Lankide:Txelo/Proba orria

Atari:Hezkuntza/Lehiaketak/2022/11#Informazioaren teknologia, 89

https://egelapi.ehu.eus/course/view.php?id=1713

Atari:Hezkuntza/Wikipedian aritzeko laguntza

Wikiproiektu:EHU-Wikipedia 2016/Artikuluak

Energia elektrikoaren distribuzioa

https://en.wikipedia.org/wiki/Electric_power_distribution

https://es.wikipedia.org/wiki/Red_de_distribuci%C3%B3n_de_energ%C3%ADa_el%C3%A9ctrica

https://fr.wikipedia.org/wiki/R%C3%A9seau_de_distribution_%C3%A9lectrique

https://ca.wikipedia.org/wiki/Xarxa_de_distribuci%C3%B3_d%27energia_el%C3%A8ctrica

Konektore elektriko

https://en.wikipedia.org/wiki/Electrical_connector

https://es.wikipedia.org/wiki/Conector_el%C3%A9ctrico

Un conector eléctrico es un dispositivo para unir circuitos eléctricos.​ La conexión puede ser temporal, como para equipos portátiles, puede exigir una herramienta para montaje y desmontaje o puede ser una unión permanente entre dos cables o aparatos. Hay cientos de tipos de conectores eléctricos.

Están compuestos generalmente de un enchufe y una base.

Components of an electrical circuit are electrically connected if an electric current can run between them through an electrical conductor. An electrical connector is an electromechanical device used to create an electrical connection between parts of an electrical circuit, or between different electrical circuits, thereby joining them into a larger circuit. Most electrical connectors have a gender – i.e. the male component, called a plug, connects to the female component, or socket. The connection may be removable (as for portable equipment), require a tool for assembly and removal, or serve as a permanent electrical joint between two points. An adapter can be used to join dissimilar connectors.

Thousands of configurations of connectors are manufactured for power, data, and audiovisual applications. Electrical connectors can be divided into four basic categories, differentiated by their function:

• inline or cable connectors permanently attached to a cable, so it can be plugged into another terminal (either a stationary instrument or another cable)
• Chassis or panel connectors permanently attached to a piece of equipment so users can connect a cable to a stationary device
• PCB mount connectors soldered to a printed circuit board, providing a point for cable or wire attachment. (e.g. pin headers, screw terminals, board-to-board connectors)
• Splice or butt connectors (primarily insulation displacement connectors) that permanently join two lengths of wire or cable

In computing, electrical connectors are considered a physical interface and constitute part of the physical layer in the OSI model of networking.

What is cable and connector?

A cable connector is the component that you attach to the end of a cable so that it can plug into a port or an interface of an electronic system. The majority of connectors are either male or female gender; the males have one or more exposed pins and the female contains holes for those male pins to insert into.

What is called connector?

Electrical connector, a device for joining electrical circuits together (sometimes known as ports, plugs, or interfaces) Gender of connectors and fasteners. AC power plugs and sockets, devices that allow electrically operated equipment to be connected to the primary alternating current power supply in a building.

Why are electrical connectors used?

Electrical connectors are used to join these to form a continuous path for electrical current to flow. Connectors have male-ends (plugs) and female-ends (jacks) which connect to each other forming either a permanent connection or, more often, a temporary connection that can be assembled and removed with special tools

What are the different types of cable connector?

There are three types of cable connectors: coaxial cable connectors, twisted-pair cable connectors, and fiber-optic cable connectors with the twisted pair.

What is the difference between a plug and a connector?

A connector is the unique end of a plug, jack, or the edge of a card that connects to a port. For example, all desktop computer expansion cards have a connector that allows them to connect in a slot on the motherboard. When referring to cables, the connector is the end of the cable that connects into a port.

Electrical connectors are grouped into three types based on their termination ends: Board-to-board connectors, Cable/wire-to-cable/wire connectors, and. Cable/wire-to-board connectors.

What is the most common type of connector?

The USB connector is the most common connector type. It's used for two things in computer networking: USB hubs and USB cables. If you have more than one USB device on your desk, a USB hub can help you connect them all without having to use several different cables.

https://www.iqsdirectory.com/articles/electronic-connector.html

Chapter 1: What are Electronic Connectors?

Electronic connectors are devices that join electronic circuits. They are used in assembling, installing, and supplying power to electrical devices. Connectors are an important component of every electronic equipment used in industrial machinery, consumer electronics, communications, and home and commercial appliances. These devices are often overlooked, but they make every electronic product functional and complete. Most connectors are temporary or removable; some are used as permanent electrical joints.

The two main components of an electrical connector are its contacts and housing, also referred to as its plug or receptacle. The housing holds the terminals and ensures the stability of their connections. It isolates the terminals from other electronic components and prevents short-circuiting. Plugs and receptacles protect the terminals from the elements and weather and are made from insulating materials such as molded plastics or ceramics.

Additional parts may be added to a connector depending on how it will be used. Key connectors can only be inserted in a specific orientation. A lock can be placed on a connector to prevent it from being undone while sealed connectors can be used underwater.

Connector terminals are the pins that provide a continuous path for the electrical current to flow between circuits. They are made from electrically conductive materials such as brass, phosphor bronze, beryllium copper, and high copper alloy.

https://www.bridgecable.com/types-of-cable-connectors/

Types Of Cable Connectors

When planning a structured network cabling system having enough of the type of cable that you will be using is obviously important, but also you need to make sure you have enough of the right types of cable connectors too. A cable connector is the component that you attach to the end of a cable so that it can plug into a port or an interface of an electronic system.

The majority of connectors are either male or female gender; the males have one or more exposed pins and the female contains holes for those male pins to insert into. Though some connectors can also be hermaphroditic which are able to connect to a similarly designed connector.

The three types of connectors used in a structured network cabling system are twisted-pair cable connectors, coaxial cable connectors and fibre-optic cable connectors with the twisted pair still being the most commonly used today.

Twisted-Pair Cable Connectors

Twisted-Pair cable connectors include modular jacks and plugs and are used by both unshielded twisted pair and screened twisted pair connectors. They are normally a symmetrical shape but they can also be ‘keyed’ which basically means that they consist of a unique shape with special configuration of slots, tabs or pins. Modular connectors were originally designed for telephone wiring, though now how multiple uses and come in three different widths with position configurations of four, six and eight.

Both un-shielded and screened twisted-pair cable are also regularly used with insulation displacement connectors (IDCs) when connecting to punch-down blocks, patch panels and wall-plates. When terminating these connectors the wire isn’t stripped as with screw-down connections, but instead you have to force the connector in-between two facing points or blades that then pierce the plastic insulation to make a contact with the connector.

Coaxial Cable Connectors

There are three different types of coaxial cable connectors and they are the F-Series, the N-Series and the BNC coaxial connectors. When choosing your coaxial cable connectors make sure to also take into account the width of the coax cabling that you will be using so that they fit!

F-Series Coaxial Connectors are primarily used for connecting satellite and cable television or security cameras. These connectors consist of a central protruding conductor, a ferule that is crimped onto the outer jacket of the cable and a threaded collar to ensure a solid connection.

N-Series Coaxial Connectors are very similar to the F-Series but also have a pin that is fitted over the central conductor and they are weather-proof. Therefore this type of connector is used for backbone applications as well as being suitable for use outside.

The BNC Connector is quick but secure connect and disconnect coaxial connector and is named the Bayonet Neill–Concelman connector after its type of locking mechanism and the inventors of this connector Paul Neill and Carl Concelman. The BNC connector is of a similar design to the F-series with a central conductor and ferule onto the outer shield of the cable, but also has a rotating collar that is designed to securely connect to any female connector on another coaxial cable.

https://www.linquip.com/blog/common-types-of-electrical-connectors/

Common Types of Electrical Connectors – Electrical connectors are important components in a wide range of electronic devices because they allow and protect the transfer of an electrical signal. The tasks they perform are numerous, and the applications they support are varied, ranging from linking wires in our cars to connecting crucial computer components. Despite having a straightforward appearance, connections frequently function in intricate electrical networks. Connectors must be strong and trustworthy while also being simple to put together and use. Although not all electrical connectors are made to resist operation in extreme conditions, the wide variety of connector requirements makes it possible to find the right variation for a given equipment.

Electrical Connector Basics

An electronic system is a hierarchical network of connections that allows various electronic devices to communicate with one another. For the signal transmission and power distribution necessary to guarantee the proper operation of electronic equipment, numerous interconnects are needed. Electrical connectors are grouped into three types based on their termination ends:

• Board-to-board connectors,
• Cable/wire-to-cable/wire connectors, and
• Cable/wire-to-board connectors.

Electrical connectors typically have six levels of interconnection. The connection between a fundamental circuit component and its lead, such as the connection between a semiconductor chip and the lead frame, is referred to as level 0. Chip carrier sockets, dual inline package (DIP) sockets, and switches are examples of Level 1, which is the connection between a component lead and a printed circuit board (PCB). The connection between two or more PCBs is at level two. It is typical to have a motherboard-daughterboard link. A power supply and its related subassembly are an example of two subassemblies connected at level 3. Level 4 refers to the connection between a significant subassembly and the system’s input/output (I/O) port. The connection between physically distinct systems is known as level 5, and is typically represented by the connection between a computer and a printer or other piece of peripheral equipment, or by the elements of a local network.

https://www.screwfix.com/c/electrical-lighting/cable-connectors/cat7230015

CABLE CONNECTORS

(90 products) Cable connectors are used to safely and easily join two or more cables or sets of wires during electrical work. Available in a wide range of different types for various applications, wire connectors are an electrician's toolbox essential, often helping to reduce wiring time by up to 50%. Electrical connectors are designed to ensure the safe and secure connection point and are suitable for stranded, solid or flexible conductors.

OMRON

https://components.omron.com/us-en/products/basic-knowledge/connectors/basics

Definition of Electrical Connectors

Connectors are parts or devices used for electrically connecting or disconnecting circuits etc. They can connect and disconnect by hands or with simple tools without requiring special tools or processes such as soldering.

Although there are various types of connectors, the large majority are one-piece types that are used alone or two-piece types consisting of a plug and socket. One-piece types directly connect printed circuit boards and wires to connectors.

Two-piece types are divided into plug and socket, the part where the plug and the socket are fitted is called the contact part, and the part where the printed circuit board or the electric wire is attached is called the connection part.

Structure and Principle

Basic Connector Structure

There are various kinds of connectors. Connectors have various structures and parts to be used, however, basically they consists of contacts and a housing.

Contact: Contact for making electrical connection with each other when connectors are connected

Housing: Main body part into which the contact is inatalled (Usually made of insulator)

Other parts will be added depending on the type and use of the connectors. The following is an example of D sub connector.

Shell: Outer case which houses the insulator and the contact

Eyelet: Fastener that fixes the housing and the shell

Zirkuituen diseinu

https://en.wikipedia.org/wiki/Circuit_design

https://es.wikipedia.org/wiki/Dise%C3%B1o_de_circuitos

Zirkuituen diseinu

&&&&

DISEINU (orokorrean)

https://en.wikipedia.org/wiki/Design

Diseinu

A design is a plan or specification for the construction of an object or system or for the implementation of an activity or process or the result of that plan or specification in the form of a prototype, product, or process. The verb to design expresses the process of developing a design. In some cases, the direct construction of an object without an explicit prior plan (such as in craftwork, some engineering, coding, and graphic design) may also be considered to be a design activity. The design usually has to satisfy certain goals and constraints; may take into account aesthetic, functional, economic, or socio-political considerations; and is expected to interact with a certain environment. Typical examples of designs include architectural and engineering drawings, circuit diagrams, sewing patterns and less tangible artefacts such as business process models.

Diseinu bat objektu edo sistema bat eraikitzeko edo jarduera edo prozesu bat gauzatzeko plan edo zehaztapen bat da, edo plan edo zehaztapen horren emaitza prototipo, produktu edo prozesu moduan. Diseinuaren aditzak diseinu bat garatzeko prozesua adierazten du. Kasu batzuetan, objektu bat zuzenean eraikitzea aldez aurreko plan espliziturik gabe (adibidez, artisautza, ingeniaritza, kodetzea eta diseinu grafikoa) diseinu-jardueratzat ere har daiteke. Diseinuak, normalean, helburu eta muga jakin batzuk bete behar ditu; kontsiderazio estetikoak, funtzionalak, ekonomikoak edo soziopolitikoak kontuan har ditzake, eta ingurune jakin batekin elkarreraginean aritzea espero da. Diseinuen adibide tipikoak dira arkitektura eta ingeniaritza marrazkiak, zirkuituen diagramak, josteko ereduak eta hain ukigarriak ez diren artefaktuak, hala nola negozio-prozesuen ereduak.

What is the basic definition of design?

Definition and key concepts. Generally speaking, it is the process of envisioning and planning the creation of objects, interactive systems, buildings, vehicles, etc. It user-centered, i.e. users are at the heart of the design thinking approach.

&&&&&&&&&&&&

Owen Bishop, in Understand Electronics (Second Edition), 2001

From components to circuits

Computer simulations

Circuit design is something of an art. Although it is possible to predict the behaviour of a very simple circuit mathematically, there are so many factors to consider in a more complicated circuit that the calculations become impossibly convoluted. This is where the breadboard and subsequently the stripboard are so useful. Having decided on initial values for components, the final values may be arrived at by a process of trial and error.

Computer software is able to simulate the action of components, using mathematical routines (called models) that would take far too long to perform manually or with an ordinary calculator. It can take the signals from one component and feed them to another, so simulating the action of a complete circuit. The intended circuit design is keyed in to the computer as a netlist. This lists the components, their values and other characteristics, and the connections to be made between them. Most simulation programs have a facility by which, instead of keying in a netlist, the user draws the circuit diagram on screen, typing the values and other characteristics of the components on the diagram. The program uses this diagram to prepare a netlist automatically. The software is then asked to perform analyses of the behaviour of the circuit.

These can be simple analyses which, for example, produce a table of the potentials at all points in the circuit network; or they can be far more complicated, for example, showing the output waveform of an amplifier when a given signal is supplied to it. The figures on pages 63 and 64 which demonstrated the action of a rectifier circuit, were obtained from a simulation, using the SpiceAge© software. The action of the software is the same as having a real circuit on a breadboard and a range of instruments such as voltmeters, signal generators and oscilloscopes with which to test it. Changing component values or connections is only a matter of quickly editing the netlist or diagram; there is no need to unsolder a component and solder in a different one. And, of course, software ‘components’ are never faulty, and can never become damaged or burnt out.

Transistor and IC manufacturers supply libraries of ‘components’ in data form which match the behaviour of their real components, so that it is possible to specify exactly which type number is to be used in the circuit. It is also possible to ‘sweep’ component values (such as resistance, capacitance, and gain) over their full tolerance range so that one can be certain that a circuit will work whatever the actual value of any component used in the real circuit. Similarly, the operating temperature can be swept to make certain that the circuit works equally well whatever the ambient temperature.

Many programs have been written for circuit simulation but most are variants and enhancements of a program known as SPICE. This is short for Simulation Program with Integrated Circuit Emphasis, pioneered and developed at the University of California, Berkeley. It was intended for designing ICs, which by their nature are not amenable to breadboarding, but has subsequently been extended to use with discrete components.

Using simulation software saves the designer considerable time, and it virtually eliminates the need for breadboarding. The design is perfected on the computer and is immediately ready to transfer to the PCB.

https://www.britannica.com/technology/integrated-circuit/Bipolar-transistors

Designing ICs

All ICs use the same basic principles of voltage (V), current (I), and resistance (R). In particular, equations based on Ohm’s law, V = IR, determine many circuit design choices. Design engineers must also be familiar with the properties of various electronic components needed for different applications.

Analog design

As mentioned earlier, an analog circuit takes an infinitely variable real-world voltage or current and modifies it in some useful way. The signal might be amplified, compared with another signal, mixed with other signals, separated from other signals, examined for value, or otherwise manipulated. For the design of this type of circuit, the choice of every individual component, size, placement, and connection is crucial. Unique decisions abound—for instance, whether one connection should be slightly wider than another connection, whether one resistor should be oriented parallel or perpendicular to another, or whether one wire can lie over the top of another. Every small detail affects the final performance of the end product.

When integrated circuits were much simpler, component values could be calculated by hand. For instance, a specific amplification value (gain) of an amplifier could typically be calculated from the ratio of two specific resistors. The current in the circuit could then be determined, using the resistor value required for the amplifier gain and the supply voltage used. As designs became more complex, laboratory measurements were used to characterize the devices. Engineers drew graphs of device characteristics across several variables and then referred to those graphs as they needed information for their calculations. As scientists improved their characterization of the intricate physics of each device, they developed complex equations that took into account subtle effects that were not apparent from coarse laboratory measurements. For example, a transistor works very differently at different frequencies, sizes, orientations, and placements. In particular, scientists found parasitic components (unwanted effects, usually resistance and capacitance) that are inherent in the way the devices are built. Parasitics become more problematic as the circuitry becomes more sophisticated and smaller and as it runs at higher frequencies.

Although parasitic components in a circuit can now be accounted for by sophisticated equations, such calculations are very time-consuming to do by hand. For this work computers have become indispensable. In particular, a public-domain circuit-analysis program developed at the University of California, Berkeley, during the 1970s, SPICE (Simulation Program with Integrated Circuit Emphasis), and various proprietary models designed for use with it are ubiquitous in engineering courses and in industry for analog circuit design. SPICE has equations for transistors, capacitors, resistors, and other components, as well as for lengths of wires and for turns in wires, and it can reduce the calculation of circuit interactions to hours from the months formerly required for hand calculations.

Digital design

Since digital circuits involve millions of times as many components as analog circuits, much of the design work is done by copying and reusing the same circuit functions, especially by using digital design software that contains libraries of prestructured circuit components. The components available in such a library are of similar height, contain contact points in predefined locations, and have other rigid conformities so that they fit together regardless of how the computer configures a layout. While SPICE is perfectly adequate for analyzing analog circuits, with equations that describe individual components, the complexity of digital circuits requires a less-detailed approach. Therefore, digital analysis software ignores individual components for mathematical models of entire preconfigured circuit blocks (or logic functions).

Whether analog or digital circuitry is used depends on the function of a circuit. The design and layout of analog circuits are more demanding of teamwork, time, innovation, and experience, particularly as circuit frequencies get higher, though skilled digital designers and layout engineers can be of great benefit in overseeing an automated process as well. Digital design emphasizes different skills from analog design.

Mixed-signal design

For designs that contain both analog and digital circuitry (mixed-signal chips), standard analog and digital simulators are not sufficient. Instead, special behavioral simulators are used, employing the same simplifying idea behind digital simulators to model entire circuits rather than individual transistors. Behavioral simulators are designed primarily to speed up simulations of the analog side of a mixed-signal chip.

The difficulty with behavioral simulation is making sure that the model of the analog circuit function is accurate. Since each analog circuit is unique, it seems as though one must design the system twice—once to design the circuitry and once to design the model for the simulator.

http://www.buruxkak.eus/download/liburua/1959/-1

Zirkuitu elektriko eta elektronikoen oinarrizko analisia

• Zer dira zirkuituak? Zirkuituak mota bereziko sistemak dira, sistema izanik helburu jakin bat lortzeko asmoz elkarrekin funtzionatzen duten gailu edo osagaien multzoa. Bereziki, zirkuitu elektriko edo elektronikoa hauxe da: energiaren edo informazioaren garraioa egiteko asmoz elkarrekin konektatu diren gailu edo osagai elektriko edota elektronikoen multzoa. Osagaien elkarketak baldintza bat bete behar du zirkuitua osatzeko: osagaiek ibilbide itxi bat (gutxienez) osatu behar dute, bertatik korronte elektrikoa igarotzeko modukoa. (Oharra: baldintza hori bete ezean, sare baten aurrean geundeke).

Baina errealitatean aurki ditzakegun zirkuituak konplexuak izan ohi dira; horrexegatik, benetako zirkuitu fisiko baten portaera teorikoki aztertzeko, zirkuituaren eredu teoriko bat sortu behar da, bertan zirkuitu fisikoko osagaiak beraien ereduez ordezkatuz. Osagaien ereduak idealak izan ohi dira, osagai fisikoaren portaera era sinplifikatu batean islatzen baitute. Hau da, osagaien portaera fisikoaren hurbilketak egiten dira, oro har, portaeran parte hartzen duten magnitude fisikoak —tentsio eta korronte elektrikoak, normalean— ekuazio matematikoen bidez erlazionatuz, eta horrela abstrakzio- edo konplexutasun-maila desberdinetako eredu desberdinak lortzen dira, iritsi nahi den zehaztasunaren arabera. Dena den, hurbilketa baten ondorioa izan arren, osagaien ereduak zehazki definituta daude.

Network analysis (electrical circuits) Análisis de circuitos

https://en.wikipedia.org/wiki/Network_analysis_(electrical_circuits)

https://es.wikipedia.org/wiki/An%C3%A1lisis_de_circuitos

Network synthesis

https://en.wikipedia.org/wiki/Network_synthesis

Electronic circuit

https://en.wikipedia.org/wiki/Electronic_circuit

Anplifikadore elektriko

https://en.wikipedia.org/wiki/Amplifier

https://es.wikipedia.org/wiki/Amplificador_electr%C3%B3nico

Potentzia etapa

https://en.wikipedia.org/wiki/Audio_power_amplifier

https://es.wikipedia.org/wiki/Amplificador_de_audio

Konektore elektriko

https://en.wikipedia.org/wiki/Electrical_connector

https://es.wikipedia.org/wiki/Conector_el%C3%A9ctrico

Pantaila lau

https://en.wikipedia.org/wiki/Flat-panel_display

https://es.wikipedia.org/wiki/Pantalla_plana

Circuit breaker

https://en.wikipedia.org/wiki/Circuit_breaker

https://es.wikipedia.org/wiki/Disyuntor

https://www.britannica.com/technology/circuit-breaker

• circuit breaker (electrical device)

circuit breaker, automatic switch in an electric circuit. Its function is similar to that of a fuse—to open the circuit if abnormal current conditions occur, usually overloads—but it is not destroyed in operation and can be closed again. The simplest circuit breakers are operated by a solenoid that is activated by an excessive increase in current flow. Small circuit breakers are widely used in place of fuses to protect electrical systems in homes.

https://www.linquip.com/blog/types-of-circuit-breaker/

What is a Circuit Breaker and How Does It Work?

A circuit breaker is a mechanical device which disturbs the flow of a high current and performs a switch function. It is specifically intended to lock or open an electrical circuit and thus avoids harm to the electrical system.

The circuit breaker comprises primarily of fixed and moving contacts. These contacts meet each other and hold the current while the circuit is closed in normal conditions. The current-carrying contacts, known as the electrodes, engaged under spring pressure while the circuit breaker is closed. The arms of the circuit breaker may be extended or closed for system switching and servicing during the usual operating condition. The circuit breaker is opened by just one pressure on a button. Whenever there is a malfunction on some part of the device, the trip coil of the breaker gets energy and some process divides the moving contacts and thereby opens the circuit.

Types of Circuit Breaker

As mentioned above, the classification of the circuit breakers is based on many methods. One method is that circuit breakers are classed based on their mechanism. Therefore, we can find them in these categories: Voltage, Interruption Mechanism, Installation Location, and Features or Design.

However, the most famous method is arc extinction. This method in types of circuit breaker is below to help you understand each classification.

Ingeniaritzaren etika

https://en.wikipedia.org/wiki/Engineering_ethics

https://es.wikipedia.org/wiki/%C3%89tica_de_la_ingenier%C3%ADa

Sare elektriko

Sare elektriko

https://es.wikipedia.org/wiki/Red_el%C3%A9ctrica

https://en.wikipedia.org/wiki/Electrical_grid

Energia elektrikoaren transmisioa

Transmisión de energía eléctrica

https://es.wikipedia.org/wiki/Transmisi%C3%B3n_de_energ%C3%ADa_el%C3%A9ctrica

https://en.wikipedia.org/wiki/Electric_power_transmission

Energia elektrikoaren banaketa

https://en.wikipedia.org/wiki/Electric_power_distribution

https://es.wikipedia.org/wiki/Red_de_distribuci%C3%B3n_de_energ%C3%ADa_el%C3%A9ctrica

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

Mikroprozesadore (Oihane, Itsaso, Aitor)

Intel 80486DX mikroprozesadorea

Intel Core i7-920 bere txartel nagusian sartuta.

Mikroprozesadorea (edo “prozesadorea”) sistema informatiko baten zirkuitu integraturik konplexuena da. Zehazki, sistema informatiko baten prozesadorearen osagai guztiak (datuak prozesatzeko logika eta kontrol unitatea) osagai elektronikoen miniaturizazioari esker zirkuitu integratu bakar batean sartzean sortzen da mikroprozesadorea. Zentzu metaforikoan, ordenagailu baten burmuina izango litzateke. Mikroprozesadorea eginkizun anitzeko, erlojudun, erregistrotan oinarritutako zirkuitu digital integratua da.

Sarrera bezala datu bitarrak onartzen ditu, prozesatzen ditu bere memorian gordetako aginduen arabera eta irteera bezala prozesamenduaren emaitzak ematen ditu. Mikroprozesadore batek bai logika digital sekuentziala eta bai logika konbinazionala du barnean. Sistema bitarrean adierazitako zenbaki eta sinboloekin egiten dute lan mikroprozesadoreek.

Logika Boolearrean edo Booleren aljebran oinarritutako eragiketa bitarrak egiten dituzte mikroprozesadoreek. George Booleren ondoren izendatu zuten logika hori. Sistema informatikoek logika boolearra erabiliz jarduteko gaitasuna Claude Shannon frogatu zuen lehen aldiz 1938an, Master bateko ikaslea zelarik. Shannon "Informazio-teoriaren aitatzat" hartzen dute.

Gaur egungo gailuetan programa guztiak (sistema eragiletik erabiltzailearen aplikazioetara) exekutatzeko arduraduna da.

Prozesamenduko unitate zentral (PUZ) bat edo gehiago eduki dezake, erregistro multzo, kontrol unitate, unitate aritmetiko-logiko eta koma higikorreko unitatez (lehen «koprozesadore matematikoa» deitutakoa) osatuta.

Orokorrean, mikroprozesadorea ordenagailuaren txartel nagusira (ama plaka) konektatzen da zokalo baten bidez, baina batzuetan soldatuta dago horri. Haren funtzionamendu egokia bermatzeko, mikroprozesadoreari hozte-sistema bat jartzen zaio gainean, normalean kobre edo aluminiozko bloke batekin, eta horri itsatsita bentiladore bat hartutako beroa disipatzeko.

Errendimendu handiko sistema informatiko bat paraleloan lana egiten duten mikroprozesadore bat baino gehiagorekin egon daiteke hornituta, eta mikroprozesadore bakoitza aldi berean core fisiko edo logiko anitzekin. Core fisikoak PUZ baten eragiketak egiten dituen txip-aren atal fisiko berezituak dira, eta core logikoak simulatutako core fisikoak dira.

Gaur egun dagoen tendentzia elementu guztiak (koma higikorreko unitateak, RAM eta bus kontroladoreak, dedikatutako prozesadore grafikoak…) mikroprozesadorearen barruan integratzekoa da, energiaren ikuspuntutik txip eraginkorrak sortzeko.

Zirkuitu integratuetan oinarritutako kostu txikiko konputagailuen etorrerak gizarte modernoa eraldatu du. Konputagailu pertsonaletako erabilera orokorreko mikroprozesadoreak hainbat gauzatarako erabiltzen dira: konputaziorako, testuak editatzeko, multimedia bisualizaziorako eta Internet bidezko komunikaziorako. Askoz mikroprozesadore gehiago sistema txertatuen parte dira, eta kontrol digitala eskaintzen dute objektu ugariren gainean, etxetresna elektrikoetatik automobil, telefono zelular eta prozesu industrialen kontroleraino.

Mikroprozesadoreen historia

Mikroprozesadoreak agertu baino lehen, ordenagailu txikiak zirkuitu plaka multzoekin eraikitzen ziren, eskala txiki eta ertaineko zirkuitu integratu anitzekin. Mikroprozesadoreak multzo guzti horiek batzen ditu eskala handiko zirkuitu integratu bakarrean.

Mikroprozesadorearen asmakuntza polemiko samarra da. Oro har, onartzen da lehen mikroprozesadore komertziala Inteli dagokiola. Intel 4004, Federico Fagginek eta Marcian Hoffek sortutako 4 biteko mikroprozesadorea, 1971ko azaroaren 15ean agertu zen. Hala ere, beste bi proiektu izan ziren gutxi gorabehera garaikideak: Texas Instruments TMS 1000 eta Garrett AiResearch-en Central Air Data Computer (CADC).

Komertzialki ekoitzitako lehen mikroprozesadorea Intel 4004 izan zen, MOS LSI txip bakar gisa merkaturatua.Txip bakarreko mikroprozesadorea posible izan zen siliziozko ateko MOS (SGT) teknologia garatuta. Lehen MOS transistoreek aluminiozko metalezko ateak zituzten, eta Federico Faggin fisikari italiarrak siliziozko ate autolerrokatuekin ordeztu zuen, 1968an Fairchild Semiconductorren siliziozko ateko lehen MOS txipa garatzeko. Faggin Intelekin elkartu zen geroago, eta siliziozko ateko MOS teknologia erabili zuen 4004a garatzeko, Marcian Hoff, Stanley Mazor eta Masatoshi Shimarekin batera, 1971n. 4004a Busicom japoniar enpresarentzat diseinatu zuten. Busicomek zenbait txipeko diseinua proposatu zuen 1969an, baina Faggin-en Intel taldeak txip bakar baten diseinu berria gauzatu zuen. Hala, Intelek lehen mikroprozesadore komertziala merkaturatu zuen, Intel 4004, 4 bitekoa, 1971n. Tarte labur baten ondoren, 1972an, 8 biteko Intel 8008 mikroprozesadorea merkaturatu zuten.

Lehen proiektuak

Hainbat proiektuk mikroprozesadore bat sortu zuten ia-ia aldi berean: Garrett AiResearch-ek Central Air Data Computer (CADC) (1970), Texas Instruments-ek TMS 1802NC (1971ko irailean), Intelek 4004 (1971ko azaroan, Busicom-en 1969ko aurreko diseinu batean oinarritua). Eztabaidagarria izan zen ea 1969an Four-Phase Systems-ek egindako AL1 txipa mikroprozesadorea zen ala ez.

Four-Phase Systems-en AL1 (1969)

Four-Phase Systems-en AL1a 8 biteko bit-puskazko txip bat zen, zortzi erregistro eta UAL bat zituena. Lee Boyselek diseinatu zuen 1969an. Une hartan, 24 biteko PUZ baten osagaietako bat izan zen (guztira, 9 txipek osatzen zuten PUZ hori, hiru AL1 txip horien artean), baina, geroago, mikroprozesadore deitu zioten, 1990ean Texas Instruments enpresak eragindako auziei erantzunez, proba-sistema bat eraiki zutenean epaimahai-aretoan erakusteko. Sistema horretan, AL1 txip bakar bat erabili zuten konputagailu bat osatzeko, RAM, ROM eta sarrera/irteerako gailu batekin batera.

Garrett AiResearch-en CADC (1970)

1968an, Garrett AiResearch enpresak (non Ray Holt eta Steve Geller diseinatzaileak kontratatuta zeuden) ordenagailu digital bat ekoizteko erronkari ekin zion, sistema elektromekanikoekin lehiatzeko, AEBetako Itsas Armadako F-14 Tomcat hegazkin berrian hegaldia kontrolatzeko konputagailu nagusia garatzeko. 1970ean osatu zen diseinua, eta MOS teknologian oinarritutako txip multzoa erabili zuen PUZ nagusi gisa. Diseinua sistema mekanikoak baino nabarmen txikiagoa (20 aldiz, gutxi gorabehera) eta askoz fidagarriagoa izan zen, eta Tomcat-en lehen modelo guztietan erabili zen.

Pico/General Instrument

PICO1/GI250 txipa, 1971n sartua: Pico Electronics-ek diseinatu zuen (Glenrothes, Eskozia) eta General Instruments-ek fabrikatu zuen (Hicksville, NY).

1971n, Pico Electronics eta General Instrument-ek (GI) zirkuitu integratuen arloan haien lehen lankidetza aurkeztu zuten: txip bakarreko kalkulagailu oso bat, Monroe/Litton Royal Digital III kalkulagailurako. Aldarrikatu daiteke txip hori lehenengo mikroprozesadore edo mikrokontroladoreetako bat dela, txipean integratuta baizeuden ROM, RAM eta RISC agindu-multzodun prozesadorea. PMOS prozesuko lau geruzen diseinua eskuz marraztu zen, x500 eskalan, mylar filmean. Une hartan lan hori oso garrantzitsua izan zen, txiparen konplexutasuna dela eta.

GI-ko bost diseinu-ingeniarik osatutako spinout bat izan zen Pico Electronics, eta txip bakarreko kalkulagailu zirkuitu integratuak sortzea zuen helburu. Aurretik esperientzia esanguratsua izan zuten GI-n eta Marconi-Elliotten diseinatutako hainbat txipetako kalkulagailuekin. Taldeko kide giltzarriek Elliott Automationen agindua jaso zuten, hasieran, MOS teknologian 8 biteko ordenagailu bat sortzeko, eta Glenrothes-en (Eskozia) MOS ikerketa-laborategi bat ezartzen lagundu zuten 1967an.

Intel 4004 (1971)

Intel 4004a txip bakar batean sartutako benetako lehenengo mikroprozesadoretzat jotzen da. Intel Corporation-ek ekoitzi zuen 1971n. Hasieran, kalkulagailu baterako garatu zen eta iraultzailea izan zen bere garairako. 2300 transistore zituen, 4 biteko arkitekturako mikroprozesadorea zen, eta segundoko 60 000 eragiketa egin zitzakeen 700 kHz inguruko erloju-maiztasunarekin.

4004a, tapa aterata (ezkerrean) eta benetan erabiltzen den moduan (eskuinean)

US$60ren prezioan merkaturatu zen (2019an US$378.78ren baliokidea). 4004-rako ezagutzen den lehen iragarkia 1971ko azaroaren 15ekoa da eta Electronic News-en agertu zen. Mikroprozesadorea Federico Faggin ingeniari italiarrak, Marcian Hoff eta Stanley Mazor ingeniari estatubatuarrak eta Masatoshi Shima ingeniari japoniarrak osatutako taldeak diseinatu zuen.

8 biteko mikroprozesadoreak

8 biteko lehenengo mikroprozesadorea Intel 8008a izan zen. 1972aren erdialdean garatu zuten, terminal informatikoetan erabiltzeko. Intel 8008ak 3300 transistore integratzen zituen, eta 800 kHz-eko maiztasun maximoetan prozesa zezakeen.

8008a Intel 8080 arrakastatsuaren aitzindaria izan zen. Intel 8080a izan zen erabilera orokorrerako benetan diseinatutako 8 biteko lehenenengo mikroprozesadorea. 1974an garatu zuten. 4500 transistore zituen eta segundoko 200 000 agindu exekuta zitzakeen, 2 MHz inguruan lan eginez. 8008aren aldean, errendimendu hobea eskaini zuen eta euskarri-txip gutxiago behar zuen.

8080a izan zen lehenengo ordenagailu pertsonalaren (MITSen Altair 8800) PUZa. Horren ondoren, 8 biteko beste mikroprozesadore arrakastatsu batzuk merkaturatu ziren: Motorola 6800 (1974), MOS Technology 6502 (1975) eta Zilog Z80 (8080arekin bateragarria) (1976). Horiei esker, 70eko hamarkadaren amaieran eta 80ko hamarkadaren hasieran etxeko ordenagailu pertsonalen "iraultza" azkartu zen modu nabarmenean. Hala, Sinclair ZX81 eta Commodore 64 bezalako ordenagailu pertsonal merkeak merkaturatu ziren, mikroprozesadore horietan oinarrituta. Bideo-kontsoletan ere asko erabili izan dira 70eko eta 80ko hamarkadetan, bigarren eta batez ere hirugarren bideo-kontsola belaunaldiak kontuan hartuz. 8 biteko mikrokontrolagailuak dira, gaur egun, edozein lekutan aurki ditzakegun sistema txertatuen oinarria: autotik igogailura edo garbigailura.

16 biteko mikroprozesadoreak

16 biteko lehen mikroprozesadorea National Semiconductorren IMP-16 izan zen, 1973koa, MOSFET teknologia erabiltzen zuten zenbait zirkuitu integratuk osatua.

Zirkuitu integratu bakar bateko 16 biteko lehen mikroprozesadorea, TMS 9900, 1976an aurkeztu zuen Texas Instruments-ek. Txip horren bilakaera TMS 9980 izan zen, Intelen 8080arekin lehiatzeko diseinatua, eta, ondoren, TMS 9995, 99105 eta 99110 iritsi ziren.

Bestalde, Intelek beste bide bat hartu zuen, eta 8080a zabaldu zuen 16 biteko mikroprozesadore bihurtzeko: Intel 8086, IBMren PCekin bateragarriak ziren ordenagailuetan erabili zen x86 familiako lehenengo kidea (gaur egungo PC motako ordenagailu gehienetan familia horren ondorengoak erabiltzen dira). Intelen ideia izan zen 8080rako idatzitako kodea berrerabili ahal izatea, eta horrek arrakasta komertzial handia ekarri zion. 8086 txipa 1978ko udan merkaturatu zen, baina merkatuan ez zegoenez 16 bitekin funtzionatzen zuen aplikaziorik, Intelek 8088 atera zuen merkatura, 1979an. Izan ere, 8088a, 8 biteko kanpo-bus bat erabiltzen zuena, izan zen IBMren lehen PCaren prozesadorea, 5150 modeloan, hain zuzen ere. Mikroprozesadore horiek 4 MHz-etik gorako maiztasunekin jarduten zuten.

32 biteko mikroprozesadoreak

Motorola MC68000

16 biteko diseinuak merkaturatu eta denbora gutxira 32 biteko mikroprozesadoreak agertzen hasi ziren.

32 biteko diseinuetan esanguratsuena 1979an sartutako Motorola MC68000 da. Programazioaren ikuspuntutik 32 biteko erregistroak zituen, baina 16 biteko datu-bideak erabiltzen zituen, 16 biteko hiru unitate aritmetiko-logiko zituen, eta kanpora begira 16 biteko datu-busa (pin kopurua murrizteko); kanpoko munduarekin konektatzeko 24 biteko helbideak zituen (barnean 32 biteko helbide osoekin lan egin zuen). Motorolak 16 biteko prozesadore gisa deskribatu ohi zuen, 32 biteko arkitektura izan arren.

Benetako 32 biteko lehenengo mikroprozesadorea (32 biteko datu-bideak, 32 biteko busak eta 32 biteko helbideak) AT&T Bell Laborategietako BELLMAC-32A izan zen, 1980an aurkeztua eta 1982tik aurrera ekoitzia merkatu zabalari begira.

32 biteko arkitekturako lehen prozesadoreetako bat Intel 80386 izan zen, 1980ko hamarkadaren erdialdean eta amaieran fabrikatua; bertsio desberdinetan 40 MHz inguruko maiztasunarekin lan egin zuen. 32 biteko lehen Intel mikroprozesadorea Intel iAPX 432 izan zen, 1981ean aurkeztua, baina ez zuen arrakasta komertzialik izan. Objektuetara bideratutako arkitektura babestua zuen, baina eraginkortasun eskasa, lehiakideen arkitekturekin alderatuta (Motorola 68000).

1985etik 2003ra bitartean, x86 familiako 32 biteko arkitekturak nagusituz joan ziren mahai gaineko ordenagailuen, ordenagailu eramangarrien eta zerbitzarien merkatuan, eta, aldi berean, abiadura eta gaitasunak handitu zituzten. Intelek lehen bertsioen lizentziak beste konpainia batzuei utzi zizkien, baina ez zuen gauza bera egin Pentiumarekin egin, eta horrek bere diseinuak egitera behartu zituen AMD eta Cyrix. Aldi horretan, prozesadoreen konplexutasuna (transistore kopurua) eta gaitasuna (agindu kopurua segundoko) handitu egin ziren, 1.000 aldiz gutxienez. Intel Pentiuma 32 biteko arkitekturako mikroprozesadore ospetsu eta ezagunena izango da ziurrenik.

64 biteko mikroprozesadoreak

AMD Athlon 64 (2003), 64 biteko lehen mikroprozesadorea, x86 arkitekturarekin bateragarria.

64 biteko mikroprozesadore-diseinuak gama altuko ekipoetan (zerbitzariak eta lan-estazioak) erabili dira 1990eko hamarkadaren hasieratik (1996ko Nintendo 64 bideo-kontsola barne), baina 2000ko hamarkadaren hasieran, berriz, ordenagailu pertsonalen merkatura sartu ziren.

2003ko irailean, AMDk 64 biteko arkitektura bat sortu zuen, x86 arkitekturarekin bateragarria, x86-64 arkitektura, orain AMD64 izena duena. Arkitektura berriaren lehen mikroprozesadorea Opteron izan zen; 2003ko apirilaren 22an agertu zen zerbitzarien merkatura zuzendua. Urte bereko irailaren 23an Athlon izango zen lehena PCaren merkatura zuzendua.

Intelen erantzuna IA-32e izan zen (EM64T Extended Memory 64 Technology izenekoa 2004tik aurrera, eta Intel 64, 2006tik aurrera), IA-32 arkitekturarekin bateragarria (Intel Architecture 32 bit). Kasu horretan, Intelek hartu zuen AMDk garatutako arkitektura; geroago, 64 biteko beste arkitektura bat garatu zuen, 2007an Itanium izenarekin aurkeztu zena, baina x86rekin bateragarria ez zena.

x86rekin bateragarriak diren mikroprozesadore horiek 32 biteko aplikazio zaharren kodea exekuta zezaketen abiadura arazorik gabe, eta baita 64 biteko programa berrien kodea ere. Sistema eragile batzuek bakarrik (Windows XP Professional x64 Edition, Windows Vista x64, Linux, BSD edo MacOS X) exekuta zitzaketen 64 biteko kodeak, eta ahalik eta gehien aprobetxatu mikroprozesadore horien ahalmenak.

Mikroprozesadore modernoek aurrekoek baino ahalmen eta abiadura askoz handiagoak dituzte, 64 biteko arkitekturetan lan egiten dute, 700 milioi transistore baino gehiago dituzte, Core i7 seriearen kasuan bezala, eta 3 GHz-etik (3.000 MHz) gorako maiztasun normaletan lan egin dezakete.

RISC mikroprozesadoreak

1980ko hamarkadaren bigarren erdialdearen eta 1990eko hamarkadaren lehen urteen artean, prestazio handiko RISC mikroprozesadore sorta berri bat agertu zen (Reduced Instruction Set Computer, agindu-multzo murriztuko konputagailua), UC Berkeley-n garatutako mikroprozesadorearen antzera. Hasieran, helburu bereziko makinetan erabili ziren, hala nola sistema txertatuetan eta Unix sistema eragilearen aldaerak zituzten lan-estazioetan. Baina, azkenean, beste aplikazio batzuetan ere erabili ziren, eta RISC sistema Intel prozesadoreetaraino ere zabaldu zen: barruan RISC arkitektura zeukaten, baina emulazio geruza bat erabiltzen zuten CISC (Complex Instruction Set Computer, agindu-multzo konplexuko konputagailua) motako x86 kodearekin bateragarritasunari jarraipena emateko.

RISC kontzeptua superkonputagailuen munduan agertu zen 1960ko hamarkadaren bukaeratik (CDC 6600), baina mota horretako mikroprozesadore bat garatzeko lehen proiektuak Berkeley RISC eta Stanford Unibertsitateko MIPD izan ziren. Lehen diseinu komertziala MIPS Technologies-ek egin zuen, eta R2000 izan zen, Stanford-en garatutako arkitekturatik eratorritako MIPS arkitekturako 32 biteko sistema. Ondoren, prestazioak hobetu zituen R3000a eta 64 biteko diseinua zuen R4000a etorri ziren. Proiektuen arteko lehiak IBM POWER eta Sun SPARC sistemak sortu zituen. Laster, fabrikatzaile nagusiek RISC diseinuak egiteari ekin zioten: AT&T CRISP, AMD 29000, Intel i860 eta Intel i960, Motorola 88000, DEBO Alpha eta Hewlett-Packard-en PA-RISC.

Mikroprozesadoreen arteko gerraren ondorioz, ia RISC familia guztiak desagertu dira merkatutik; IBMren PowerPCa eta Sun Microsystemsen SPARCa bakarrik daude aktibo, baina mugatuta zerbitzarien eta superkonputagailuen mundura. Silicon Graphics-ek 2006. urtera arte erabili zituen MIPSak bere sistema batzuetan, nahiz eta erabilera nagusia sistema txertatuetan egon. Zenbait konpainiak, hala nola ARM Ltd-ek, beste bide bat hartu dute. Hasieran, ARM arkitektura ordenagailu pertsonaletan erabiltzeko prozesadoreak sortzeko diseinatu zen, baina, urte gutxiren buruan, konpainia horrek orientazioa aldatu zuen, eta sistema txertatuetako kontsumo txikiko prozesadoreen merkatura bideratu zuen, orain MIPS, ARM eta PowerPC nagusi dituen merkatua.

1990eko hamarkadaren amaieran, 64 biteko bi RISC arkitektura baino ez ziren ekoizten oraindik bolumen esangarrian sistema txertatuetatik kanpoko aplikazioetarako: SPARC eta Power ISA, baina ARM gero eta indartsuago bihurtu den heinean, 2010eko hamarkadaren hasieran, hirugarren RISC arkitektura bihurtu zen konputazio orokorreko segmentuan.

Hainbat nukleotako mikroprozesadoreak

Ordenagailu baten errendimendua hobetzeko beste bide bat prozesadore gehigarriak eranstea da, hala nola, zerbitzarietan eta lan-estazioetan 1990eko hamarkadako lehen urteetatik erabili ziren multiprozesamendu simetrikoko diseinuak. Mooreren legeari jarraiki, txip-fabrikatzaileak teknologiaren muga fisikoetara hurbiltzen joan dira, eta errendimendua hobetzeko beste bide batzuk bilatu dituzte, produktu berriak merkaturatzeko erritmoari eusteko.

Nukleo anitzeko prozesadore bat (multi-core) mikroprozesadore-nukleo bat baino gehiago dituen txip bat da. Nukleo bakoitzak prozesadorearen aginduak aldi berean exekuta ditzake paraleloan. Horrela, prozesadorearen errendimendu potentziala nukleo kopuruarekin biderkatzen da, softwarea prozesadorearen nukleo bat baino gehiago aprobetxatzeko diseinatuta badago. Zenbait osagai, hala nola bus-interfazea eta cachea, nukleoen artean parteka daitezke. Nukleoak fisikoki oso hurbil direnez, elkarren artean abiadura handiagoan komunikatu daitezke, eta, hala, sistemaren errendimendua hobetzen da, txip desberdinetan dauden multiprozesadore sistemekin alderatuta.

AMD Athlon 64 X2 3600 Dual core mikroprozesadorearen irudia

2005. urtean, AMDk iragarri zuen nukleo bikoitzeko lehen sistema komertziala masiboki ekoitziko zuela. Ordenagailu pertsonalen merkatuko zenbait nukleotako lehenengo prozesadore monolitikoa AMD Athlon X2 izan zen. 2007an, bi nukleoko prozesadore mota hori asko erabiltzen zen zerbitzarietan, lan-estazioetan eta ordenagailu pertsonaletan; lau nukleokoak, berriz, gama altuko aplikazioetan erabiltzen ziren, bai ingurune profesionaletan, bai etxeko ordenagailuetan.

Sun Microsystemsek Niagara eta Niagara 2 aurkeztu zituen. Biek zortzi nukleoko diseinua dute, bigarrenak hari gehiago ditu eta 1,6 GHz-ean lan egiten du.

Mahaigaineko ordenagailu modernoek PUZ anitzeko sistemak erabil ditzakete, baina merkatu profesionaletik kanpo aplikazio gutxik atera diezaiekete etekina lau nukleo baino gehiagori. Bai Intelek, bai AMDk, gaur egun, lau, sei edo zortzi nukleo azkarreko PUZak eskaintzen dituzte mahai gaineko ordenagailuetarako, eta zaharkitutzat uzten dituzte PUZ anitzeko sistemak helburu askotarako. Mahaigaineko ordenagailuen merkatua lau nukleoko PUZerako trantsizioan egon da Intel Core 2 Quad jaurti zutenetik, eta orain arruntak dira, nahiz eta nukleo bikoitzeko PUZak oraindik arruntagoak diren. Ordenagailu zaharrek edo portatilek aukera gutxiago dute bi nukleo baino gehiago izateko, mahaigaineko ordenagailu berrien aldean. Software guztia ez dago optimizatuta nukleo anitzeko PUZerako, eta horregatik erabilgarriagoak suertatzen dira nukleo gutxiago baina ahaltsuagoak dituzten PUZak.

Historikoki, AMD eta Intel hainbat aldiz txandakatu dira PUZ azkarrena duen konpainia gisa. 2012an, Intel izan zen liderra mahaigaineko ordenagailuen PUZen merkatuan, Sandy Bridge eta Ivy Bridge serieekin; aldi berean, AMDren Opterons-ek errendimendu handiagoa zuen bere prezioa kontuan harturik. Beraz, AMD lehiakorragoa zen gama apaletik ertainerako zerbitzari eta lan-estazioetan, eraginkorrago erabiltzen baitzituzten nukleo eta hari gutxiago.

Funtzionamendua

Ikuspuntu logiko eta funtzionaletik, mikroprozesadorea funtsean hainbat osagai ditu: hainbat erregistro, kotrol unitate bat, unitate aritmetiko-logiko bat eta, mikroprozesadorearen arabera, koma higikorreko unitate bat .

Mikroprozesadoreek erloju batek zehazten duen erritmoaren arabera funtzionatzen dute. Erloju-seinale hori azkarra eta erregularra da eta zirkuituaren funtzionamenduaren abiadura ezartzen du. Horrez gain, beste osagai batzuekiko sinkronizazioa ziurtatzen du, adibidez, memoriarekiko sinkronizazioa. Erlojuaren abiadura zenbat eta azkarragoa izan, orduan eta handiagoa izango da programetako aginduen prozesamendu abiadura. Hala ere, erlojuaren abiadura handitzeak zenbait eragozpen ekartzen ditu; izan ere, prozesadoreak azkarrago lan egiten duen heinean elektrizitate gehiago kontsumitzen du eta gehiago berotzen da.

Gaur egungo mikroprozesadoreak gai dira erloju ziklo bakoitzeko hainbat agindu exekutatzeko. Izan ere, paraleloan lan egiten duten hainbat exekuzio-unitate dituzte, eta modu egokian funtzionatzeko beharrezkoa dute aurresatea zein izango diren agindu bakoitzaren ondoren exekutatu beharko diren hurrengo aginduak.

Mikroprozesadoreak memoria nagusian sekuentzialki antolatutako zenbaki bitar gisa gordetako aginduak exekutatzen ditu. Aginduen exekuzioa hainbat fasetan egiten da:

• Prefetch edo aurrebilaketa, memoria nagusitik agindua irakurtzeko prestatu.

• Fetch edo bilaketa, memoria nagusitik agindua irakurri eta deskodeketa egiten den lekura bidali.

• Aginduaren deskodeketa, hau da, agindua zein den zehaztea eta zer egin behar den aztertzea.

• Eragigaiak irakurri.
• Eragiketa egin.

• Memoria nagusian edota erregistroetan emaitzak idatzi.

Fase hauetako bakoitza PUZ-aren ziklo batean edo batzuetan egiten da. Ziklo kopurua prozesadorearen egituraren araberakoa da, zehazki segmentazio-mailaren araberakoa. Ziklo hauen iraupena edo denbora erlojuaren maiztasunak ezartzen du. Mikroprozesadorea PLL zirkuitu batera konektatzen da, normalean kuartzozko kristal batean oinarrituta dagoena, erritmo konstantean pultsuak sortzeko eta segundo batean hainbat ziklo sortzeko gai dena.

Errendimendua

Prozesadore baten errendimendua modu desberdinetan neur daiteke. Duela gutxi arte erlojuaren maiztasuna neurri zehatz bat zela uste zen, baina mito hori, “Megahertzen mitoa” bezala ezagutzen dena, indargabetu egin da prozesadoreek ez dutelako frekuentzia handiagorik behar izan euren konputazio ahalmena handitzeko.

Azken urteetan, maiztasun hori 1,5 GHz-etik 4 GHz-era bitartekoa izan da, baina prozesadoreek prozesatzeko gaitasun handiagoak lortu dituzte, maiztasun balio horiek izan zituzten lehen mikroprozesadoreekin alderatuta. Gainera, kapsulatze beraren barruan nukleo gehiago sartzeko joera dago, errendimendua handitzeko konputazio paralelo baten bidez. Ondorioz, erlojuaren abiadura fidagarritasun gutxiagoko adierazlea bihurtzen da. Nolanahi ere, prozesadore baten potentzia neurtzeko modu fidagarri bat ziklo bakoitzeko exekutatzen diren aginduen bitartez da.

Errendimendua neurtzea maiztasunaren bitartez soilik da baliagarria arkitektura berdina edo oso antzekoak dituzten prozesadoreekin, barne funtzionamendua berdina izanik: kasu horretan, maiztasuna adierazle baliagarria izan daiteke prozesadoreak konparatzeko. Porzesadore familia baten barruan, ohikoa da erloju maiztasunei dagokionez aukera ezberdinak aurkitzea, silizio txip guztiek ez baitituzte funtzionamendu muga berdinak. Txipak maiztasun ezberdinetan frogatzen dira, ezegonkortasun seinaleak erakusten dituzten arte; orduan, frogen emaitzen arabera sailkatzen dira.

Prozesadoreak barne egitura ezberdinak dituzten lotetan fabrikatzen dira, gama eta beste ezaugarri batzuen arabera. Loteak beren gamaren arabera lortu ondoren, proba-banku batean hainbat prozesuren menpe jartzen dira, eta, jasan dezaketen tenperaturaren arabera edo ezegonkortasun seinaleak erakusten dituztenean, maiztasun bat esleitzen zaio prozesadore bakoitzari. Prozesadorea, maiztasun horrekin programatuta etorriko da, baina overclock praktikekin areagotu egin daiteke.

Prozesadore baten gaitasuna sistemaren gainerako osagaien araberakoa da, batez ere txipset, RAM memoria eta softwarearen araberakoa. Baina ezaugarri horiek alde batera utzita, prozesadore baten errendimenduaren gutxi gorabeherako neurketa bat egin daiteke adierazleen bidez. Adibidez, FLOPS denbora-unitateko koma higikorreko eragiketa kopuruaren bidez, edota MIPS denbora-unitateko agindu kopuruaren bidez. Prozesadore baten errendimenduaren neurri zehatz bat edukitzea oso zaila da konputazioan inplikatutako faktore ugariengatik eta normalean probak ez dira erabakiorrak belaunaldi berdineko sistemen artean.

Prestazioak

1970eko hamarkadaren lehen urteetara arte, prozesadore baten osagai elektronikoak ezin ziren zirkuitu integratu bakar batean egon, bi edo hiru "txip" erabili behar ziren PUZ bat egiteko. 1971n, Intel konpainiak lehenengo aldiz lortu zuen prozesadore bat osatzen zuten transistore guztiak zirkuitu integratu bakar batean elkartzea, "4004" zirkuitu integratuan. Honela sortu zen mikroprozesadorea.

Miniaturizazioa deitutako prozesu horri esker lorpen asko izan dira:

• Osagaien arteko distantziak txikiagoak direnez, prozesadorearen funtzionamendu-maiztasuna handitu da.
• Kostua murriztu da, hainbat zirkuitu izan beharrean zirkuitu bakarra izateagatik.
• Ordenagailu txikiak sortu dira: mikroordenagailuak.

Mikroprozesadore baten ezaugarri nagusiak hauek dira:

• Agindu-multzoa: exekuta ditzakeen aginduak. Mikroprozesadore batek, besteak beste, agindu hauek exekuta ditzake: bi zenbaki batu, bi zenbaki konparatu berdinak diren edo handiena edo txikiena zein den zehazteko, azpiprograma bat exekutatu... Horrelako hamarnaka agindu desberdin exekuta ditzake mikroprozesadore batek.
• Arkitekturaren konplexutasuna. Mikroprozesadorean dauden transistore kopuruaren arabera neurtzen da. Zenbat eta transistore gehiago izan, orduan eta agindu gehiago exekutatuko ditu segundo batean.
• Datuen tamaina bitetan: Mikroprozesadoreak agindu batean prozesa dezakeen bit kopurua. Egungo mikroprozesadoreek 64 biteko zenbakiekin lan egin dezakete agindu bakar batean.
• Funtzionamendu-maiztasuna: Onartzen duen erloju-abiadura maximoa. Erlojuaren rola mikroprozesadorearen erritmoa zehaztea da. Zenbat eta abiadura handiagoa, orduan eta agindu gehiago exekutatu ahalko dira segundoko. Praktikan, hala ere, prozesadorearen arkitekturaren araberakoa izango da beharrezko erloju-zikloen kopurua.

Aurreko ezaugarrien konbinazioak mikroprozesadore baten ahalmena edo errendimendua zehazten du, MIPSetan adierazten dena (Millions of Instructions Per Second = segundo batean zenbat milioi agindu exekutatzen dituen). Gaur egungo prozesadoreek (2008) 59.000 milioi agindu baino gehiago exekuta ditzakete segundoko.

Egitura

Mikroprozesadore baten unitate zentralak honako osagai hauek izaten ditu, funtsean:

• Unitate aritmetiko-logiko bat (UAL), datuen gaineko eragiketak egiten dituena (aritmetikoak: batuketak, kenketak... eta logikoak: AND eta OR bezalakoak).
• Erregistroak: Mikroprozesadoreari datuak aldi baterako gordetzeko aukera ematen dioten gordailuak.
• Kontrol-unitatea, mikroprozesadore osoa kontrolatzen duena aginduen arabera. Kontrol-unitatea honela ere deskonposa daiteke: agindu-erregistroa, exekutatu beharreko aginduaren kodea memorizatzeko; deskodetzailea, agindu hori deskodetzeko eta zehazki jakiteko ze agindu de; sekuentziadorea, agindua exekutatzeko.

Erregistro batzuek oso zeregin berezia dute:

• Egoera-erregistroa (eta adierazleak edo flags): edozein unetan mikroprozesadorearen egoera gordetzen duen erregistroa; irakurri besterik ezin da egin.
• Programaren kontagailua (PC, Program Counter): exekutatu beharreko aginduaren helbidea duena.
• Pilaren erakuslea (SP, Stack Pointer): pila izeneko memoria-eremu berezi baten erakuslea dena. Honek azpiprogramen argumentuak eta itzulera-helbideak gordetzen ditu.

Programaren kontagailua (PC) da ezinbestekoa den bakarra, egoera-erregistro (flags) eta pila erakuslerik (SP) gabeko prozesadoreak badaudelako.

Arkitektura

Mikroprozesadorea datuak prozesatzeko unitate bat da, eta hainbat zati bereiz daitezke:

• Kapsulatzea: siliziozko olata bere baitan inguratzen duena da, sendotasuna emateko, hondatzea eragozteko (adibidez, aire bidezko oxidazioaren bidez) eta oinarrizko plakaren zokalora akoplatuko duten kanpoko konektoreekiko lotura ahalbidetzeko.
• Cache memoria: memoria oso azkarra da. Prozesadoreak hau erabiltzen du seguruenik laster egikarituko diren eragiketetan erabiliko den informazioa gordetzeko. Honi esker, informazioa eskuratzeko ez da RAM memoria atzitu beharko, eta, ondorioz, itxoite-denbora murriztuko du. Mikroprozesadore guztiek L1 edo lehenengo mailako cachea dute kapsulatuta, eta batzuek L2 eta L3 mailako cacheak ere badituzte.
• Koprozesadore matematikoa: koma higikorraren unitatea. Horiek barneratzen dituzten kalkulu matematikoetan espezializatutako mikroprozesadore zatia da. Zati hori zati «logikotzat» hartzen da, erregistroekin, kontrol-unitatearekin, memoriarekin eta datu-busarekin batera.
• Erregistroak: erabilera partikular batzuetarako erabiltzen den memoria txikia eta oso azkarra.
• Memoria: prozesadoreak programen aginduak eta datuak aurkitzen dituen tokia da. Memoria ordenagailuaren barneko zatia da, eta bere funtsezko funtzioa uneko lanerako biltegiratze-espazioa eskaintzea da.
• Portuak: prozesadorea kanpoko munduarekin komunikatzeko modua da. Prozesadoreak komunikatu behar duen ordenagailuko edozein osagaik "portu-zenbaki" bat izango du esleituta.

Fabrikazioa

Silizioa

Mikroprozesadore bat fabrikatzeko prozesua oso konplexua da. Hura gauzatzeko silizioa behar da, hareatik atera ohi dena (harearen osagai nagusietakoa baita silizio dioxidoa). Harea tenperatura altuan (1370°C) eta oso mantso (10-40 mm orduko) urtuz 20x150 zentimetroko monokristala egiten da. Zilindro perfektua lortzeko kristala mozten da. Ondoren, zilindroa 10 mikrako lodierako milaka laminatan mozten da diamante-zerra bat erabiliz, eta horietako lamina bakoitzetik ehunka mikroprozesadore egingo dira.

“Annealing” izeneko prozesu baten bidez, hots, laminak muturreko berotze baten eraginpean jartzea edozein akats kentzeko, gainazal lau bat lortzen da. Laserren bidez gainbegiratu ondoren, silizio oxidoz osatutako geruza isolatzaile batez estaltzen dira.

Hemendik aurrera, mikroprozesadore bakoitza osatuko duten transistoreak marrazteko prozesua hasiko da. Funtsean, behin eta berriz maskarak “inprimatzean” datza. Gero, material eroalez, isolatzailez eta erdieroalez osatutako geruza oso finak jalkitzen eta ezabatzen dira, argi ultramorearen bidez gogortuta eta inpresioak estaltzen ez dituen eremuak azidoen bidez kenduta. Ehunka urratsen ondoren, elementuen multzo konplexu batera iristen da, mikroprozesadorearen zirkuitu interkonektatu guztiak dituena.

Mikroprozesadore baten xehetasunak hain txikiak eta zehatzak direnez, hauts tanto bakar batek suntsi dezake. Horregatik, hauek fabrikatzeko “gela garbiak” erabiltzen dira, aire iragazketa sakona jasan eta ia hautsik ez dutenak. Gainera, langileek jantzi esterilak erabiltzen dituzte.

Grabatutako siliziozko lamina

Prozesu guztiaren ondoren, laminak ehunka mikroprozesadore ditu gainazalean grabatuta. Txip bakoitza bereizi aurretik, horien osotasuna egiaztatu egiten da.

Plakatxo horietako bakoitzak plastikozko edo zeramikazko babes-kapsula bat izango du, eta kanpoaldearekin elkarlanean aritzeko ehunka pintza metalikoekin konektatuko da. Konexio horiek alanbre bidez egiten dira, gehienetan urrezkoak. Beharrezkoa izanez gero, kapsulak metalezko bero-disipadore txiki bat du, eta horri esker, beroa hobeto transferituko da txiparen barnetik disipadore nagusira. Azken emaitza mikroprozesadore bat da, ordenagailu komertzialetan erabiltzen direnak bezalakoa.

Silizio puruaz gain, beste aukerak ere garatzen ari dira, hala nola silizio karburoa (materialaren eroankortasuna hobetzen du, barne-erlojuaren maiztasun handiagoak ahalbidetuz), germanioa, grafenoa edo molibdenita.

Kanpoarekiko lotura

Intel prozesadore bateko kontaktu gainazalak LGA 775 zokalerako

Mikroprozesadoreak elementu metalikoen multzo bat du mikroprozesadorea osatzen duen zirkuitu integratuaren eta oinarrizko plakaren zirkuituen arteko konexio elektrikoa ahalbidetzen duena. Konplexutasunaren eta ahalmenaren arabera, prozesadore batek 8 eta 2000 elementu metaliko baino gehiago izan ditzake bere paketearen gainazalean. Prozesadorea oinarrizko plakaren gainean soldatutako PUZ zokalo baten laguntzaz muntatzen da. Normalean, hiru konexio mota bereizten dira:

• PGA (Pin Grid Array): konexioa prozesadorearen oinarrian zehar banatutako alanbre metaliko txikien bidez egiten da (hankatxoak edo pinak), oinarrizko plakan zulo txiki batzuen bidez sartuz. Prozesadorea sartzean, palanka batek pinak ainguratuko ditu kontaktu ona egin dadin eta ez daitezen askatu.

• BGA (Ball Grid Array): konexioa zokaloarekin kontaktua egiten duten eta prozesadorera soldatuta dauden bolen bidez egiten da.

• LGA (Land Grid Array): konexioa pin txikiekin kontaktuan dauden gainazal lauen bidez egiten da.

Konexio elektrikoen artean daude, besteak beste, txiparen barruko zirkuituen elikadura elektrikoa, erloju-seinaleak, eta datuekin, helbideekin eta kontrolarekin erlazionatutako seinaleak. Funtzio hauek zokaloarekin lotutako eskema batean banatuta daude. Hortaz, prozesadore eta oinarrizko plaken hainbat erreferentzia bateragarriak dira haien artean konfigurazio desberdinak ahalbidetuz.

Prozesadorearen busak

Prozesadore guztiek bus nagusi bat edo sistemaren bus bat dute. Horren bidez, datuak, aginduak eta helbide guztiak bidali eta jasoko dira txipset-eko zirkuitu integratuetatik edo gainontzeko gailuetatik. Prozesadorearen eta gainontzeko sistemaren arteko konexio zubia denez, sistemaren errendimendutik asko definitzen du. Bere abiadura segundoko bitetan neurtzen da.

Bus hori modo desberdinetan inplementatu daiteke, serie-bus edo paraleloak erabiliz, eta hainbat motako seinale elektrikoak erabiliz. Modurik zaharrena bus paraleloa da, non datuetan, helbideetan eta kontroletan espezializatutako lineak definitzen diren.

Intel-en arkitektura tradizionalean, bus horri front-side bus deitzen zaio; paralelo motakoa da, 64 datu lerrorekin eta 32 helbide lerrorekin. Horiez gain, kontrol lerro ugari ditu, ahalbidetzen dutenak prozesadorearen eta gainontzeko sistemaren artean datuak transmititzea. Eskema hau lehenengo prozesadoretik erabili da, baina seinaleztapenean hobekuntzak egin dira, 333 MHz-eko erlojuekin funtzionatzea ahalbidetzeko eta ziklo bakoitzeko 4 transferentzia egiteko.

AMD-ren eta Intel Core i7 prozesadoreetan serie motako beste bus batzuk erabili dira bus nagusietarako. Hauen artean, AMD-ren HyperTransport busa dago. Bus honek datuak pakete moduan maneiatzen ditu, komunikazio lerro kantitate gutxiago erabiliz eta funtzionamendu maiztasun altuagoak ahalbidetuz. Intel-en kasuan, Quickpath busa dago.

AMD-ren eta Intel-en mikroprozesadoreek, gainera, ausazko atzipen memoriaren kontrolagailu bat dute kapsulatzearen barruan. Hori dela eta, beharrezkoa da prozesadorearen memoria-busak inplementatzea moduluetarantz. Bus hori JEDEC-en DDR estandarren araberakoa da eta datuetarako, helbideetarako eta kontrolerako bus linea paraleloak dira. Kanal kopuruaren arabera, 1-4 memoria-bus egon daitezke.

Kapsulatzea

Intel 80486 prozesadore baten zeramikazko kapsulatzea

Mikroprozesadoreak zirkuitu integratuak dira, eta, beraz, siliziozko txip batek eta konexio elektrikoak dituen kapsulatze batek osatzen dituzte. Lehenengo prozesadoreetan, plastiko epoxikoekin edo zeramikekin egiten zen kapsulatzea, besteak beste, DIP formatuan. Txipa termikoki eroalea zen material batekin itsasten zen oinarri batera, eta alanbre txikien bidez konektatzen zen hankatxo edo pinetan amaitutako pista batzuetara. Ondoren, guztia plaka metaliko batekin edo oinarriaren material bereko beste pieza batekin zigilatzen zen, alanbreak eta silizioa kapsulatuta gera zitezen.

Gaur egun, hainbat motatako mikroprozesadoreak (prozesadore grafikoak barne) flip chip teknologiaren bidez kapsulatzen dira. Txip erdieroalea zuzenean soldatzen da pista eroaleen multzo batera (substratu laminatuan), erdieroale-olatetan fabrikazioaren azken etapetan metatzen diren mikroesferen laguntzarekin. Substratu laminatua zirkuitu inprimatu moduko bat da, eta pinak edo kontaktuak bideratzeko pistak ditu. Pinek edo kontaktuk txip erdieroalearen eta PUZeko zokalo baten edo plaka base baten arteko konexiorako balioko dute.

PowerPC prozesadore baten Flip Chip kapsulatzea; siliziozko txipa ikusten da.

Antzinean, txiparen eta pinen arteko konexioa mikroalanbreak erabiliz egiten zen, eta ahoz gora geratzen zen; Flip Chip metodoan buruz behera geratzen da, eta hortik datorkio izena. Metodo horren abantailetako bat da muntaiaren sinpletasuna eta beroa hobeto disipatzea. Pastilla buruz behera geratzen denean, siliziozko oinarrizko substratua agerian uzten du, eta, beraz, zuzenean hoztu daiteke beroa eroaten duten elementuen bidez. Gainazal hori zirkuitu integratuari etiketak jartzeko ere erabiltzen da. Mahaigaineko ordenagailuetarako prozesadoreetan, siliziozko pastillaren ahultasuna dela eta, metalezko plaka bat jartzea erabaki da, adibidez, Athlon prozesadoreetan.

Beroaren disipazioa

Prozesadore batean integratutako transistore kopurua handitzearekin batera, energia-kontsumoa igo egin da, eta bero-disipazio naturala ez da nahikoa tenperatura onargarriei eusteko eta material erdieroalea ez kaltetzeko; hori dela eta, beharrezkoa suertatu zen hozte bortxatuzko mekanismoak erabiltzea, hau da, bero-disipadoreak erabiltzea.

Horien artean daude sistema sinpleak, hala nola disipadore metalikoak, erradiazio azalera handitzen dutenak, energia sistematik azkar atera dadin. Hozte likidoarekin ere badaude, zirkuitu itxien bidez.

Prozesadore modernoenetan, prozesadorearen goiko aldean, IHS izeneko xafla metaliko bat erabiltzen da. Xafla hori disipadorearekiko ukipen-gainazala izango da, txiparen hozte uniformea hobetzeko eta barne-erresistentziak babesteko pasta termikoa aplikatzean gerta daitezkeen kontaktuetatik. Zenbait prozesadore-modelok, bereziki Athlon XP-koek, zirkuitulaburrak jasan dituzte pasta termikoa behar bezala ez aplikatzearen ondorioz.

Muturreko overclock-eko praktiketarako, elementu kimikoak erabiltzen dira, hala nola izotz lehorra, eta kasu muturrekoagoetan, nitrogeno likidoa, –190 Celsius gradutik beherako tenperaturak inguratzeko gai direnak, eta helio likidoa, zero absolututik oso hurbil dauden tenperaturak inguratzeko gai dena. Hala, silizio-prozesadore baten erreferentzia-erlojuaren maiztasuna hirukoiztu arte egin daiteke. Silizioaren muga fisikoa 10 GHz-ekoa da, eta grafenoaren moduko beste material batzuena, berriz, 1 THz-ekoa.

Erreferentziak

---

Mikroprozesadorea (edo “prozesadorea”) sistema informatiko baten zirkuitu integraturik konplexuena da. Zehazki, sistema informatiko baten prozesadorearen osagai guztiak (datuak prozesatzeko logika eta kontrol unitatea) osagai elektronikoen miniaturizazioari esker zirkuitu integratu bakar batean sartzean sortzen da mikroprozesadorea. Zentzu metaforikoan, ordenagailu baten burmuina izango litzateke. Mikroprozesadorea eginkizun anitzeko, erlojudun, erregistrotan oinarritutako zirkuitu digital integratua da.

8 biteko mikroprozesadoreakAldatu

8 biteko lehenengo mikroprozesadorea Intel 8008a izan zen. 1972aren erdialdean garatu zuten, terminal informatikoetan erabiltzeko. Intel 8008ak 3300 transistore integratzen zituen, eta 800 kHz-eko maiztasun maximoetan prozesa zezakeen.

8008a Intel 8080 arrakastatsuaren aitzindaria izan zen. Intel 8080a izan zen erabilera orokorrerako benetan diseinatutako 8 biteko lehenenengo mikroprozesadorea. 1974an garatu zuten. 4500 transistore zituen eta segundoko 200 000 agindu exekuta zitzakeen, 2 MHz inguruan lan eginez. 8008aren aldean, errendimendu hobea eskaini zuen eta euskarri-txip gutxiago behar zuen.

8080a izan zen lehenengo ordenagailu pertsonalaren (MITSen Altair 8800) PUZa. Horren ondoren, 8 biteko beste mikroprozesadore arrakastatsu batzuk merkaturatu ziren: Motorola 6800 (1974), MOS Technology 6502 (1975) eta Zilog Z80 (8080arekin bateragarria) (1976). Horiei esker, 70eko hamarkadaren amaieran eta 80ko hamarkadaren hasieran etxeko ordenagailu pertsonalen "iraultza" azkartu zen modu nabarmenean. Hala, Sinclair ZX81 eta Commodore 64 bezalako ordenagailu pertsonal merkeak merkaturatu ziren, mikroprozesadore horietan oinarrituta. Bideo-kontsoletan ere asko erabili izan dira 70eko eta 80ko hamarkadetan, bigarren eta batez ere hirugarren bideo-kontsola belaunaldiak kontuan hartuz. 8 biteko mikrokontrolagailuak dira, gaur egun, edozein lekutan aurki ditzakegun sistema txertatuen oinarria: autotik igogailura edo garbigailura.

---

IKTak hezkuntzan gehitzeko???

https://euskalherriadigitala.eus/manifestua/

https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gaur8/editions/gaur8_2018-01-20-06-00/hemeroteca_articles/programazioa-edonorentzako-ikasgai

https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gaur8/editions/gaur8_2016-04-16-07-00/hemeroteca_articles/txikitatik-programatzearen-onurak

https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gaur8/editions/gaur8_2014-12-13-06-00/hemeroteca_articles/informatikaren-irakaskuntza

Hezkuntzaren digitalizazioa

XX. mende amaieratik sakoneko eraldaketa batean murgildurik dago hezkuntza, bi ardatzen gainean: konpetentzia eta gaitasunetan heztea. Digitalizazioa eskoletara iritsi da eta eredu zaharraren pilareak kolokan jarri dira, IKTen garapen eta zabalpenekin. Edukien transmisioa hankaz gora jartzeaz gain, ingurunearekin harremantzeko bide eta lengoaia berriak ekarri ditu horrek, gazteen garapen kognitiboan eta heldutasun prozesuan oraino ebaluatzen zailak diren ondorioekin. Hezkuntzaren esfera digitala orokortu eta kezka berriak suertatu dira, adibidez, ingurune digitalaren subjektuari eta hezkuntzarako eskubidea bermatzeari dagokionean. Digitalizazioak erronka zaharrei erantzuteko galdera berriak planteatzen ditu hezkuntzan ere.

Hezkuntzan Librezale aipatu

https://hezkuntza.librezale.eus/

<<Arrazoi hauek guztiak kontuan hartuta eztabaida prozesu bat bultzatzeko unea iritsi dela uste dugu. Software librean bezala, jakintza kolektiboa eta estandar libreak bultzatzen dituzten alternatibak egon badaude, eta momentua da digitalizazio zentzudun, jasangarri eta arduratsu baten alde egiteko.>>

Software libre

Hezkuntzan

Sakontzeko, irakurri: «Software librea hezkuntzan»

Alor akademikoetan, eskoletan, ikastetxeetan, software libreaz egindako hainbat tresna informatiko. (Gehienak, ia guztiak, euskaraz eskuragarri). Extremadurako CEDEC erakundeak egindako kartela.

Herri administrazioren baitan atal estrategikoa izan daiteke hezkuntza saila eta batez ere, eskolak, ikastetxeak eta unibertsitateak.

Dagoeneko zenbait ikastetxe publiko Linux erabiltzen dute, hala nola, Donostiako Lauaizeta BHI, Antigua-Luberri BHI eta Arantzazuko Ama BHI, Irungo Toki Alai BHI eta Hirubide BHI, Iruña Okako Badaia BHI eta Hondarribiko Talaia HLHI.

Software librea hezkuntzan

---

IKTak Maider (2021-06-01)

Kontuan hartzeko hainbat paragrafo:

Les TIC com a assignatura

Durant els últims anys s'ha començat a introduir l'assignatura de les Tecnologies de la Informació i la Comunicació a cursos superiors, aquesta matèria la podem trobar a graus que no tinguin massa relació amb les noves tecnologies, com podria ser Educació Social, però els plans d'estudis creuen convenient que tots els professionals, siguin de l'àmbit que siguin, han de tenir unes nocions bàsiques sobre el tema, ja que ens dirigim cap a una societat cada vegada més tecnològica.

Els serveis a les TIC

Educació

La formació és un element essencial en el procés d'incorporar les noves tecnologies a les activitats quotidianes, i l'avenç de la Societat de la Informació en vindrà determinat. L'e-learning és el tipus d'ensenyament que es caracteritza per la separació física entre el professor i l'alumne, i que fa servir Internet com a canal de distribució del coneixement i com a mitjà de comunicació. Els continguts d'e-learning estan focalitzats en les àrees tècniques.

Tot això introdueix també el problema de la poca capacitat que té l'escola per a absorbir les noves tecnologies. En aquest sentit, un altre concepte de Noves Tecnologies són les NTAE (Noves Tecnologies Aplicades a l'Educació). L'ús d'aquestes tecnologies, enteses tant com a recursos per a l'ensenyament com mitjà per a l'aprenentatge, com mitjans de comunicació i expressió, i com objecte d'aprenentatge i reflexió (Quintana, 2004).

Entre els beneficis més clars que els mitjans de comunicació aporten a la societat es troben l'accés a la cultura i a l'educació, on els avanços tecnològics i els beneficis que comporta l'era de la comunicació en què vivim llancen un balanç i unes previsions extraordinàriament positives. Tot i així, alguns experts han incidit en què deu existir una relació entre la informació que se subministra i la capacitat d'assimilació de la mateixa per part de les persones. Per això, és convenient una adequada educació en l'ús d'aquests poderosos mitjans.

Tornant a l'educació, aquesta ha de replantejar els seus objectius, metes, pedagogies i didàctiques. Les mateixes forces tecnològiques que faran tan necessari l'aprenentatge, el faran agradable i pràctic. Actualment les escoles, com altres institucions, estan reinventant-se al voltant de les oportunitats obertes per la tecnologia de la informació. Les xarxes educatives virtuals s'estan transformant en les noves unitats bàsiques del sistema educatiu, que inclouen el disseny i la construcció de nous escenaris educatius, l'elaboració d'instruments educatius electrònics i la formació d'educadors especialitzats en l'ensenyança en un nou espai social.

Áreas de aplicación

El uso de las TIC está en constante evolución y expansión. Desde la agricultura de precisión y la gestión del bosque a la monitorización global del medio ambiente planetario o de la biodiversidad, a la democracia participativa (TIC al servicio del desarrollo sostenible) pasando por la educación, el comercio, la telemedicina, la información, la gestión de múltiples bases de datos, la bolsa, la robótica y los usos militares, sin olvidar la ayuda a las personas discapacitadas (por ejemplo, personas ciegas que usan sintetizadores vocales avanzados), las TIC tienden a ocupar un lugar creciente en la vida humana y el funcionamiento de las sociedades.​

Educación

Esta sección es un extracto de Educación expandida[editar]

Educación expandida

El término educación expandida se refiere a una modalidad educativa que combina elementos propios de la educación formal, la enseñanza informal y el uso de las nuevas tecnologías​ de manera que apuesta por un aprendizaje permanente. Internet permite que la información se pueda extraer y citar de múltiples fuentes, además, las herramientas colaborativas posibilitan que cada persona construya un itinerario formativo a medida, que responda a sus intereses y aptitudes. La premisa sobre la que se basa esta modalidad es que el aprendizaje, la educación, puede generarse en cualquier momento, en cualquier lugar, dentro y fuera de las paredes de las instituciones educativas. El aula ha dejado de ser el espacio exclusivo de distribución y adquisición de conocimientos donde el docente era el poseedor de los saberes que el alumno debía conocer. Internet ha penetrado las paredes escolares y ha invertido la asimetría educativa. La educación no está centrada en las motivaciones del docente de enseñar sino en las motivaciones de los alumnos en aprender.

Esta modalidad educativa, por tanto, está centrada en la motivación de la persona que aprende, con el apoyo de las tecnologías de la información y la comunicación que, utilizadas con propósitos pedagógicos, permiten que los estudiantes puedan ajustar las propuestas de enseñanza a sus propias necesidades, facilitando el aprendizaje autónomo, la experimentación y la investigación. El alumno deja de ser un consumidor pasivo de contenidos, para asumir un rol activo, un protagonista activo que participa, crea, comenta, comparte, un prosumidor.

Applications

Dans l'éducation

Article détaillé : Technologies de l'information et de la communication pour l'enseignement.

https://fr.wikipedia.org/wiki/Technologies_de_l%27information_et_de_la_communication_pour_l%27enseignement

Article détaillé : Université numérique.

Article détaillé : Espace numérique de travail (éducation).

Dans la formation

• Learning management system (enseignement à distance)
• Logiciel de gestion de la formation (formation présentielle et administration)

---

IKTak Hezkuntzan

Gaur egungo gizarteak teknologian oinarritutako bizimodua erakusten du. Ikasgela modernoetan konputagailu ugari sartzen dira.

IKTak hezkuntzan eraginkorrak izateko, erabat integratu behar dira hezkuntza metodologian. Zehazki, alfabetizazioa eta matematika irakasten direnean, IKTekin konbinatuz gero emaitza hobeak lortzen dira. Hezkuntza, Zientzia eta Kulturarako Nazio Batuen Erakundeak (UNESCO) IKTak hezkuntzan integratzea bultzatzen du, ekitatea eta hezkuntzarako sarbidea bermatzeko. Honako testuak, UNESCOk hezkuntzako IKTei buruz egindako argitalpen batetik hartuta, erakundeak ekimenari buruz duen jarrera azaltzen du.

Informazioaren eta Komunikazioaren Teknologia lagungarri izan daiteke hezkuntzarako sarbide unibertsala lortzeko, hezkuntzan ekitatea lortzeko, kalitatezko ikaskuntza eta irakaskuntza emateko, irakasleen garapen profesionala garatzeko eta hezkuntzaren kudeaketa eraginkorragoa izateko. UNESCOk ikuspegi integrala eta holistikoa hartu du IKTak hezkuntzan sustatzeko. Sarbidea, inklusioa eta kalitatea dira erronka nagusiak. Erakundeko Hezkuntzako IKTen Sektore arteko Plataformak gai horiek jorratzen ditu, hiru sektoreek batera egindako lanaren bidez: Komunikazioa eta Informazioa, Hezkuntza eta Zientzia.

Ordenagailuek irakaskuntza- eta ikaskuntza-praktikak hobetzeko eta berritzeko duten ahalmena gorabehera, ezarpen desegokia arazo orokorra da, finantziazio eta aurrerapen teknologiko handiagoak lortzetik haratago, eta ez dago argi irakasleak eta tutoreak eguneroko ikaskuntzan IKTak egoki integratzen ari direnik. Berezko oztopoak, hala nola irakaskuntza-praktika tradizionalagoetan sinestea eta hezkuntzako konputagailuekiko jarrera indibidualak, irakasleek ordenagailuekin duten erosotasuna eta horiek guztiak erabiltzeko gaitasuna, IKTak ikasgelan integratzeko eraginkortasuna aldakorra izatea eragiten dute.

-----

Kontuan izan bi erreferentzia sartu ditudala: [1] eta [2] beheko zerrendan. Ez ahazteko, eta ez galtzeko bidean.

Ikusi behar dugu baita ere nola sartu beste erreferentzia hau:

IKTak eta konpetentzia digitalak hezkuntzan

Iruskieta Quintián, Mikel; Maritxalar Anglada, Montse; Arroyo Sagasta, Amaya; Camacho Romero, Abel

UEU, 2019

Agian, Sarrerako paragraforen bat aipatuz zuzenean:

<<Aurkari eta kontrako asko ditu teknologiak oraindik orain hezkuntzan; horrez gain,

oraindik egiteko asko dago eta era anitzeko arazo ugari dakarzkio. Eta hala ere,

azken urteotan izandako teknologiaren garapenak ia guztion eguneroko bizimoduan

era guztietako aldaketak eragin ditu: lanean, aisialdian, hedabideetan, saleroske-

tetan eta komunikazioan, besteak beste. Hezkuntza aldaketa horietatik aparte izan

ez bada ere eta gaur egun irakaspraktika ugarik teknologiaren beharra badu ere,

orain da unea ikuspuntu kritiko batetik teknologiak eta hezkuntzak bat egiteko.

Teknologiak berrikuntza bi egiteko orokorretan ekarri behar dizkio hezkuntzari:

batetik, ikaskuntzan egin beharreko atazak laguntzen edo hobetzen, hots, aurrez

aurreko ikaskuntzako kalitatea hobetzen eta, bestetik, ikaskuntzari balio erantsia

ematen, hau da, testuinguru digitalean zentzu gehiago duten atazak eta metodoak

bultzatzen.

...aztertzea teknologiak hezkuntzan (eta bereziki

euskal hezkuntzan) nola eragin duen (eta nola eragiten ari den) eta horrek lekarzkeen

abantailak eta arriskuak zein diren.

Hori ikuspuntu kritiko batetik egin nahi bada, ezinbestekoa da konpetentzia

digitaletan trebatuta egotea, Europako erreferentzia-markoaren arabera «Digital

competence involves the confident and critical use of Information Society Technology

(IST) for work, leisure and communication». Horretarako, HEZikt graduondokoan

nahi dira jendarte zehatzean (euskal komunitatean) dauden arazoak aztertu (kanpoko

erreferentziei begira) eta horietako zenbait gabezia bete. Izan ere, jendartean dagoen

egoera horrek eragiten du, hala nola hezkuntza formal eta ez-formalean, enpresetan

garatzen diren ikastaroetan edota enpresak euskalduntzeko proiektuetan.

Teknologia digitalek hezkuntzako erronkei erantzuteko modu ugari ekarri

dituzte: inklusioa, ubikotasuna, ikasmaterialen aniztasuna eta moldagarritasuna eta

arreta pertsonalizatua, besteak beste, baita euskal curriculuma inplementatzeko aukera

ere. Horiek guztiak, gure ustez, uztartu egin behar dira gaur egungo hezkuntzan,

euskararen eta euskal komunitatearen ikuspegitik, era batean edo bestean, online

irakaskuntza eta baliabide digitalen bidez.

Teknologiak dituen aukerak aipatzeaz gain, berarekin dakartzan arriskuak ere

kontuan izan behar dira. Eskolan modu kritikoan aplikatzeaz gain, esku-hartzeak

prestatu behar dira eta arazoak sortzean horiek konpontzeko estrategiak garatu behar

dira, batez ere, arrisku-taldeekin. >>

Eta beste honen erreferentzia jarri beharko genuke:

https://www.euskonews.eus/zbk/748/teknologia-testuinguru-digitala-eta-konpetentzia-digitalak-hezkuntzan/ar-0748001002E/

-----

Ea nola txertatu daitekeen catalanez eta espainolez dagoena aurreko paragrafoekin:

[cat]

La formació és un element essencial en el procés d'incorporar les noves tecnologies a les activitats quotidianes, i l'avenç de la Societat de la Informació en vindrà determinat. L'e-learning és el tipus d'ensenyament que es caracteritza per la separació física entre el professor i l'alumne, i que fa servir Internet com a canal de distribució del coneixement i com a mitjà de comunicació. Els continguts d'e-learning estan focalitzats en les àrees tècniques.

Tot això introdueix també el problema de la poca capacitat que té l'escola per a absorbir les noves tecnologies. En aquest sentit, un altre concepte de Noves Tecnologies són les NTAE (Noves Tecnologies Aplicades a l'Educació). L'ús d'aquestes tecnologies, enteses tant com a recursos per a l'ensenyament com mitjà per a l'aprenentatge, com mitjans de comunicació i expressió, i com objecte d'aprenentatge i reflexió (Quintana, 2004).

Entre els beneficis més clars que els mitjans de comunicació aporten a la societat es troben l'accés a la cultura i a l'educació, on els avanços tecnològics i els beneficis que comporta l'era de la comunicació en què vivim llancen un balanç i unes previsions extraordinàriament positives. Tot i així, alguns experts han incidit en què deu existir una relació entre la informació que se subministra i la capacitat d'assimilació de la mateixa per part de les persones. Per això, és convenient una adequada educació en l'ús d'aquests poderosos mitjans.

Tornant a l'educació, aquesta ha de replantejar els seus objectius, metes, pedagogies i didàctiques. Les mateixes forces tecnològiques que faran tan necessari l'aprenentatge, el faran agradable i pràctic. Actualment les escoles, com altres institucions, estan reinventant-se al voltant de les oportunitats obertes per la tecnologia de la informació. Les xarxes educatives virtuals s'estan transformant en les noves unitats bàsiques del sistema educatiu, que inclouen el disseny i la construcció de nous escenaris educatius, l'elaboració d'instruments educatius electrònics i la formació d'educadors especialitzats en l'ensenyança en un nou espai social.

[es] Aparteko atala: hezkuntza zabaldua????? Hemen zerbait aipatu???

Educación

Esta sección es un extracto de Educación expandida[editar]

https://es.wikipedia.org/wiki/Educaci%C3%B3n_expandida

Educación expandida

El término educación expandida se refiere a una modalidad educativa que combina elementos propios de la educación formal, la enseñanza informal y el uso de las nuevas tecnologías​ de manera que apuesta por un aprendizaje permanente. Internet permite que la información se pueda extraer y citar de múltiples fuentes, además, las herramientas colaborativas posibilitan que cada persona construya un itinerario formativo a medida, que responda a sus intereses y aptitudes. La premisa sobre la que se basa esta modalidad es que el aprendizaje, la educación, puede generarse en cualquier momento, en cualquier lugar, dentro y fuera de las paredes de las instituciones educativas. El aula ha dejado de ser el espacio exclusivo de distribución y adquisición de conocimientos donde el docente era el poseedor de los saberes que el alumno debía conocer. Internet ha penetrado las paredes escolares y ha invertido la asimetría educativa. La educación no está centrada en las motivaciones del docente de enseñar sino en las motivaciones de los alumnos en aprender.

Esta modalidad educativa, por tanto, está centrada en la motivación de la persona que aprende, con el apoyo de las tecnologías de la información y la comunicación que, utilizadas con propósitos pedagógicos, permiten que los estudiantes puedan ajustar las propuestas de enseñanza a sus propias necesidades, facilitando el aprendizaje autónomo, la experimentación y la investigación. El alumno deja de ser un consumidor pasivo de contenidos, para asumir un rol activo, un protagonista activo que participa, crea, comenta, comparte, un prosumidor.

Frantsesez dauden erreferentziak ere, ikusi behar dugu nola txertatu. Hau da, ea euskaraz aparteko ataletan sartu behar ditugun:

Applications

Dans l'éducation

Article détaillé : Technologies de l'information et de la communication pour l'enseignement.

https://fr.wikipedia.org/wiki/Technologies_de_l%27information_et_de_la_communication_pour_l%27enseignement

espaineraz ere badago atal hori:

https://es.wikipedia.org/wiki/Tecnolog%C3%ADas_de_la_informaci%C3%B3n_y_la_comunicaci%C3%B3n_para_la_ense%C3%B1anza

Article détaillé : Espace numérique de travail (éducation).

https://fr.wikipedia.org/wiki/Espace_num%C3%A9rique_de_travail_(%C3%A9ducation)

euskaraz ere badago atal hori:

Ikasteko ingurune birtual

Dans la formation

• Learning management system (enseignement à distance)

https://fr.wikipedia.org/wiki/Learning_management_system

Ikaskuntza Kudeatzeko Sistema

• Logiciel de gestion de la formation (formation présentielle et administration)

https://fr.wikipedia.org/wiki/Logiciel_de_gestion_de_la_formation

https://en.wikipedia.org/wiki/Training_management_system

Horiek guztiak ala jadanik euskaraz daudenak <Ikusi baita> atalean gehitu beharko genituzke:

Ikus, baita

• Ikasteko ingurune birtual
• Ikaskuntza Kudeatzeko Sistema
• Software librea hezkuntzan.

-----

Hemendik aurrerako guztia (Afrikako ataleraino): pentsatu behar dugu zer egin, ea merezi duen hemen egotea, ala beste artikulu batean:

Errefuxiatuentzako ikaskuntza mugikorra

Eskola-inguruneek eginkizun garrantzitsua dute hizkuntzaren ikaskuntza errazteko. Hala ere, hizkuntza eta alfabetatze oztopoak errefuxiatuak eskolara sartzea eta bertara joatea eragozten duten oztopoak dira, batez ere kanpalekuetatik kanpo.

Laguntza mugikorrarekin, hizkuntzak ikasteko aplikazioak funtsezko tresnak dira hauek ikasteko. Irtenbide mugikorrek babesa eman diezaiekete hizkuntzaren erronkei eta errefuxiatuen alfabetizazioari hiru arlo nagusitan: alfabetatzearen garapena, atzerriko hizkuntzaren ikaskuntza eta itzulpenak. Teknologia mugikorra garrantzitsua da, komunikazio-praktika funtsezko aktiboa baita errefuxiatu eta etorkinentzat, hizkuntza eta gizarte berri batean murgiltzen baitira. Ongi diseinatutako ikaskuntza mugikorreko jarduerek errefuxiatuak kultura konbentzionalekin lotzen dituzte, eta benetako testuinguruetan ikasten laguntzen diete.

Garapen-bidean dauden herrialdeak

Afrika

Ordezkariak M-Learning gaiari buruzko foro politiko baterako bildu ziren UNESCOren Ikaskuntza Mugikorraren Astean, 2017ko martxoan

IKTak hezkuntza-hobekuntza gisa erabili dira Saharaz hegoaldeko Afrikan 60ko hamarkadaz geroztik. Telebistarekin eta irratiarekin hasita, ikasgelatik aretora zabaldu zuen hezkuntzaren irismena, baita ikasgela tradizionaletik haratago egon ziren eremu geografikoetara ere. Teknologiak eboluzionatu eta erabiliago bihurtu ahala, Saharaz hegoaldeko Afrikan ere handitu ziren ahaleginak. 1990eko hamarkadan ahalegin handia egin zen eskoletan hardware eta software informatikoa bultzatzeko, bai ikasleak bai irakasleak gelan ordenagailuekin ohitzeko. Orduz geroztik, hainbat proiektu saiatu dira IKTen irismena eskualdean hedatzen, One Laptop Per Child (OLPC) proiektua barne. 2015erako, 2,4 milioi ordenagailu banatu zizkieten ia 2 milioi ikasle eta irakasleri.

OLPC eramangarriak Ruanda-ko eskolan

IKTak ikasgeletan sartzeak, sarritan M-Learning izena hartzen du, eta honek hezitzaileen irismena handitu du, eta Saharaz hegoaldeko Afrikan ikasleen aurrerapena arakatzeko gaitasuna hobetu du. Bereziki, sakelako telefonoa oso garrantzitsua izan da ahalegin horretan. Telefono mugikorren erabilera orokorra da, eta sare mugikorrek eskualdeko Internet sareek baino eremu zabalagoa hartzen dute. Gailuak ezagunak dira ikasle, irakasle eta gurasoentzat, eta komunikazio handiagoa eta hezkuntza-materialak eskuratzeko aukera ematen dute. Ikasleentzako onurez gain, M-learning-ek irakaskuntza-prestakuntza hobea izateko aukera ere eskaintzen du, eta horrek hezkuntza-zerbitzuen arlo osoan curriculum sendoagoa izatera darama. 2011n, UNESCOk Mobile Learning Week izeneko eta urtero ospatzen den sinposioa hasi zuen, interesatuak M-learning ekimenaz eztabaidatzeko helburuarekin biltzeko asmoz.

Inplementazioa ez dago bere erronkarik gabe. Telefono mugikorren eta Interneten erabilera askoz ere bizkorrago ari da hazten Saharaz hegoaldeko Afrikan garapen-bidean dauden beste herrialde batzuetan baino, baina aurrerapenak motela izaten jarraitzen du, garatutako munduko gainerako herrialdeekin alderatuta. Gainera, hezkuntzan sartzeko genero-oztopoak, oztopo sozialak eta geopolitikoak daude, eta oztopo horien larritasuna izugarri aldatzen da herrialde batetik bestera. Oro har, Saharaz hegoaldeko Afrikan, 29,6 milioi haur ez zeuden eskolatuak 2012.urtean banaketa geografikoaren, ezegonkortasun politikoaren, gizarte-jatorrien garrantziaren, gizarte-egituraren eta genero-desberdintasunaren ondorioz. Behin eskolan, ikasleek kalitatezko hezkuntza lortzeko ere oztopoak dituzte, hala nola, irakaskuntzarako gaitasuna, gaikuntza eta prestakuntza, hezkuntza-materialak eskuratzea eta informazioaren kudeaketa falta.

IKT modernoak Gizarte modernoan beti daude, Interneten sartzeko aukera duten hiru mila milioi pertsona baino gehiagorekin. Smartphone bat duten Interneteko 10 erabiltzailetik 8k, gutxi gorabehera, informazioa eta datuak handituz doaz, urrats handiak eginez. Hazkunde azkar horrek, batez ere garapen-bidean dauden herrialdeetan, eguneroko bizitzaren giltzarri bihurtu ditu IKTak, non teknologia-alderdirik gabeko bizitzak desfuntzio bihurtzen baititu klerika-, lan- eta errutina-lan gehienak.

2014an argitaratutako azken datuek erakusten dute "Interneten erabilerak etengabe hazten jarraitzen duela, 2014an %6,6 mundu osoan (%3,3 herrialde garatuetan, %8,7 garapen bidean dauden herrialdeetan); garapen bidean dauden herrialdeetako Internet erabiltzaile kopurua bikoiztu egin da bost urtetan (2009-2014), eta online dauden pertsona guztien bi herenak orain garapen bidean dauden munduan bizi dira."

Baina oztopoak oraindik handiak dira. "Oraindik Internet erabiltzen ez duten 4,3 mila milioi pertsonen %90a garapen-bidean dauden herrialdeetan bizi da. Munduko Gutxien Konektatutako 42 herrialdeetan, 2,5 mila milioi pertsona hartzen dituztenetan, IKTak eskuratzeko aukera, neurri handi batean, irismenetik kanpo dago, bereziki herrialde horietako landa-herri handietan." IKTak oraindik ez dira sartu herrialde batzuetako urrutiko eremuetan, eta garapen-bidean dauden herrialde askok ez dute Internet. Horren barruan sartzen da, halaber, telefono-lineak izatea, batez ere estaldura zelularra izatea eta datuak elektronikoki transmititzeko beste modu batzuk. Azken "Informazioaren Gizartea Neurtzeko Txostena"k zuhurtasunez adierazi zuen lehen aipatutako zelula-datuen estaldura handitzea nabarmena dela; izan ere, "erabiltzaile askok harpidetza ugari dituzte, hazkunde globaleko zifrekin batzuetan, eta horrek hobekuntza txiki bat dakar piramidearen hondoko konektibitate-mailan; kalkulatzen da 450 milioi pertsona oraindik zerbitzu zelularretik kanpo dauden lekuetan bizi direla".

Alde horretatik, Interneterako sarbidearen eta estaldura mugikorraren arteko aldea nabarmen jaitsi zen 2000 eta 2015.urteen artean, non "2015 izan zen Nazio Batuen Milurtekoko Garapen Helburuen (MGH) lorpenetarako epea, 2000.urtean munduko liderrek adostu zutena, eta datu berriek IKTen aurrerapena erakusten dute eta gainerako hutsuneak nabarmentzen dituzte." IKTek forma berri bat hartzen jarraitzen dute, nanoteknologia elektronikako eta IKT gadget-etako bolada berri batean jarrita. Mundu elektroniko modernoko IKTen edizio berriek smartwatchak dituzte, hala nola Apple Watch, Nike+ Doc.Band eta Google TV bezalako telebista adimendunak. Laster iraganeko aro baten parte bihurtuko diren idazmahaiekin eta ordenagailu eramangarriak ordenagailuko metodo hobetsia bihurtzen direnean, IKTek bere horretan jarraituko dute aldatzen ari den mundu honetan.

Informazioaren komunikazio-teknologiek zeregin bat dute gaur egungo gizarte-mugimendu berrietan aniztasun azkarra errazteko. Bruce Bimber-en arabera, Internet "taldeen eraketa- eta ekintza-prozesua azkartzen" ari da, eta pluralismo azeleratu terminoa asmatu zuen fenomeno berri hori azaltzeko. IKTak "gizarte-mugimenduko liderrak ahalbidetzeko eta diktadoreak ahalduntzeko tresnak dira", hain zuzen, gizarte-aldaketa sustatuz. IKTak erabil daitezke arrazoi bati herri-laguntza emateko, Internetek diskurtso politikoa eta zuzeneko esku-hartzeak ahalbidetzen dituelako Estatuko politikarekin, bai eta herritarren kexak gobernuen esku jartzeko modua aldatzeko ere.

Gainera, etxe bateko IKTak bikote barruko indarkeriaren justifikazioak baztertzen dituzten emakumeekin lotuta daude. 2017an argitaratutako azterlan baten arabera, litekeena da “IKTen prozesuak emakumeak bizimodu desberdinen eta emakumeek gizartean eta etxean duten zereginari buruzko nozioen eraginpean jartzea, bereziki kulturalki kontserbadoreak diren eskualdeetan, non genero-itxaropen tradizionalak eta hautemandako alternatibak bat ez datozen”.

----

IKTak hezkuntzan normaltasunez ezartzeko ekimenak (2017)

IKTak hezkuntzan normaltasunez ezartzeko hainbat ekimen existitzen dira (2017):

• Eusko Jaurlaritzaren IKTen alorreko heldutasun-eredua.
• Eusko Jaurlaritzaren Sare_Hezkuntza Gelan proiektua.
• Berritzegune Nagusiaren eta Eusko Jaurlaritzaren IrakasDigitala estrategia.
• Ikastolen Elkartearen Eki Proiektua.
• Espainiako Hezkuntza Ministerioaren Tutor en red y Narrativa digital ikastaroa.

Ikus, baita

• Gaitasun digital.
• Software librea hezkuntzan.

See also

• Digital divide
• https://en.wikipedia.org/wiki/Digital_divide
• Example of Information and communication technologies for education
• ?????? https://en.wikipedia.org/wiki/Moinee_Foundation
• Gender digital divide
• https://en.wikipedia.org/wiki/Gender_digital_divide
• Global e-Schools and Communities Initiative
• https://en.wikipedia.org/wiki/Global_e-Schools_and_Communities_Initiative
• 21st century skills
• https://en.wikipedia.org/wiki/21st_century_skills