Lankide:Izaro Lizundia Arozena/Proba orria

Wikipedia, Entziklopedia askea

SARRERA[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Goroldioak Bryophyta dibisioko (briofito) landare ez-baskular eta kriptogamoak dira eta hiru talde handitan banatzen dira: antokeroteak (Anthocerotopsida klasea), hepatikoak (Hepaticopsida klasea) eta goroldioak (Bryopsida klasea). Goroldioak, planetako landarediaren zati garrantzitsua osatzen dute, lurreko inguruneko lehen kolonizatzaileak izan baitziren, eta, horregatik, haiei esker landare handiagoak eta konplexuagoak agertu eta garatu ahal izan ziren, hala nola landare baskularrak. Oso landare txikiak dira, gehienak zentimetro gutxi batzuk izango dituzte, ez baitute tamaina handiko egiturak jasateko organorik eta leku heze zein ilunetan hazten dira lurzoru, harri eta enborren gainean geruzak eratuz.

MORFOLOGIA ETA EZAUGARRIAK[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Goroldio baten gametofito eta esporofitoa.

Aipatu bezala, goroldioak baskularrak ez diren landareak dira, hau da, ez dute ez xilemarik ez floemarik ura eta elikagaiak beraien egituretan zehar banatzeko. Bestalde, errizoide zelulanitzak dituzte. Honakoa, landare hepatikoetatik bereizteko erabiltzen den ezaugarri bereizgarria da. Horrez gain, zurtoina agertzen da kasu honetan kaulidio deritzo. Kaulidioa benetako zurtoin batetik edo zehaztuagoak diren hostoetatik hazten da. Bestalde, oso lobulatuak diren hostoen gabeziak edota segmentuetan zatitutako hostoen gabeziak hiru ilaratan kokatutako hostoen gabeziak, goroldioen ezaugarri bereizgarriak dira.

Ez dute sistema baskularrik, baina oinarrizko elementu zelular espezializatuak dituzte izerdia garraiatzeko. Bestalde, goroldioen bizi-zikloan nagusi den forma dominantea gametofitoa da. Hau da, landarearen zelulak haploideak dira oinarrizko bizi-zikloaren zati gehienean. Esporofitoa, aldiz, diploidea da oso epe laburrean agertzen da eta gametofitoaren menpeko egitura izango da.

BIZI-ZIKLOA[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Landare gehienek kromosoma-zati bikoitza dute euren zeluletan eta honi diploide izatea deritzo. Hau da, kromosoma bakoitza beste pare batekin agertzen da eta informazio genetikoa berdina izango da. Goroldioak eta bestelako briofitoak, ordea, kromosoma-multzo bakarra dute, haploideak direnak kromosoma bakoitza kopia bakar baten forman agertzen da zelula barnean. Aipatzekoa da goroldioen bizi-zikloan zehar kromosoma parekatuak dituzten epealdi bat dagoela, honakoa soilik esporofito epealdian gertatuko da.

Goroldioen bizi-zikloa irudikatzen duen irudia.

Goroldioaren bizi-zikloak bi belaunaldi ditu: esporofitoa eta gametofitoa. Esporofitoak sortzen dituen esporak haizearen bidez garraiatzen dira. Hauek ingurune eta baldintza egokiak badituzte haziko dira. Esporak gametofito belaunaldi bihurtzen dira, eta sexu ugalketa bermatzeko, sexu organoak sortzen dituzte, arrak zein emeak.

Goroldioa espora haploide batetik garatzen hasten da eta hozitu ondoren protonema eratuko da. Protonema filamentuen masa bat da edota zurtoin itxura eta laua den egitura bat, trantsizio epealdia da hau. Behin protonema eratuta, gametofitoa sortuko da, bertan gametoak egongo direlarik. Gametofitoa, kaulidio eta filidioetan (mikrofiloak) desberdintzatuko da. Kaulidioen muturretatik goroldioen organo sexualak garatzen dira. Organo emeak arkegonioak dira eta hosto eraldatu batzuek babesa eskaintzen dizkiete. Arkegonioak arren material genetikoa igarotzen den lepoa dauka. Arren organoei anteridioak deritze eta perigonioak deritzen hosto eraldatuek babesten dituzte.

Goroldioak dioiko edo monoikoak izan daitezke. Dioikoak diren kasuetan, landare gametofito desberdinek eramaten dituzte ugal-aparatu ar eta emeak. Monoikoen kasuan, berriz, landarean bertan kokatzen dira. Ura dagoen egoeratan, esperma anteridiotik arkegoniorarte mugituko da eta ernalketa gertatuko da. Ondorioz, esporofito diploidea eratuko da. Goroldioek duten esperma biflagelatua da, hau da, bi flagelo ditu mugimendu eraginkorra bermatzeko. Ur gabeko egoeran, aldiz, ernalketa ezingo da gertatu. Ernalketa ondoren heldugabeko esporofitoa arkegonioko hoditik mugituko da. Esporofitoaren heltzea hiru eta sei hilabeteren artean gertatuko da. Bestalde, esporofitoaren gorputza pedunkulu luze batez eratuta dago, seta deritzona. Horrez gain, kapsulatutako egitura antzeko batez estalita dago honakoa, operkulua da. Kapsula zein operkulua kaliptra haploide batez estalita dagoz. Kaliptra, arkegonioaren hodia eratzen duten gorpuzkiak dira. Honako egitura, kapsulak heldutasuna lortzean desagertuko da. Kapsula barnean, esporak eratzen dituzten zelulek, meiosia pairatuko dute espora haploideak eratzeko asmoz eta behin hau eginda, zikloa errepikatu egingo da. Goroldio batzuetan, kapsularen irekigunea peristoma deritzen hagin moduko egitura batzuetaz inguratuta agertzen da.

Goroldio batzuetan egitura berde begetatiboak eratzen dira, gema deritze. Hauek filidioekin batera agertzen dira. Kasu batzuetan banatu egiten dira eta landare berriak eratzeko gaitasuna eskuratuko dute ernalketa zikloa burutu gabe. Honakoa, ugalketa asexuala izango litzateke.

BANAKETA, HABITATA ETA EKOLOGIA[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Goroldioak ingurune mota desberdinetan bizi dira, mendi garaietatik hasi eta itsas mailaraino. Batez ere eremu hotz eta hezeetan egoten dira, latitudea edozein izanda ere. Ohikoak dira oihanetan edo euri asko egiten duen lekuetan, eta sarritan, ingurune horietako mikroklima hezeenetan egoten dira, ugaldu ahal izateko hezetasun maila handia eta konstantea behar dutelako. Goroldioek bizirauteko gaitasun handia dutenez, leku lehor edo izoztuetan ere biziraun dezakete denbora tarte batez, oso erresistenteak direlako. Berriz ere bustitzen eta hidratatzen direnean beraien funtzio guztiak berreskuratzen dituzte.

Bestalde, goroldioek hezetasun handiko mikroinguruneak eratzen dituzte, ura belakiak balira bezala atxikitzen baitute eta poliki-poliki askatzen baitute. Horregatik, mikroorganismo eta artropodo txiki asko haien mende daude. Ondorioz, garrantzi handikoak dira uraren zikloan, ura biltegiratzen dutelako eta higadura saihesten dutelako.

Goroldioak ugariak eta oso banaketa hedatua duten landareak dira. Etxeetako teilatuen gainean, arroketan, hormetan, zuhaitzetako zurtoinetan eta lurzoruetan hazten dira normalean gune hezeak baitira. Izan ere, ugalketa-prozesuan ezinbestekoa dute hezetasuna.

EUSKAL HERRIKO ESPEZIEAK[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Goroldioak enbor eta arroketan.

Euskal Autonomia Erkidegoa ez da penintsulako guztizko azaleraren % 1 baino gehiago, baina Iberiar Penintsulako briofitoen (goroldioen) % 60 baino gehiago biltzen du. Euskadi izango da, beraz, briofito gehien dituen Europako herrialdeetako bat. EAEn 651 briofito-espezie daude eta munduan 24.000. Baina, belar-sastraken garbiketak, artzaintza intentsiboak, etengabeko zapalketak, ur-goraldiak edo zenbait baso-jarduerak, Euskal Herrian bereizgarri diren goroldio-espezieren desagerpena bultzatu ahal dute.

Honako hauek izango dira aipaturiko espezie mehatxatuak:

  • Orthotrichum casasianum
  • Buxbaumia viridis
  • Sphagnum squarrosum
  • Lepidozia cupressina eta Telaranea europaea (hepatikoak)
  • Breutelia chrysocoma

ERABILERAK ETA APLIKAZIOAK[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hainbat dira goroldioek gure gizartean dituzten aplikazioak etxeetako dekorazioan oso erabiliak dira, esaterako, eta baita loregintzan ere. Baina aplikazio nagusia eta ekonomikoki garrantzitsuena zohikatzarena da, berotze-ahalmen txikiko erregaia delako eta ongarri moduan ere erabiltzen da. Zohikatza landareen deskonposizio partzialaren emaitza den gai ilun eta harroa da, ur ugaria eta oxigenazio urria duten belardi, zingira eta antzekoetan sortzen dena. Zohikatzaren osagai nagusia Sphagnum generoko goroldioak izango dira.

Bestalde, aipatzekoa da Bigarren Mundu Gudan Sphagnum generoko goroldioak soldaduen zaurietarako lehen laguntza gisa erabili zirela, goroldioak oso xurgatzaileak baitira eta gainera bakterioen aurka erabiltzen ziren.

BIBLIOGRAFIA[aldatu | aldatu iturburu kodea]

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Lankide:Izaro_Lizundia_Arozena/Proba_orria&oldid=8754337"(e)tik eskuratuta