Legutio

Legutio
Araba, Euskal Herria
Legutioren ikuspegia.
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Euskal Autonomia Erkidegoa
Lurraldea	Araba
Eskualdea	Zuia-Gorbeialdea
Izen ofiziala	Fitxategi:Ez Legutio
Alkatea	Nekane Garaigordobil (EH Bildu)
Posta kodea	01170
INE kodea	01058
Herritarra	legutioar
Kokapena
Koordenatuak	42°58′52″N 2°38′48″W
Azalera	45,85 km2
Garaiera	568 metro
Distantzia	16 km Gasteiza
Demografia
Biztanleria	2.017 (2022) 24 (2021)
890 (%44,1)   (%49,3) 995
Dentsitatea	37,78 biztanle/km²
Hazkundea (2003-2013)	% 21,29
Zahartze tasa	% 28,54
Ugalkortasun tasa	‰ 41,06
Ekonomia
Jarduera tasa	% 78,54 (2011)
Genero desoreka	% 17,64 (2011)
Langabezia erregistratua	% 10,22 (2013)
Euskara
Euskaldunak	% 37,02 (2010)
Kaleko erabilera	%  (2016)
Etxeko erabilera	% 19.83 (2016)
Datu gehigarriak
Sorrera data	1333
Webgunea	http://www.legutiano.net/euskara.asp

Legutio edo Legutiano (tradiziozko erabileran, Billerle) Arabako iparraldeko udalerri mugakidea da, Zuiako Kuadrillakoa, Bizkaia eta Gipuzkoarekin mugan dagoena. Bilbo eta Gasteiz hiriburuen artean dago kokatuta.

Haren erdigunean dago izen bereko herria, udalerriko herriburua, eta beste lau kontzejuak hauek dira: Elosua-Ollerieta ipar-mendebaldean, Urrunaga-Nafarrate hego-mendebaldean, eta Urbina eta Goiain hegoaldean.

2016an 1.732 biztanle zituen. Bigarren udalerririk populatuena da Gorbeialdeako eskualdean, Zuiaren atzetik eta Zigoitiaren aurretik.

Legutio, elurpean.

Etimologia

Villarreal de Álava deitu izan zaio gaztelaniaz, azken urteotan deitura hori baztertuta badago ere. Inguruko eskualde osoan, euskaraz, Bilerle deitu izan zaio tradizioz. Halaber, Legutiano izena ere erabili izan da euskaraz nahiz gaztelaniaz, baina gaur egun Legutio hartu du udalak izen ofizialtzat (Euskal Herriko Agintaritzaren Aldizkaria, 2010-03-10), Euskaltzaindiaren irizpenarekin bat eginez.

Geografia

Inguru naturala

Legutio udalerriko Elosu herriaren ikuspegia.

Gerra Zibilaz, Gregorio Biteriren testigantza (Ahotsak proiekturako)

Santa Engrazia, Legutio eta Urrunagako urtegien ondoan dago, Bizkaiko mugaren ondoan. Legutioko herriburuaren ekialdean Arlaban mendilerroa dago, Albertia mendia (868 m) gainean duela.

Udalerri mugakideak

• Iparraldean: Bizkaiko Ubide eta Otxandio.
• Hegoaldean: Arratzu-Ubarrundia.
• Ekialdean: Aramaio eta Gipuzkoako Leintz-Gatzaga.
• Mendebaldean: Zigoitia.

Bidegurutzea

Legutio hiru probintzien arteko bidegurutzean dago kokatuta. Gasteizekin (17 km-tara) lotuta dago N-240 errepidearen bidez. Arrasaterekin (22 km-tara), bestela, A-2620 errepidez Aramaiotik edo AP-1 autopistaz Lukutik komunikatuta dago.

Bilborekin (60 km-tara), azkenik, bi bide nagusi daude: Barazar mendatekoa, Ubide eta Arratiatik N-240 errepidez, edo bestela Urkiola mendatekoa, Otxandio eta Durangotik, N-623 errepidez. Hirugarren bidea, AP-68 autopistaz izango litzateke, Murgiatik.

Auzoak

Udalerriaren iparraldean, Etxebarri auzoa mendebaldean, urtegiaren gaineko zubia zeharkatuta, eta ekialdean Goikoetxe auzoa daude. Hegoaldean, aldiz, Kurutzalde eta Mendikotxe auzoak daude. Kurutzalde dago Zabalain parkearen penintsula eta Gasteizerako errepidearen arteko bidegurutzean.

Herrigunean, Carmen kalea da ardatz nagusia, A-2620 errepidearekin jarraitzen duena, Aramaiorantz. Kale honetan udaletxea dago, La Unión enparantza gurutzatzen du eta, iparraldeko muturrean, Elixoste plaza dauka, San Blas parrokiaren ondoan dagoena. Carmen kalearen ekialdean eta paraleloki Erdiko kale dago eta hurrengoa, ekialderago, Goikuri kalea. Kale nagusiaren mendebaldean, aldiz, Beheko kalea dago.

Historia

1333. urteko dokumentu batean aipatzen da lehen aldiz Legutioko herria. Urte horretan bertan jaso zuen hiri gutuna Alfontso XI.a Gaztelako eta Leongo erregearen eskutik. Hurnaga, Goiain, Urbina, Anguello, Nafarrate eta Elosuko herrixkak bertara batu ziren orduan. 1371an Abendañoko Jaunen eskuetara pasatu zen. 1471an Haroko Kondeak Gasteiz hartu zuen, eta handik Villarreal de Alava-rantz abiatu zen, herri hau ere okupatzeko asmoz. Hala ere, Pedro de Abendaño ganboatarraren alde egin zuten soldadu bizkaitarrek eta Trebiñuko Kondeak, eta alde egin behar izan zuten Harotarrek Balmaseda alderantz.

XVI. mendean auzi ugari zeukan hiribilduak inguruko kontzejuekin: Santa Engrazia ibaia zela-eta Zigoitiarekin, Quetura mendiagatik Otxandiorekin, Mendiguren, Abetxuko, Durana, Nafarraterekin, ... María Ladrón de Guevara y Abendaño, Escalanteko kondesa, Villarrealgo Jaurerriaren azken jabea izan zen. Valladolideko Kantzilertzak Real Carta Executoria eman zuen 1682an, hiribildua eta kondesaren arteko ika-mika bideratzeko. Ordutik aurrea, villa realenga da.

1795eko uztailaren 13an, Dessein jeneral frantziarrak Villarreal bereganatu zuen Konbentzioaren Gerran. Ia ehun urte geroago, Bigarren Karlistaldian, Araba zortzi "Comandancias de Armas"-etan banatuta zegoen, haietako bat Villarreal zen, garrantzi handiko herria baitzen (1877an 1.500 biztanle zituen). 1875eko uda aldean, herriak nozitu zituen ekintza gogorrak eta sute handiak liberalen aldetik.

Espainiako Gerra Zibilaren garaian gudu latzak gertatu ziren herriaren inguruan, Legutioko gudua izenekoa, 1936ko udazkenean.

Banaketa administratiboa

Legutioko udalerria bost herriz osatua dago:

• Elosu
• Goiain
• Legutio (udalburua)
• Urbina
• Urrunaga-Nafarrate

Demografia

Legutioko biztanleria

Politika

Legutioko udaletxea

2011ko maiatzaren 22ko hauteskundeetako emaitzen ondorioz Legutioko alkatea Bilduko Jon Iñaki Leza de la Llera izan zen 2011-2015 bitartean.

2015eko udal hauteskundeetan EH Bilduko hautagaitzak irabazi zuen, eta Nekane Garaigordobil alkate hautatua izan zen.

2015eko udal hauteskundeak

Legutioko udalbatza
Alderdia		2015eko maiatzaren 24		2011ko maiatzaren 22
		Zinegotziak	Boto kopurua	Zinegotziak	Boto kopurua
	EH Bildu*	5 / 9	318 (% 42,06)	6 / 9	495 (% 58,72)
	Euzko Alderdi Jeltzalea (EAJ)	4 / 9	308 (% 40,74)	2 / 9	211 (% 25,03)
	Euskadiko Alderdi Sozialista (PSE-EE(PSOE))	0 / 9	63 (% 8,33)	1 / 9	74 (% 8,78)
	Alderdi Popularra (PP)	0 / 9	29 (% 3,84)	0 / 9	45 (% 5,34)
* 2011n Bildu koalizioa aurkeztu zen.
Datuen iturria: Hauteskundeen emaitzak euskadi.net webgunean

Alkateak

Hauek izan dira Legutioko azken alkateak:

Alkatea	Agintaldi hasiera	Agintaldi amaiera	Alderdia
Pedro Goicoechea Arruabarrena	1979	1983		Euzko Alderdi Jeltzalea
Pedro Goicoechea Arruabarrena	1983	1987		Euzko Alderdi Jeltzalea
	1987	1991		Euzko Alderdi Jeltzalea
	1991	1995 a		Euzko Alderdi Jeltzalea
	1995	1995		Euzko Alderdi Jeltzalea
	1995	1999		Euzko Alderdi Jeltzalea
Ramon Lopez de Bergara Astola	1999	2003		Euskal Herritarrok
Francisco Retegui Ayastuy	2003	2007		Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna
Pedro Julian Berriozabal Arregi	2007	2011		Eusko Alkartasuna
Jon Iñaki Leza de la Llera	2011	2015		Bildu
Nekane Garaigordobil Bengoa	2015	2019		Euskal Herria Bildu
Cesar Fernandez de Gamarra Egurrola	2019	2019 b		Euskal Herria Bildu
Jon Zuazo	2019	2022 c		Euskal Herria Bildu
Juan Cruz Jainaga	2022	Jardunean		Euskal Herria Bildu
	2023	2027

^a Alkateak ez zuen legegintzaldia bukatu.

^b 2019ko urrian Cesar Fernandez de Gamarra Egurrola alkateak dimisioa aurkeztu zuen.

^c 2022ko otsailean Jon Zuazo alkateak dimisioa aurkeztu zuen.

Ekonomia

Legutioko udalerrian Goiaingo industrialdea dago, batez ere Arabako eta Debagoieneko enpresak biltzen dituena.

Garraioa

Araba Bus sareko  eta  lineak zerbitzua ematen diote udalerri honi:

Araba Bus  Zerbitzua   Hasiera   Ibilbidea   Amaiera ⁠ 2 Gasteiz (geltokia) Gasteiz (Alas/Boulebard) • Luku • Urbina • Goiain • Legutio Ibarra⁠ 18 Gasteiz (unibertsitatea) Gasteiz (epaitegiak) • Gasteiz (Bastiturri) • Gasteiz (geltokia) • Gasteiz (Alas/Boulebard) • Dura • Luku • Urbina • Goiain • Legutio • Otxandio (ospitalea) • Otxandio (Anteparaluzeta) • Abadiño (Amaitermin) • Urkiola (santutegia) • Urkiola (Santi Gaztelu) • Mañaria • Mañaria (Aldabarrena) • Izurtza (Ortuzar) • Izurtza (Eleizalde) • Iurreta (Maspe) Durango (Landako)

Gainera, Eskualdeko Garraioa sareak 2 linea ditu udalerrian:

Eskualdeko Garraioa  Zerbitzua   Hasiera   Ibilbidea   Amaiera ⁠ 6a Otxandio Legutio Oleta • Elosu • Elosu (Ollerieta) • Nafarrate • Urrunaga • Larrabea • Legutio (Zabalain) Otxandio Legutio⁠ 6b Gasteiz Legutio Dura Zurbao • Arzubiaga • Langara Ganboa • Zirao • Betolatza • Luku • Urbina • Urrunaga • Nafarrate Gasteiz Legutio Dura

Kultura

Euskara

Legutioko hiztunen testigantzekin osatutako bideoa, Euskal Herriko Ahotsakproiekturako egina, ahozko ondarea haso eta zabaltzeko.

Luis Luziano Bonapartek bizkaieraren baitan sailkatu zuen Legutioko euskara. Gaur egungo sailkapenaren arabera, ordea, Otxandio inguruko euskara genuke, mendebaldeko euskararen sartalde eta sortaldeko azpieuskalkien artekoa.

1981eko erroldan, 794 erdaldun, 267 euskaldun (osorik alfabetatuak 121, partzialki alfabetatuak 80 eta ez alfababetatuak 66) eta 244 elebidun hartzaile zeuden.

Gaur egun, goraka doa bertako euskaldunen kopurua, eta bertso-eskola bat ere badute.

UEMAren arabera 2016an biztanleen % 53,4 euskaldunak ziren eta euskararen erabilera % 9,2 zen.

Kirolak

• Larrabeako Golf-Kluba
• Estropadetarako Nazioarteko Eremua

Jaiak eta ospakizunak

• San Blas, otsailaren 3an.
• Kofradien jaia, iraileko Ama Birjinaren egunaren hurrengo igandean.

Ondasun nabarmenak

• San Blas parrokia, XVI-XVIII. mende bitartekoa.
• Euskal Buztingintza Museoa, Ollerietan kokatua. Han dago Ollerieta baserriko labea ere, Eusko Jaurlaritzak monumentu izendatua.

Argazki galeria

• 

  San Blas eliza.

• 

  Doctor Ortiz de Zarate plaza.

• 

  Harresiko atea

Ikus, gainera

• Arabako udalerrien zerrenda
• Gorbeialdea

Kanpo estekak

Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Euskal Wikiatlasa

• Legutioko Udalaren webgune ofiziala, legutio.eus
• Urrunagaren webgune ofiziala, urrunaga.com
• (Gaztelaniaz) Legutio, Auñamendi Eusko Entziklopedia, euskomedia.org

• Datuak: Q1611490
• Multimedia: Legutio
• Liburuak: Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Legutio