismoak) intelektual entzutetsu aurreratu bakarrak. Denborarekin, katedral-eskolak Europako lehen unibertsitate bihurtu ziren eta, ordutik, Elizak lehen, bigarren eta goi-mailako irakaskuntzako milaka erakunde ezarri ditu mundu osoan. Eliza eta elizgizonak ere hainbat unetan saiatu dira testuak eta jakintsuak zentsuratzen. Hori dela eta, Elizaren paperari eta eraginari buruzko hainbat iritzi eskola daude Mendebaldeko letren eta jakintzaren inguruan.

Lehen aldiz Ilustrazioko filosofoek planteatutako iritzietako batek dio Elizaren doktrinak erabat sineskeriazkoak direla eta zibilizazioaren aurrerabidea oztopatu dutela. Estatu komunistek antzeko argudioak erabili dituzte beren hezkuntzan katolizismoaren (eta, oro har, erlijioaren) ikuspegi negatiboa irakasteko. Kritikari hauek aipatutako autore ospetsuenak Koperniko, Galileo Galilei eta Johannes Kepler dira.

Ikuspegi honen aurka, zientziaren historialari batzuek, katolikoak ez diren batzuk barne.[53] Horiek, elizak mendebaldeko zibilizazioaren garapenean eragin esanguratsua eta positiboa izan zuela defendatu dute. Diotenez, monjeek antzinako zibilizazioaren hondarrak salbatu eta lantzeaz gain, Elizak ikaskuntza eta zientzia sustatu zituen, XI. eta XII. mendeetan Europan azkar hazi ziren unibertsitate askoren babesarekin. Santo Tomas Akinokoak, Elizaren "teologo ereduak", arrazoia fedearekin harmonian dagoela eta arrazoiak errebelazioa sakonago ulertzen lagun dezakeela esan zuen, eta, beraz, garapen intelektuala sustatu zuen.[54] Elizako apaiz zientifikoak, horietako asko jesuitak, astronomia, genetika, geomagnetismoa, meteorologia, sismologia eta eguzki-fisikako figura nagusien artean egon dira, eta zientzia horien "guraso" bihurtu dira. Adibideen artean elizgizon garrantzitsuak daude, hala nola Gregor Mendel agustindar abadea (genetika aztertzen aitzindaria), Roger Bacon (metodo zientifikoaren lehen defendatzaileetako bat izan zen fraide frantziskotarra) eta Georges Lemaître apaiz belgikarra (Big Bangaren teoria proposatu zuen lehena; ikus Big Bangaren teoriaren interpretazio erlijiosoak).

Zistertarra zientzian

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Zistertar katolikoak bere zenbaki-sistema erabili zuten, 0tik 9999ra bitarteko zenbakiak zeinu bakar batean adieraz zitzakeen, zistertar moderno baten arabera, "enpresa eta espiritu ekintzailea" beti izan dira ordenaren identitatearen parte. Ia monasterio zistertar guztietan ikus zitekeen "lorpen teknologiko maila" bat.[55]

James Burke zientzia ingelesaren historialariak erromatar ur erroten teknologiatik eratorritako zistertar energia hidraulikoaren eragina aztertu zuen. Zistertarrek ekarpen garrantzitsuak egin zizkioten kulturari eta teknologiari Erdi Aroko Europan: arkitektura zistertarra Erdi Aroko arkitekturako estilo ederrenetakotzat jotzen da; eta zistertarrak hedapen teknologikoko indar nagusia izan ziren nekazaritzan eta ingeniaritza hidraulikoan.[56]

Jesuitak zientzian

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Jupiterren aurorak.

Jesuitek ekarpen esanguratsu ugari egin dizkiote zientziaren garapenari. Adibidez, jesuitek lurrikarei buruzko ikerketa esanguratsua egin dute, eta sismologia "zientzia jesuita" gisa deskribatu da.[57] Jesuitak "XVII. mendeko fisika esperimentalaren zergadun garrantzitsuena" bezala deskribatu dira.[58] Jonathan Wrightek bere God 's Soldiers liburuan dioenez, XVIII. mendean jesuitek "pendulu-erlojuak, pantografoak, barometroak, teleskopio islatzaileak eta mikroskopioak garatzen lagundu zuten, magnetismoa, optika eta elektrizitatea bezalako eremu zientifikoetan. Kasu batzuetan inork baino lehenago ikusi zituzten Jupiterren gainazaleko kolore-bandak, Andromedaren nebulosa eta Saturnoren eraztunak. Odolaren zirkulazioari buruz teorizatu zuten (Harvey alde batera utzita), baina ez hori bakarrik, hegaldiaren aukera teorikoari , ilargiak mareei nola eragiten die, eta argiaren izaera uhindunari buruz ere hitz egin zuten.[58]

Historialari moderno batek idatzi duenez, Ming dinastiaren amaierako gorteetan jesuitak "harrigarritzat jotzen zituzten, batez ere astronomia, egutegi, matematika, hidraulika eta geografia ezagutzagatik".[59] Thomas Woodsen arabera, "ezagutza zientifikoko funtsezko gorputza eta unibertso fisikoa ulertzeko tresna mental ugari sartu zituen, geometria euklidearra barne, mugimendu planetarioa ulergarri egin zuena".[60] Woodsek aipatutako beste aditu batek esan zuen jesuitek ekarritako iraultza zientifikoa Txinan zientzia oso maila baxuan zegoen garai batean gertatu zela.

Misiolari ahaleginek eta Jesusen Lagundiaren edo jesuiten beste lan batzuek, XVI. eta XVII. mendeen artean, paper garrantzitsua bete zuten Txina eta Mendebaldearen arteko ezagutza, zientzia eta kulturaren transmisioaren jarraipenean, eta eragina izan zuten kristau kulturan gaur egungo txinatar gizartean.

Influentzia protestantea

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Protestantismoak hazkunde ekonomikoa eta espiritu ekintzailea sustatu ditu, bereziki iraultza zientifiko eta industrialaren ondorengo garaian.[61] Akademikoek korrelazio positiboa identifikatu dute protestantismoaren sorreraren eta giza kapitalaren eraketaren, lanaren etikaren, garapen ekonomikoaren, eta estatu-sistemaren garapenaren artean.[62]

Protestantismoak eragin handia izan zuen zientzian, Mertonen tesiaren arabera, korrelazio positiboa egon zen puritanismoaren sorreraren eta pietismo protestantearen artean alde batetik, eta zientzia esperimental goiztiarraren artean bestetik.[63] Mertonen tesiak bi zati ditu: batetik, zientzia aldatu egiten dela dioen teoria bat aurkezten du, teknika eta metodologia esperimentalen behaketen eta hobekuntzen metaketa baten ondorioz; bigarrenik, XVII. mendeko Ingalaterran zientziaren ospea eta Royal Society-ren demografia erlijiosoa (garai horretako zientzialari ingelesak puritanoak edo beste protestante batzuk ziren nagusiki) protestantismoaren eta balio zientifikoen arteko korrelazio baten bidez azal daitezkeela argudiatzen du.[64] Bere teorian, Robert K. Mertonek Ingalaterrako puritanismoan eta Alemaniako pietismoan zentratu zen, XVII. eta XVIII. mendeetako iraultza zientifikoaren garapenaren arduradun gisa. Mertonek azaldu zuen afiliazio erlijiosoaren eta zientziarekiko interesaren arteko lotura balio protestante aszetikoen eta zientzia modernoaren arteko sinergia esanguratsu baten emaitza zela. Balio protestanteek ikerketa zientifikoa bultzatu zuten, zientziak Jainkoak munduan zuen eragina azter zezan eta, beraz, ikerketa zientifikorako justifikazio erlijiosoa eman zezan.[65]

Scientific Elite: Harriet Zuckermanen Nobel Laureates in the United States lanaren arabera, 1901. eta 1972. urteen artean emandako AEBetako Nobel Sariaren irabazleen % 72 protestante jatorrikotzat jo dira. Oro har, jatorri protestanteko estatubatuarrek Kimikan emandako Nobel sari guztien % 84,2 irabazi dute,% 60 Medikuntzan,% 58,6 Fisikan, 1901 eta 1972 bitartean.[66]

Ameriketako Estatu Batuetako lehen unibertsitate eta ikastetxeetako batzuk, horien artean Harvard,Yale, Princeton, Columbia,Dartmouth, Pennsylvania, Duke, Boston, Williams, Bowdoin, Middlebury, eta Amherst, izen protestante tradizionalez sortu ziren.[67][68]

Zientziaren kuakeroak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Adiskideen Erlijio Elkarteak, kuakeroak izenez ezagutzen dira, talentu zientifikoa sustatzeko egokiak izan zitezkeen balio batzuk sustatzen zituen. David Hackett Fischerrek bere Albion 's Seed liburuan iradoki zuen teoria baten arabera, AEBetako lehen kuakeroek AEBek nahiago zuten "azterketa praktikoa" grekoaren edo latinaren ikasketa tradizionalenak baino.

Hasiera batean, kuakeroei Britainia Handiko zuzenbide edo humanitate eskola nagusietara joatea debekatu zitzaien Azterketen Legearen ondorioz. Batzuetan, Estatu Batuetan ere antzeko diskriminazioei aurre egin behar izan zieten, unibertsitate kolonial askok orientazio puritano edo anglikanoa baitzuten. Horrek "Jainkorik gabeko" erakundeetara joatera bultzatu zituen edo esperimentazio zientifiko praktikoan konfiantza izatera behartu zituen.[69]

Ekialdeko kristautasunaren influentzia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Пантократор (Св. Богородица,Битола).

eta jakintsu kristauek (bereziki kristau nestoriarrak eta jakobitarrak) zibilizazio islamiar arabiarrari lagundu zioten omeia eta abasi garaietan, filosofo greziarren lanak siriakora itzuliz eta gero arabierara.[70] Mende eta erdi baino gehiagoz, batez ere Ekialde Hurbileko kristau[71] siriar jakintsuek Jakituriaren Etxean greziar testu zientifiko eta filosofiko guztiak arabierara itzuli zituzten. Filosofian, zientzian eta teologian ere nabarmendu ziren, eta kalifa abashietako mediku pertsonalak gehienetan kristauak ziren.

Bizantziar zientziak paper garrantzitsua izan zuen ezagutza klasikoa mundu islamiarrera eta Errenazimentuko Italiara transmititzeko, baita zientzia islamiarra Errenazimentuko Italiara transmititzeko ere.[72] Aditu klasiko ospetsuenetako askok goi-karguak bete zituzten Ekialdeko Eliza Ortodoxoan.[40] Bizantziar jakintsu eta emigratuen migrazio-olatuak egon ziren 1204an Gurutzadek Konstantinopla arpilatu ondoren, eta 1453an Bizantziar Inperioaren amaieran, aditu askok Errenazimentuko humanismoa eta zientzia garatzera eraman zuten greziar eta erromatar ikerketen berpizkunderako giltzarritzat jotzen dituzte. Medikuntzaren arloan, Bukhtishu familia asiriarrak bederatzi mediku belaunaldi sortu zituen eta Gundeshapur eskola mediko handia sortu zuen Iranen.[73] Job de Edesa filosofo asiriarrak unibertsoaren teoria fisiko bat garatu zuen asiriar hizkuntzan, Aristotelesen teoriarekin lehiatzen zena, eta materiaren ordez indarrak ezarri nahi zituena (mekanika kuantikoaren ideia batzuk aurreratu zituen teoria horrek, hala nola hutsune kuantikoan sortzen den materiaren sorrera eta suntsipen espontaneoa). Nisibiseko Eskolaren estatutuak (kontserbatu direnak) geroago Italiako lehen unibertsitatearen oinarri izan zen eredu bihurtu ziren.[74]

IV. mendetik VII. mendera, siriar eta greko hizkuntzetako lan akademikoa duela hasi zen eta garai helenistikotik jarraitu zen. Jakinduria klasikoaren ikaskuntza eta transmisio-zentroek Nisibiseko Eskola, Edesako Eskola eta Jundishapurreko ospitale eta akademia mediko ospetsua barne hartu zituzten; liburutegiek Alexandriako Liburutegia eta Konstantinoplako Liburutegi Inperiala barne hartu zituzten. Jakinduriaren Etxea Bagdaden (Irak) ezarritako liburutegia, itzulpen-institutua eta akademia izan zen.[75]

Aro klasikoko idazki handiak, bereziki Greziakoak... beti egon ziren eskuragarri bizantziarrentzat eta Ekialdeko Inperioarekin harreman kultural eta diplomatikoa zuten mendebaldeko herrientzat... Gaur egun ezagutzen diren greziar klasikoetatik, gutxienez ehuneko hirurogeita hamabost bizantziar kopien bidez ezagutzen ditugu. Entziklopedia Britainiarraren arabera: "Ikertzaile moderno asko bat datoz greziarrak Italiara gertaera horren ondorioz joan izanak Erdi Aroaren amaiera eta Berpizkundearen hasiera ekarri zituela esatean".[76]

Papera, musulmanek VIII. mendean Txinatik jaso zutena, Bizantziar Inperioan erabiltzen zen IX. mendean. Liburutegi pribatu oso handiak zeuden, eta monasterioek ehunka liburuko liburutegi handiak zituzten, monasterio bakoitzeko jendeari ematen zitzaizkionak. Horrela, antzinate klasikoko obrak kontserbatzen ziren.[77]

Bizantziar enperadoreak arabiarrak enbaxada batean bidali zituenean San Zirilora IX. mendean, anfitrioi musulmanak harritu egin zituen filosofiaz, zientziaz eta teologiaz zuen ezagutzarekin. Maria Mavroudi historialariak hau kontatzen du:[78]

Zekien guztia nola jakin zezakeen galdetu ziotenean, berak [Zirilok] analogia bat egin zuen musulmanen erreakzioaren eta itsasoko ura ardo-odre batean gordetzen zuen eta likido arraro bat izateaz harro zegoen norbaiten harrotasunaren artean. Azkenean, kostaldeko beste norbaitekin topo egin zuen, eta honek azaldu zion ero bakar bat harrotuko zela ardo-zahagiaz, bere lurraldeko jendeak itsasoko ur ugari baitzuen. Musulmanak ardo-zahagia duen gizakia bezalakoak dira, eta [greziarrak] itsasoko gizona bezalakoak, zeren, santuak bere erantzunean egindako azken oharraren arabera, ezagutza guztia [greziarrek] sortzen baitzuten.

EBOLUZIOARI BURUZKO IKUSPEGIAK

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Historia hurbilean, eboluzioaren teoria kristautasunaren eta zientziaren arteko eztabaidaren erdian egon da, batez ere Estatu Batuetan. Kreazioaren kontakizun biblikoaren interpretazio literala onartzen duten kristauek bateraezintasuna aurkitzen dute darwiniar eboluzioaren eta kristau fedearen interpretazioaren artean.[79] Sorkuntzaren zientzia edo kreazionismo zientifikoa kreazionismoaren adar bat da, Genesiaren Liburuan Genesia sortzearen narratibari laguntza zientifikoa eman nahi diona, eta eskuarki onartutako gertakari zientifikoak, Lurraren historia geologikoari buruzko teoria eta paradigma zientifikoak, Eguzki Sistemaren eraketa, Big Bangaren kosmologia, bizitzaren jatorri kimikoak eta eboluzioa ezeztatzen saiatzen da.[80]1960ko hamarkadan hasi zen ahalegin kristau fundamentalista gisa Estatu Batuetan, Bibliaren inerrantzia frogatzeko eta eboluzioaren ebidentzia zientifikoa faltsutzeko.[81] Orduz geroztik, erlijio-jarraipen handia egin du Estatu Batuetan, mundu osoan adarkatzen diren sorkuntzaren zientzia-ministerioekin.[193] 1925ean, Tennessee estatuak Butler Legea onartu zuen, estatuko eskola guztietan eboluzioaren teoriaren irakaskuntza debekatzen zuena. Urte horretan, antzeko lege bat onartu zen Mississippin, eta baita Arkansasen ere, 1927an. 1968an, Estatu Batuetako Gorte Gorenak lege "antimono" horiek baliogabetu zituen Konstituzioaren kontrakoengatik, "Konstituzioaren Lehen eta Laugarren Zuzenketak urratzen zituen doktrina erlijioso bat ezartzen zutelako".[82]

Zientzialari gehienek hainbat arrazoirengatik baztertu dute zientzia kreazionista, besteak beste, haien baieztapenak kausa naturalei buruzkoak ez direlako eta egiaztatu ezin direlako. 1987an, Estatu Batuetako Gorte Gorenak ebatzi zuen kreazionismoa erlijioa dela, ez zientzia, eta ezin dela eskola publikoetako geletan defendatu.[83]

HARRERA MODERNOA

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Iraultza zientifikoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Aditu batzuek zuzeneko lotura adierazi dute "kristautasun tradizionalaren alderdi partikularren" eta zientziaren sorreraren artean.[18]

Mertonen tesiaren arabera, protestantismoak eragin handia izan du zientzian. Robert K. Mertonek Ingalaterrako puritanismoan eta Alemaniako pietismoan jarri zuen arreta, XVII. eta XVIII. mendeetako iraultza zientifikoaren garapenaren arduradun gisa. Azaldu zuenez, afiliazio erlijiosoaren eta zientziarekiko interesaren arteko lotura balio protestante aszetikoen eta zientzia modernoaren arteko sinergia esanguratsu baten emaitza zen.[84]

Galileo-ren kontrako prozesua

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Galileo - Jupiter. Ilustrazioa.

1610ean, Galileok bere Sidereus Nuncius (Izarren Mezularia) argitaratu zuen, non bere teleskopio berriarekin egindako behaketak deskribatzen zituen. Aurkikuntza horiek eta beste batzuek zerua ulertzeko zeuden zailtasunak azaldu zituzten. Zientzialariek, Eliza katolikoarekin batera, Lurraren ikuspegi aristotelikoa zuten 300 urte lehenago Aristoteles berraurkitu zutenetik. Jeffrey Fossek idatzi zuen Galileoren garaian unibertsoaren ikuspegi aristoteliko-ptolemaikoa "erabat integratu" zela teologia katolikoarekin. 

Garaiko zientzialariek Galileoren baieztapenak arbuiatu zituzten neurri handi batean, gehienek ez zutelako teleskopiorik eta Galileok ez zuelako teoria fisikorik planetek Eguzkiaren inguruan nola orbitatu zezaketen azalt na. (Hori ez litzateke konponduko ehun urte barru arte). Galien len aek agintari erlijiosoak ohartarazi zituzten haien "akatsen" inguruan, eta esku hartzeko eskatu zieten.  Erantzun gisa, elizak debekatu zion Galileori irakastea, baina ez zuen debekatu eztabaidatzea, betiere argi bazegoen hipotesi hutsa zela. Galileok liburuak argitaratu zituen eta bere nagusitasun zientifikoa berretsi zuen.  Erromatar Inkisizioaren aurrean bi aldiz deitu zuten. Lehenik, kargu hartu zuen, eta, ondoren, etxean atxilotzera zigortu zuten, "heresia-susmo larria" egotzita.[85]

Galileoren historia zientziaren eta erlijioaren arteko borroka gisa aurkeztea gehiegizko sinplifikazioa da, Jeffrey Fossek idazten duenez.  Galileo Erdi Aroko sustrai kristau sakonak zituen tradizio zientifiko luze baten oinordekoa zen. [31]

IKUS, GAINERA

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Estatu Batuetan:

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  • American Scientific Affiliation
  • Center for Theology and the Natural Sciences
  • Creation–evolution controversy
  • John Templeton Foundation

BIBLIOGRAFIA

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ Stark, Rodney. (2003). For the glory of God: how monotheism led to reformations, science, witch-hunts, and the end of slavery. Princeton University Press ISBN 978-0-691-11436-1..
  2. ↑ Heijer, Alexandra Cornelia den. (2011). Managing the university campus: information to support real estate decisions. (2. ed. argitaraldia) Eburon Academic Publishers ISBN 978-90-5972-487-7. (Noiz kontsultatua: 2025-02-24).
  3. ↑ Kurian, George Thomas; Lamport, Mark A.. (2015). Encyclopedia of Christian education. Rowman & Littlefield ISBN 978-0-8108-8492-2. (Noiz kontsultatua: 2025-02-24).
  4. ↑ B M. Leonard,, Thomas. (2013). Europe established schools in association with their cathedrals to educate priests, and from these emerged eventually the first universities of Europe, which began forming in the eleventh and twelfth centuries.. Encyclopedia of the Developing World. Routledge., 1369 or. ISBN 9781135205157..
  5. ↑ Simões, Ana; Diogo, Maria Paula; Gavroglou, Kostas. (2015). Sciences in the universities of Europe, nineteenth and twentieth centuries: academic landscapes. Springer ISBN 978-94-017-9636-1. (Noiz kontsultatua: 2025-02-24).
  6. ↑ Dawson, Patricia. (2016). First peoples of the Americas and the European age of exploration. (First edition. argitaraldia) Cavendish Square Publishing ISBN 978-1-5026-0685-3. (Noiz kontsultatua: 2025-02-24).
  7. ↑ «God's soldiers: adventure, politics, intrigue, and power» Choice Reviews Online 42 (05): 42–2952-42-2952. 2005-01-01  doi:10.5860/choice.42-2952. ISSN 0009-4978. (Noiz kontsultatua: 2025-02-24).
  8. ↑ Wallace, William A.. (1984-12-31). Galileo and His Sources.  doi:10.1515/9781400857937. (Noiz kontsultatua: 2025-02-24).
  9. ↑ Lindberg, David C., ed. (1994). Reappraisals of the scientific revolution. (1. publ., repr. argitaraldia) Cambridge Univ. Press ISBN 978-0-521-34804-1. (Noiz kontsultatua: 2025-02-24).
  10. ↑ Tatakēs, V. N.; Moutafakis, Nicholas J.. (2003). Byzantine philosophy. Hackett Pub ISBN 978-0-87220-563-5. (Noiz kontsultatua: 2025-02-24).
  11. ↑ Cohen, I. Bernhard, ed. (1990). Puritanism and the rise of modern science: the Merton thesis. Rutgers Univ. Press ISBN 978-0-8135-1530-4. (Noiz kontsultatua: 2025-02-24).
  12. ↑ Gilley, Sheridan, ed. (2006). World Christianities, c.1815-c.1914. Cambridge University Press ISBN 978-0-521-81456-0. PMC ocm58791225. (Noiz kontsultatua: 2025-02-24).
  13. ↑ Shalev, Baruch Aba. (2003). 100 years of Nobel prizes. (2nd ed. argitaraldia) Americas Group ISBN 978-0-935047-37-0. (Noiz kontsultatua: 2025-02-24).
  14. ↑ Crisp, Oliver D.. (2015-06). «On Original Sin» International Journal of Systematic Theology 17 (3): 252–266.  doi:10.1111/ijst.12107. ISSN 1463-1652. (Noiz kontsultatua: 2025-02-24).
  15. ↑ Lindberg, David C., ed. (1986). God and nature: historical essays on the encounter between Christianity and science ; [an International Conference on the Historical Relations of Christianity and Science, held at the University of Wisconsin, Madison on 23-25 April 1981]. Univ. of California Press ISBN 978-0-520-05538-4. (Noiz kontsultatua: 2025-02-24).
  16. ↑ Beit-Hallahmi, Benjamin. (2015). Psychological perspectives on religion and religiosity. Routledge ISBN 978-1-317-61036-6. (Noiz kontsultatua: 2025-02-24).
  17. ↑ «John Hedley Brooke. <italic>Science and Religion: Some Historical Perspectives</italic>. (Cambridge History of Science.) New York: Cambridge University Press. 1991. Pp. x, 422» The American Historical Review 1994-02  doi:10.1086/ahr/99.1.191-a. ISSN 1937-5239. (Noiz kontsultatua: 2025-02-24).
  18. ↑ a b Finocchiaro, Maurice A.. (2014). The Trial of Galileo: Essential Documents. Hackett Publishing Company, Inc ISBN 978-1-62466-132-7. (Noiz kontsultatua: 2025-02-24).
  19. ↑ Speller, Jules. (2008). Galileo's inquisition trial revisited. Peter Lang ISBN 978-3-631-56229-1. PMC 191922499. (Noiz kontsultatua: 2025-02-24).
  20. ↑ Van Huyssteen, J. Wentzel, ed. (2003). Encyclopedia of science and religion. Macmillan Reference USA ISBN 978-0-02-865704-2. (Noiz kontsultatua: 2025-02-25).
  21. ↑ CARMAN, JOHN B.. (1964). «HISTORY OF RELIGION» Journal of the American Academy of Religion XXXII (1): 90–91.  doi:10.1093/jaarel/xxxii.1.90. ISSN 0002-7189. (Noiz kontsultatua: 2025-02-25).
  22. ↑ Russell, Robert J.. (2008). Cosmology: from alpha to omega: the creative mutual interaction of theology and science. Fortress Press ISBN 978-0-8006-6273-8. PMC 171151668. (Noiz kontsultatua: 2025-02-25).
  23. ↑ «Robert John Russell’s Theology of God’s Action» God's Action in Nature's World (Routledge): 165–188. 2016-04-22 ISBN 978-1-315-58536-9. (Noiz kontsultatua: 2025-02-25).
  24. ↑ Grant, Edward. (2006). Science and religion, 400 B.C. to A.D. 1550: from Aristotle to Copernicus. Johns Hopkins university press ISBN 978-0-8018-8401-6. (Noiz kontsultatua: 2025-02-25).
  25. ↑ Cameron, Michael. (2021-07-21). «Augustine Reading Genesis before De Genesi ad litteram» Augustinus De Genesi ad litteram (Brill | Schöningh): 43–58. ISBN 978-3-657-79128-6. (Noiz kontsultatua: 2025-02-25).
  26. ↑ Cameron, Averil. (2010). The Byzantines. Wiley-Blackwell ISBN 978-1-4051-9833-2. PMC 429601392. (Noiz kontsultatua: 2025-02-25).
  27. ↑ Saliba, George. (2007-03-02). Islamic Science and the Making of the European Renaissance. The MIT Press ISBN 978-0-262-28288-8. (Noiz kontsultatua: 2025-02-25).
  28. ↑ Tatakēs, Basileios N.; Moutafakis, Nicholas J.. (2003). Byzantine philosophy. Hackett ISBN 978-0-87220-563-5. (Noiz kontsultatua: 2025-02-25).
  29. ↑ METE, Duygu. (2021-06-30). «Fides et Ratio Catholica: Papa II. John Paul ve Sonrası Roma Katolik Kilisesi’nde İman-Akıl İlişkisi» Oksident 3 (1): 57–82.  doi:10.51490/oksident.831922. ISSN 2687-2749. (Noiz kontsultatua: 2025-02-25).
  30. ↑ Hutchings, David; Ungureanu, James C.. (2022). Of popes and unicorns: science, Christianity, and how the conflict thesis fooled the world. Oxford university press ISBN 978-0-19-005309-3. (Noiz kontsultatua: 2025-02-25).
  31. ↑ a b Peters, Ted. (2019-05-23). Astrotheology. Oxford University Press ISBN 978-0-19-934037-8. (Noiz kontsultatua: 2025-02-25).
  32. ↑ Numbers, Ronald L., ed. (2010). Galileo goes to jail: and other myths about science and religion. (First Harvard University Press paperback edition. argitaraldia) Harvard University Press ISBN 978-0-674-05741-8. (Noiz kontsultatua: 2025-02-25).
  33. ↑ Gartner, Murray; Cairns, Huntington. (1950-07). «Legal Philosophy from Plato to Hegel» Stanford Law Review 2 (4): 818.  doi:10.2307/1226129. ISSN 0038-9765. (Noiz kontsultatua: 2025-02-25).
  34. ↑ Platt, D.. (1991-12-31). «4.4 Haare» Biologie des Alterns (De Gruyter): 220–222. (Noiz kontsultatua: 2025-02-25).
  35. ↑ Grant, Edward. (2008). The foundations of modern science in the Middle Ages: their religious, institutional, and intellectual contexts. Cambridge Univ. Pr ISBN 978-0-521-56762-6. (Noiz kontsultatua: 2025-02-25).
  36. ↑ Thomson, J.M.; Matthews, Paula; Stroop, Jon. (2001). Platt, Sir Peter. Oxford University Press (Noiz kontsultatua: 2025-02-25).
  37. ↑ Numbers, Ronald L., ed. (2010). Galileo goes to jail: and other myths about science and religion. (First Harvard University Press paperback edition. argitaraldia) Harvard University Press ISBN 978-0-674-05741-8. (Noiz kontsultatua: 2025-02-25).
  38. ↑ Heijer, Alexandra Cornelia den. (2011). Managing the university campus: information to support real estate decisions. (2. ed. argitaraldia) Eburon Academic Publishers ISBN 978-90-5972-487-7. (Noiz kontsultatua: 2025-02-25).
  39. ↑ Kurian, George Thomas; Lamport, Mark A.. (2015). Encyclopedia of Christian education. Rowman & Littlefield ISBN 978-0-8108-8492-2. (Noiz kontsultatua: 2025-02-25).
  40. ↑ a b Riché, Pierre; Contreni, John J.; Sullivan, Richard Eugene; Riché, Pierre. (1978). Education and culture in the Barbarian West: from the 6th through the 8th century. (1st pbck. pr. argitaraldia) Univ. of South Carolina Pr ISBN 978-0-87249-376-6. (Noiz kontsultatua: 2025-02-25).
  41. ↑ Verger, Jacques. (1999). Culture, enseignement et société en Occident aux XIIe et XIIIe siècles. Presses universitaires de Rennes ISBN 978-2-86847-344-8. (Noiz kontsultatua: 2025-02-25).
  42. ↑ Crisp, Oliver D.. (2015-06). «On Original Sin» International Journal of Systematic Theology 17 (3): 252–266.  doi:10.1111/ijst.12107. ISSN 1463-1652. (Noiz kontsultatua: 2025-02-25).
  43. ↑ Lindberg, David C., ed. (1986). God and nature: historical essays on the encounter between Christianity and science ; [an International Conference on the Historical Relations of Christianity and Science, held at the University of Wisconsin, Madison on 23-25 April 1981]. Univ. of California Press ISBN 978-0-520-05538-4. (Noiz kontsultatua: 2025-02-25).
  44. ↑ Numbers, Ronald L., ed. (2010). Galileo goes to jail: and other myths about science and religion. (First Harvard University Press paperback edition. argitaraldia) Harvard University Press ISBN 978-0-674-05741-8. (Noiz kontsultatua: 2025-02-25).
  45. ↑ Russell, Jeffrey Burton. (1991). Inventing the flat earth: Columbus and modern historians. Praeger ISBN 027595904X. (Noiz kontsultatua: 2025-02-25).
  46. ↑ Russell, Jeffrey Burton. (1991). Inventing the flat earth: Columbus and modern historians. Praeger ISBN 027595904X. (Noiz kontsultatua: 2025-02-25).
  47. ↑ Lindberg, David C.; Numbers, Ronald L.. (1986-09). «Beyond War and Peace: A Reappraisal of the Encounter between Christianity and Science» Church History 55 (3): 338–354.  doi:10.2307/3166822. ISSN 0009-6407. (Noiz kontsultatua: 2025-02-25).
  48. ↑ Numbers, Ronald L., ed. (2010). Galileo goes to jail: and other myths about science and religion. (First Harvard University Press paperback edition. argitaraldia) Harvard University Press ISBN 978-0-674-05741-8. (Noiz kontsultatua: 2025-02-25).
  49. ↑ Harrison, Peter. (1998-03-05). The Bible, Protestantism, and the Rise of Natural Science. Cambridge University Press ISBN 978-0-521-00096-3. (Noiz kontsultatua: 2025-02-25).
  50. ↑ Dewhurst, Kenneth. (1976-10). «Charles Webster, The Great Instauration. Science, medicine and reform, 1626–1660, London, Duckworth, 1975, pp. 630, £13.50.» Medical History 20 (4): 440–442.  doi:10.1017/s0025727300031288. ISSN 0025-7273. (Noiz kontsultatua: 2025-02-25).
  51. ↑ Bowler, Peter J.. (2001). Reconciling science and religion: the debate in early-twentieth-century Britain. University of Chicago Press ISBN 978-0-226-06858-9. (Noiz kontsultatua: 2025-02-25).
  52. ↑ Waters, Brent. (2002-08). «Genetic Turning Points: The Ethics of Human Genetic Intervention, by James C. Peterson. Grand Rapids, Mich.: Eerdmans, 2001. 364 pp. pb. £15.99. ISBN 0-8028-4920-2» Studies in Christian Ethics 15 (2): 99–102.  doi:10.1177/095394680201500213. ISSN 0953-9468. (Noiz kontsultatua: 2025-02-25).
  53. ↑ Lindberg, David Charles; Numbers, Ronald L.. (2003). When science & Christianity meet. the University of Chicago press ISBN 978-0-226-48214-9. (Noiz kontsultatua: 2025-02-25).
  54. ↑ METE, Duygu. (2021-06-30). «Fides et Ratio Catholica: Papa II. John Paul ve Sonrası Roma Katolik Kilisesi’nde İman-Akıl İlişkisi» Oksident 3 (1): 57–82.  doi:10.51490/oksident.831922. ISSN 2687-2749. (Noiz kontsultatua: 2025-02-25).
  55. ↑ Jamroziak, Emilia. (2008-12-31). «3 Cistercians and Border Conflicts: Some Comparisons between the Experiences of Scotland and Pomerania» Monasteries and Society in the British Isles in the Later Middle Ages (Boydell and Brewer): 40–50. ISBN 978-1-84615-662-5. (Noiz kontsultatua: 2025-02-25).
  56. ↑ Jamroziak, Emilia. (2008-12-31). «3 Cistercians and Border Conflicts: Some Comparisons between the Experiences of Scotland and Pomerania» Monasteries and Society in the British Isles in the Later Middle Ages (Boydell and Brewer): 40–50. ISBN 978-1-84615-662-5. (Noiz kontsultatua: 2025-02-25).
  57. ↑ Hough, Susan Elizabeth. (2007). Richter's scale: measure of an earthquake, measure of a man. Princeton university press ISBN 978-0-691-12807-8. (Noiz kontsultatua: 2025-02-25).
  58. ↑ a b Lindberg, David C., ed. (1986). God and nature: historical essays on the encounter between Christianity and science ; [an International Conference on the Historical Relations of Christianity and Science, held at the University of Wisconsin, Madison on 23-25 April 1981]. Univ. of California Press ISBN 978-0-520-05538-4. (Noiz kontsultatua: 2025-02-25).
  59. ↑ Ebrey, Patricia Buckley. (2014-01-06). Emperor Huizong. Harvard University Press ISBN 978-0-674-72642-0. (Noiz kontsultatua: 2025-02-25).
  60. ↑ Woods, Thomas E.. (2005). How the Catholic Church Built Western Civilization. Regnery Publishing, Incorporated, An Eagle Publishing Company ISBN 978-0-89526-038-3. (Noiz kontsultatua: 2025-02-25).
  61. ↑ (Ingelesez) Cantoni, Davide. (2015-08-01). «The Economic Effects of the Protestant Reformation: Testing the Weber Hypothesis in the German Lands» Journal of the European Economic Association 13 (4): 561–598.  doi:10.1111/jeea.12117. ISSN 1542-4766. (Noiz kontsultatua: 2025-02-25).
  62. ↑ Becker, Sascha O.; Pfaff, Steven; Rubin, Jared. (2016-10). «Causes and consequences of the Protestant Reformation» Explorations in Economic History 62: 1–25.  doi:10.1016/j.eeh.2016.07.007. ISSN 0014-4983. (Noiz kontsultatua: 2025-02-25).
  63. ↑ Cohen, Hendrik Floris. (1994). The scientific revolution: a historiographical inquiry. Univ. of Chicago Press ISBN 978-0-226-11280-0. (Noiz kontsultatua: 2025-02-25).
  64. ↑ Becker, George. (1992-12). «The merton thesis: Oetinger and German Pietism, a significant negative case» Sociological Forum 7 (4): 641–660.  doi:10.1007/bf01112319. ISSN 0884-8971. (Noiz kontsultatua: 2025-02-25).
  65. ↑ Ritzer, George. (2008). The Blackwell Companion to Major Contemporary Social Theorists. John Wiley & Sons, Ltd ISBN 978-1-4051-0595-8. (Noiz kontsultatua: 2025-02-25).
  66. ↑ «Dartmouth 1938 Winter Carnival February 11-12» Dartmouth Winter Carnival Posters 1938 (Noiz kontsultatua: 2025-02-25).
  67. ↑ Burke, Qing L.; Wang, Mengying; Xu, Xiaolu. (2020-11). «How does international trade affect U.S. corporate investment? Evidence from the asset tangibility channel» International Review of Economics & Finance 70: 41–54.  doi:10.1016/j.iref.2020.06.040. ISSN 1059-0560. (Noiz kontsultatua: 2025-02-25).
  68. ↑ Eaton, Leonard K.; Waite, Frederick Clayton. (1950-12). «The First Medical College in Vermont: Castleton 1818-1862» The New England Quarterly 23 (4): 556.  doi:10.2307/361794. ISSN 0028-4866. (Noiz kontsultatua: 2025-02-25).
  69. ↑ Risse, Guenter B. (1998-01). «Roy Porter (ed.), The Cambridge illustrated history of medicine, Cambridge University Press, 1996, pp. 400, illus., £24.95 (0-521-44211-7).» Medical History 42 (1): 118–119.  doi:10.1017/s0025727300063456. ISSN 0025-7273. (Noiz kontsultatua: 2025-02-25).
  70. ↑ Risse, Guenter B. (1998-01). «Roy Porter (ed.), The Cambridge illustrated history of medicine, Cambridge University Press, 1996, pp. 400, illus., £24.95 (0-521-44211-7).» Medical History 42 (1): 118–119.  doi:10.1017/s0025727300063456. ISSN 0025-7273. (Noiz kontsultatua: 2025-02-25).
  71. ↑ «Derek Roe. <italic>Prehistory: An Introduction</italic>. Berkeley and Los Angeles: University of California Press. 1970. Pp. 288. $6.50 and Grahame Clark. <italic>Aspects of Prehistory</italic>. Berkeley and Los Angeles: University of California Press. 1970. Pp. xiii, 161. $5.95» The American Historical Review 1975-02  doi:10.1086/ahr/80.1.75. ISSN 1937-5239. (Noiz kontsultatua: 2025-02-25).
  72. ↑ Alderman, Edwin Anderson, (15 May 1861–29 April 1931), President University of Virginia since 1904. Oxford University Press 2007-12-01 (Noiz kontsultatua: 2025-02-25).
  73. ↑ Monfasani, John. (2023-07-28). «Nicholas of Cusa, the Byzantines, and the Greek Language» Greeks and Latins in Renaissance Italy (Routledge): VIII_215–VIII_248. ISBN 978-1-003-41867-2. (Noiz kontsultatua: 2025-02-25).
  74. ↑ Vööbus, Arthur. (1965-04). «Abraham De-Bēt Rabban and His Rôle in the Hermeneutic Traditions of the School of Nisibis» Harvard Theological Review 58 (2): 203–214.  doi:10.1017/s001781600003131x. ISSN 0017-8160. (Noiz kontsultatua: 2025-02-25).
  75. ↑ GRACIA, JORGE J. E., ed. (2005). «A Companion to Philosophy in the Middle Ages» A Companion to Philosophy in the Middle Ages (Blackwell Publishing Ltd): 215–216. ISBN 978-0-631-21673-5. (Noiz kontsultatua: 2025-02-25).
  76. ↑ Dodge, John Vilas, (25 Sept. 1909–23 April 1991), Senior Editorial Consultant, Encyclopædia Britannica, since 1972; Chairman, Board of Editors, Encyclopædia Britannica Publishers, since 1977. Oxford University Press 2007-12-01 (Noiz kontsultatua: 2025-02-25).
  77. ↑ Laïu-Thōmadakē, Angelikē E., ed. (2007). The economic history of Byzantium: from the seventh through the fifteenth century. Dumbarton Oaks Research Library and Collection ISBN 978-0-88402-332-6. (Noiz kontsultatua: 2025-02-25).
  78. ↑ (Ingelesez) Mavroudi, Maria. (2015-01). «Translations from Greek into Latin and Arabic during the Middle Ages: Searching for the Classical Tradition» Speculum 90 (1): 28–59.  doi:10.1017/S0038713414002450. ISSN 0038-7134. (Noiz kontsultatua: 2025-02-25).
  79. ↑ Cavatorta, Francesco. (2023-12-12). «On Salafism. Concepts and Contexts By Azmi Bishara. Stanford: Stanford University Press, 2022. vii+228 pp. $60.00 hardcover.» Politics and Religion: 1–2.  doi:10.1017/s1755048323000299. ISSN 1755-0483. (Noiz kontsultatua: 2025-02-25).
  80. ↑ «Problems V» An Introduction to Mathematical Reasoning: 271–274. 1997-12-11  doi:10.1017/cbo9780511801136.028. (Noiz kontsultatua: 2025-02-25).
  81. ↑ Larson, Edward J.. (2004). Evolution: the remarkable history of a scientific theory. Modern Library ISBN 978-0-679-64288-6. (Noiz kontsultatua: 2025-02-25).
  82. ↑ Knudson, Scott G.. (1987-04). «The Origin of Rights. By Roger E. Salhany. Toronto/Calgary/Vancouver: Carswell Co. Ltd., 1985. Pp. vi, 175. C$ 15.95 (paperbound).» International Journal of Legal Information 15 (1-2): 82–84.  doi:10.1017/s0731126500020655. ISSN 0731-1265. (Noiz kontsultatua: 2025-02-25).
  83. ↑ Randles, Rohnin. (2021-04-28). «washex: Washington State Legislative Explorer» CRAN: Contributed Packages (Noiz kontsultatua: 2025-02-25).
  84. ↑ (Ingelesez) Becker, George. (1992-12). «The merton thesis: Oetinger and German Pietism, a significant negative case» Sociological Forum 7 (4): 641–660.  doi:10.1007/BF01112319. ISSN 0884-8971. (Noiz kontsultatua: 2025-02-25).
  85. ↑ Aechtner, Thomas. (2015-02-12). «GALILEO STILL GOES TO JAIL: CONFLICT MODEL PERSISTENCE WITHIN INTRODUCTORY ANTHROPOLOGY MATERIALS» Zygon® 50 (1): 209–226.  doi:10.1111/zygo.12149. ISSN 0591-2385. (Noiz kontsultatua: 2025-02-25).

Zitatutako lanak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. Numbers, Ronald L. (2006). The Creationists: From Scientific Creationism to Intelligent Design. Harvard University Press. ISBN 978-0-674-02339-0. • Shalev, Baruch A. (2003). 100 Years of Nobel Prizes. Atlantic Publishers & Dist. ISBN 978-81-269-0278-1. • Thomas, Anne (24 April 2000), This I Know Experimentally, Spring 2000 Monday Night Lecture Series: Science and Religion, Pendle Hill (published 6 October 2003), archived from the original on 1 May 2006, retrieved 29 June 2009

IRAKURKETA GEHIGARRIA

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  • Buxhoeveden, Daniel; Woloschak, Gayle, eds. (2011). Science and the Eastern Orthodox Church (1. ed.). Farnham: Ashgate. ISBN 9781409481614.
  • Spierer, Eugen. God-of-the-Gaps Arguments in Light of Luther's Theology of the Cross. Archived 19 August 2019 at the Wayback Machine
  • Matthews, Roy T.; Platt, F. DeWitt (1991). The Western Humanities. Mayfield Publishing Co. ISBN 0874847850.

KANPO ESTEKAK

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Kristautasuna_eta_zientzia&oldid=10230628"(e)tik eskuratuta