Linguae vasconum primitiae

Linguae vasconum primitiae
	Liburuaren azala.
Datuak
Idazlea	Bernart Etxepare (1545)
Argitaratze-data	1545
Generoa	Poesia
Jatorrizko izenburua	Linguae vasconum primitiae
Hizkuntza	Euskara

Artikulu hau lehen euskal liburu inprimatuari buruzkoa da; Joseba Sarrionaindiaren olerkia, zeinarekin Jabier Muguruzak abestia konposatu zuen, gaitzat duena beste hau da: «Linguae Vasconum Primitiae (Joseba Sarrionaindia olerkia eta Jabier Muguruzaren abestia)»

Linguae vasconum primitiae^[1] (latinezko izenburua; «Euskararen hastapenak» esan nahi du) ezaguna dugun lehen euskal liburu inprimatua da, 1545. urtean argitaratua, Bernart Etxeparek idatzia. Etxeparek lehen euskal idazlea izatearen kontzientzia nabarmena zuen, eta horretaz harro ageri da liburuan, izenburutik bertatik hasita.^[2]^[3]

Bordelen argitaratu zuen Etxeparek 1545ean. Oihenarten esanetan, bigarren argitarapen bat ere izan zuen liburuak, Adrien Morronten etxean (XVII. mendearen hasieran, hortaz), baina ez zaigu honen beste berririk iritsi^[4].

Testuak 31 lerroko hitzaurrea eta kantuak ere badiren 15 (8/7) silabetako bertso ditu, behenafarreraz idatziak, euskalki hori herri xeheak erabiltzen zuen bezalaxe baliatuta.^[2] Hamabost kantu horiek lau multzotan bildu ohi dira, gaiaren arabera: erlijiozko bi, amodiozko hamar, autobiografiarako eta askatasuna goratzeko bat, eta euskara goresteko bi. Askatasuna goraipatzen duen poema autobiografikoan, Bernart Etxeparek kontatzen du Bearnon espetxeratua izan zela, Nafarroako erregeari traizio egin izanaren salaketa faltsua jarri ziotelako.

Liburuak ez bide zuen zabalkunde handirik izan, eta ez zaigu heldu ale bakarra baizik, Parisko Liburutegi Nazionalean gordeta dagoena. René Lafonen ustez, beharbada lehenago izan zen edizio laburrago bat, erabat galdua; hori pentsarazten dute, besteak beste, kantuen arteko grafia ezberdintasunek.^[2]

Etxepareren metrikak latinezko Erdi Aroko poesian ditu erroak. Hamabost kantuetatik lau izan ezik, guztiak dira zesurak erdibitutako zortzi eta zazpi silabako bi hemistikioz osatuak.

Amodiozko bertsoetako batek honela dio:

Munduyan ezta gauzaric
hayn eder ez plazentic
Nola emaztia guiçonaren petic
buluzcorriric;
Besso biac çabalduric
dago errendaturic,
Guiçonorrec daguiela
harçaz nahiduyenic.

(Munduan ez da gauzarik
hain eder ez atseginik
nola emaztea gizonaren petik
biluzgorririk [izatea],
beso biak zabaldurik
dago errenditurik,
gizon horrek dagiela [egin dezala]
hartaz nahi duenik.)

Etxeparek euskararen alde idatzi zituen bertso batzuk gaur egun ere asmo berberarekin erabiltzen dira, Heuscara ialgui adi mundura kasu. Liburu amaierako kontrapasaren leloa dira:

Heuscara ialgui adi campora

Garacico herria

Benedica dadila

Heuscarari eman dio

Behar duyen thornuya.

Heuscara

Ialgui adi plaçara

Berce gendec vste çuten

Ecin scriba çayteyen

Oray dute phorogatu

Enganatu cirela.

Heuscara

Ialgui adi mundura

Erreferentziak

↑ EIMA: Eskola-liburuetako onomastikaren, gertaera historikoen eta artelanen izenak. Zerrendak.
↑ ^a ^b ^c Patxi Altuna, «Hitzaurrea», in Xabier Kintana (koordinatzailea), Linguae vasconum primitiae, 1545-1995, Euskaltzaindia, 1995.
↑ Edurne Begiristain: «Ganberako altxor berriak», Berria, 2011-02-02.
↑ Auñamendi Eusko Entziklopedia. Linguae Vasconum Primitiae. .

Ikus, gainera

Kanpo loturak

Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena:
Euskara

Wikitekan badira testuak, gai hau dutenak:
Linguae vasconum primitiae

[1] EIMA: Eskola-liburuetako onomastikaren, gertaera historikoen eta artelanen izenak. Zerrendak.

[Euskaltzaindia1995-2] Patxi Altuna, «Hitzaurrea», in Xabier Kintana (koordinatzailea), Linguae vasconum primitiae, 1545-1995, Euskaltzaindia, 1995.

[altxorberriak-3] Edurne Begiristain: «Ganberako altxor berriak», Berria, 2011-02-02.

[4] Auñamendi Eusko Entziklopedia. Linguae Vasconum Primitiae. .

[1]

[2]

[3]

[4]