Linguae vasconum primitiae

Artikulu hau "Kalitatezko 2.000 artikulu 12-16 urteko ikasleentzat" proiektuaren parte da
Bideo honek Ikusgela proiektuko bideo bat barneratzen du
Wikipedia, Entziklopedia askea

Linguae vasconum primitiae
Jatorria
Egilea(k)Bernart Etxepare
Argitaratze-data1545
IzenburuaLinguae Vasconum Primitiae
Ezaugarriak
Genero artistikoaliteratura
Hizkuntzaeuskara
Egile-eskubideakjabetza publiko eta jabetza publiko

Linguae vasconum primitiae[1] (latinezko izenburua; «euskaldunen hizkuntzaren hastapenak»[2], «euskaldunon hizkuntzaren hasikinak»[3] esan nahi du) ezaguna dugun lehen euskal liburu inprimatua da, 1545. urtean argitaratua, Bernart Etxeparek idatzia. Etxeparek lehen euskal idazlea izatearen kontzientzia nabarmena zuen, eta horretaz harro ageri da liburuan, izenburutik bertatik hasita.[4][5]

Bideo hau Ikusgela proiektuaren parte da.
Bideo hau Ikusgela proiektuaren parte da. Bideoak dituzten artikulu guztiak ikus ditzakezu hemen klik eginez gero.
Linguae Vasconum Primitiae liburua eta Bernart Etxepare lantzen dituen bideoa.

Edizio eta aleak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Bordelen argitaratu zuen Etxeparek 1545ean. Oihenarten esanetan, bigarren argitarapen bat ere izan zuen liburuak, Adrien Morronten etxean (XVII. mendearen hasieran, hortaz), baina ez zaigu honen beste berririk iritsi.[6] René Lafonen ustez, beharbada lehenago izan zen edizio laburrago bat, erabat galdua; hori pentsarazten dute, besteak beste, kantuen arteko grafia ezberdintasunek.[4]

Liburuak ez bide zuen zabalkunde handirik izan, eta ez zaigu heldu ale bakarra baizik, Parisko Liburutegi Nazionalean gordeta dagoena.

Edukiak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Testuak 31 lerroko hitzaurrea eta kantuak ere badiren 15 (8/7) silabetako bertso ditu, behenafarreraz idatziak, euskalki hori herri xeheak erabiltzen zuen bezalaxe baliatuta.[4]

Etxepareren metrikak latinezko Erdi Aroko poesian ditu erroak. Hamabost kantuetatik lau izan ezik, guztiak dira zesurak erdibitutako zortzi eta zazpi silabako bi hemistikioz osatuak.

Hamabost kantu horiek lau multzotan bildu ohi dira, gaiaren arabera: erlijiozko bi, amodiozko hamar, autobiografiarako eta askatasuna goratzeko bat, eta euskara goresteko bi.

Amodiozko bertsoetako batek honela dio:

Munduyan ezta gauzaric
hayn eder ez plazentic
Nola emaztia guiçonaren petic
buluzcorriric;
Besso biac çabalduric
dago errendaturic,
Guiçonorrec daguiela
harçaz nahiduyenic.
     
(Munduan ez da gauzarik
hain eder ez atseginik
nola emaztea gizonaren petik
biluzgorririk [izatea],
beso biak zabaldurik
dago errenditurik,
gizon horrek dagiela [egin dezala]
hartaz nahi duenik.)

Askatasuna goraipatzen duen poema autobiografikoan, Bernart Etxeparek kontatzen du Bearnon espetxeratua izan zela, Nafarroako erregeari traizio egin izanaren salaketa faltsua jarri ziotelako.

Euskararen historia egiten[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Etxepareren Kontrapas olerkia, edizio originalean
Sautrela, liburuko azken olerkia

Azken bi kantuak, Kontrapas eta Sautrela, euskarari egin zizkion odak dira. Autorea oso jakitun zen bere lanaren garrantzi historikoaz, eta ez bakarrik hitzaurrean, liburua ixteko bi kantu horietan azpimarratzen du bereziki. Heuscara ialgui adi mundura, kontrapasaren leloa, aski argia da zentzu horretan:

Heuscara ialgui adi campora
Garacico herria
Benedica dadila
Heuscarari eman dio
Behar duyen thornuya.
Heuscara
Ialgui adi plaçara
Berce gendec vste çuten
Ecin scriba çayteyen
Oray dute phorogatu
Enganatu cirela.
Heuscara
Ialgui adi mundura

Aurkibidea[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  • (Latinez) Extraict des regestes de Parlement

Hizkera eta euskara[aldatu | aldatu iturburu kodea]

facsimile
Linguae Vasconum primitiae (1545. Egin klik irudian facsimilea ikusteko.)

Etxepareren hizkerak hizkuntzalari eta aditu askoren interesa piztu du. Etxeparek, Leizarragak ez bezala, ez zuen euskara batu batekiko kezkarik. Beraz, bere obra idazteko dakien euskara bakarra aukeratzen du: ekialdeko behe-nafarrera[8]. Etxeparek berezko ezaugarri batzuk ditu bere idazkeran, esaterako[9]:

  • Bokalarteko r eta h mutu egiten ditu batzuetan.
  • Hasierako h mutu egiten du batzuetan.
  • Ez du -a mugatzailea ipintzen.

Oro har, Etxepareren ortografia nahiko irregularra da, eta hori ahozko hizkuntzan oinarritu den seinale da; izan ere, bere liburua izan zenez euskaraz argitaratutako lehena, ez zuen euskal hizkuntza idatziaren eredurik.

Liburuaren azalak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Aurelia Arkotxak egindako azterketen arabera liburuaren estalkia XVI. mendekoa zen, eta bi azaletan ezarritako armarria Joana III.a Albretekoa Nafarroako erreginaren koinatu Luis I.a Borboi-Condéko gerrari kalbinistarena zen.[10]

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. EIMA: Eskola-liburuetako onomastikaren, gertaera historikoen eta artelanen izenak. Zerrendak.
  2. Mendiguren Elizegi, Xabier; Izagirre Urreaga, Koldo. (1998). «Bernat Etxepare» Euskal literaturaren antologia (Elkar) (Noiz kontsultatua: 2020-11-17).
  3. Salaberri Muñoa, Patxi. «Linguae vasconum primitiae / Euskaldunon hizkuntzaren hasikinak» Booktegi (Noiz kontsultatua: 2022-07-04).
  4. a b c Patxi Altuna, «Hitzaurrea», in Xabier Kintana (koordinatzailea), Linguae vasconum primitiae, 1545-1995, Euskaltzaindia, 1995.
  5. Edurne Begiristain: «Ganberako altxor berriak», Berria, 2011-02-02.
  6. Auñamendi Eusko Entziklopedia. Linguae Vasconum Primitiae. .
  7. «"Gehien harritzen nauen Etxepareren poema ‘Emazten favore’ izenekoa da"» Argia (Noiz kontsultatua: 2022-12-02).
  8. «Euskalkiak edo hizkelkiak hizkuntza baten aldaera edo barietateak dira - Eusko Jaurlaritza - Euskadi.eus» www.euskadi.eus (Noiz kontsultatua: 2019-06-04).
  9. «Etxepare - hiru» www.hiru.eus (Noiz kontsultatua: 2019-06-04).
  10. Arkotxa, Aurelia. «"Linguae Vasconum Primitiae"-ren peritestualitateaz eta euskararen gramatizazioaren primiziaz» (PDF) ASJU (Noiz kontsultatua: 2011).

Bibliografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ikus, gainera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena:
Euskara
Wikitekan badira testuak, gai hau dutenak:
Linguae vasconum primitiae