Lipizzan zaldi

Wikipedia, Entziklopedia askea
Lipizzan zaldi
Zaldi arraza
EspezieaEquus ferus caballus

Lipizzan edo lipizzandar zaldia (kroazieraz: Lipicanac, txekieraz: Lipicán, hungarieraz: Lipicai, italieraz: Lipizzano, eslovenieraz: Lipicanec), Habsburgoko monarkiaren Lipizzan garaño zaldi arraza bat da. Orokorrean gris kolorekoa, mota barrokoko arraza bat da lipizzandar zaldia, indartsua, poliki heltzen eta iraupenagatik nabarmentzen dena. Arraza Vienako Espainiako Zaldiketa Eskolarekin (Austria) lotuta dago oso, non zaldiek zaldi-heziera klasikoaren goi-mailako eskolako mugimenduak erakusten dituzten, jauzi oso kontrolatuak, estilizatuak eta «lur gaineko aireak» bezala ezagutzen diren beste mugimendu batzuk barne. Espainiako Zaldiketa Eskolako zaldiak, batez ere, Piber Federal Stud-en, Graz ondoan (Austria) hazitakoen artean aukeratzen dira, eta zaldi-heziera klasikoaren printzipioetan oinarrituta eta ehunka urteko metodo tradizionalak erabiliz izan dira heziak[1].

Lipizzandar arraza XVI. mendean sortu zen. Bere izena sortutako lehen behor-haztegietako batetik dator, Lipicatik (Eslovenia) gertu zegoena (italieraz «Lipizza» idatzia); garaian Austria-Hungariako parte zen, eta, gaur egun, Esloveniako herrixka da, non, oraindik, lipizzandar zaldiak hazten diren. Arraza, askotan, desagertzeko arriskuan egon da Europa txikitu zituen gerrengatik: Lehen Koalizioaren Gerra Lehen Mundu Gerra eta Bigarren Mundu Gerra. Walt Disneyren Miracle of the White Stallions filmak ospetsua egin zuen Bigarren Mundu Gerran Amerikako tropek egindako lipizzandarren erreskatea.

Gaur egun, zortzi garaño aitortzen dira arrazaren oinarri klasiko gisa, guztiak XVIII. mendearen amaieran eta XIX. mendearen hasieran erditutakoak. Lipizzandar moderno guztiek zortzi garaño horien odol-lerroak jarraitzen dituzte, eta ugaltze-garaño guztiek beren odol-leinuaren aita-fundatzailearen izena daramate beren izenenetan. Era berean, behor-lerro klasikoak ere ezagutzen dira, hainbat arraza-erregistrok 35 arte aitortuta. Zaldi gehienak lipizzandar Nazioarteko Federazioko kide diren erakundeen bidez erregistratzen dira, zeinak 19 herrialdetako eta Europako 9 estatuko haztegietan ia 11.000 zaldi biltzen dituen. Lipizzandar gehienak Europan bizi dira, Ameriketan, Hegoafrikan eta Australian kopuru txikiagoak badira ere.

Ezaugarriak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Lipizzan zaldi gaztea grisatze prozesuaren erdialdean

Lipizzandar gehienek 147 eta 157 cm arteko altuera dute[2]. Hala ere, jatorrizko karroza-zaldi motatik hurbilago egoteko hazitako zaldiak altuagoak dira[3], 165 cm-ra hurbiltzen baitira. Lipizzandarrak burua luzea du, profil zuzena edo apur bat ganbila, barailezurra sakona, belarriak txikiak, begiak handiak eta adierazgarriak eta sudur-zuloak zabalduak. Lepoa sendoa baina arkuduna eta Soin gurutze baxua, gihartsua eta zabala du. Zaldi barrokoa da, bular zabala eta sakona duena, ipurmasaila zabala eta sorbalda gihartsua. Buztana altua eta ondo ezarrita dago. Hankak gihartsuak eta sendoak dira, artikulazio zabalak eta tendoiak ondo definituta. Oinak txikiak izan ohi dira, baina gogorrak[4].

Lipizzan zaldiak poliki-poliki heldu ohi dira. Hala ere, beste arraza asko baino denbora luzeagoan bizi eta aktibo daude; zaldiek, 20 urte beteta, Espainiako Zaldiketa Eskolako ariketa zailak egiten dituzte oraindik, eta 30 urte egin arte bizi dira[3].

Kolorea[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Behor zuria eta moxal iluna

Kolore bakarreko zaldi arraroa izateaz gain (normalean marroi-gorrixka edo beltza), lipizzandar gehienak grisak dira. Zaldi gris guztiek bezala, azala beltza dute, begi ilunak, eta, zaldi heldu gisa, soingaineko ilea zuria. Zaldi grisak, lipizzandarrak barne, pigmentatutako kapa batekin jaiotzen dira; moxal—lipizzandarretan, berriz, moxalak marroi-gorrixka edo beltzak izan ohi dira, eta, urtero, argitzen joaten dira, grisetze prozesua gertatzen den heinean, prozesua 6 eta 10 urte bitartean osatuz. Lipizzandarrak ez dira egiazko zaldi zuriak, baina uste oker hori arrunta da[2]. Zaldi zuria dena zuria jaiotzen da, eta azala pigmentatu gabea du[5].

XVIII. mendera arte, lipizzandarrek beste ile kolore batzuk zituzten, besteak beste, arrea, marroi-gorrixka, gaztaina, beltza, piebalda eta skewbalda[2]. Hala ere, grisa gene nagusi bat da[5]. Errege familiak nahiago zuen kolorea grisa zena; beraz, hazkuntza-praktiketan, kolore hori azpimarratzen zen. Horrela, populazio txikiko arraza batean, Lipizzan zaldi gehienen kolorea izatera iritsi zen ezaugarri desiragarri gisa kolorea nahita aukeratzen zenean[6]. Hala ere, aspaldiko tradizioa da Espainiako Zaldiketa Eskolan, gutxienez, marroi-gorrixka den garaño lipizzandar bat izatea, eta tradizio horrek gaur egun arte jarraitzen du[7].

Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Lipizzan garañoa, Schönbrunn jauregia

Lipizzandarren arbasoak K.o. 800. urte inguruan aurki daitezke[8]. Lipizzandarren aurrekaririk zaharrenak zazpigarren mendean sortu ziren, mairuek Barberiar zaldiak Espainiara eraman zituztenean, eta bertako espainiar saldoetakoekin gurutzatu zituztenean. Emaitza Andaluziako zaldia eta beste zaldi iberiar arraza batzuk izan zen[9][10].

XVI. menderako, habsburgoarrek (bai Espainian, bai Austrian gobernatu zutenean) zaldi indartsu baina bizkorra nahi zuten, bai erabilera militarretarako, bai modan eta azkar hazten ziren Europako erdialdeko nobleziak zaldi-eskoletan erabiltzeko. Hori dela eta, 1562an, Maximiliano II.a Habsburgoko enperadoreak Andaluziako zaldi espainiarra Austriara eraman zuen, eta, Kladruben, gorteko behortegia sortu zuen. 1580ean, bere anaiak, Karlos II.a artxidukeak, Barne Austriako agintariak, antzeko haztegi bat sortu zuen Lipizzan (gaur egun Lipica), egungo Eslovenian kokatua, eta bertatik hartu zuen arrazak bere izena[2][9]. Behortegia ezarri zenean, Lipizza Trieste hiri autonomoaren mugan zegoen, habsburgoarren subiranotasunpean. Herriaren izena bera lipa esloveniar hitzetik dator, eta ezkia esan nahi du[11].

Espainiar, berberiar eta arabiar arraza gurutzatu ziren Lipizzan, eta ondorengo belaunaldiak, orain desagertuta dagoen Italiako napolitar arrazarekin eta Alemaniatik eta Danimarkatik lortutako jatorri espainiarreko beste zaldi barrokoarekin gurutzatu ziren[1]. Bi haztegien artean hazkuntzako saldoak trukatzen ziren bitartean, Kladrub zaldi astunak hazten espezializatu zen, eta zaldiketa eta zalgurdientzako zaldi arinak Lipizzatik zetozen[2].

1920an hasita Austriako Graz ondoan dagoen Piber Federal Stud, Vienan erabiltzen ziren zaldien haztegi nagusia bihurtu zen. Hazkuntza oso selektiboa bihurtu zen, eta zaldiketa-eskolan beren balioa frogatu zuten garañoei bakarrik uzten zieten ugaltzen haztegietan, eta errendimendu-proba zorrotzak gainditzen zituzten behorrak bakarrik ugaltzen zituzten[12].

Fundazioko zaldiak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Gaur egun, lipizzandarrentzat zortzi oinarri-lerro aitortzen dituzte hainbat erregistrok, «dinastia» deitutakoak[13]. Bi taldetan banatzen dira: Sei lerro XVIII. eta XIX. mendeetan fundazio klasikoko Lipizza garaño erabilita, eta bi lerro gehigarri Lipizza erabili ez baina Habsburgotar Inperioaren muga historikoen barruan beste haztegi batzuek erabili zituztenak[2].

Sei «dinastia klasikoak»[14] hauek dira:

  • Pluto: Royal Danish Stud-eko espainiar zaldi grisa, 1765ean erditua[2]
  • Conversano: Napoliko garaño beltza, 1767an erditua[2]
  • Maestoso: Kladrub haztegiko garaño grisa eme espainiar batekin, 1773an sortua; gaur egungo ondorengo guztiak Hungarian 1819an jaiotako Maestoso X-ren bidez sortuak dira[14].
  • Fabory: Kladrub garaño grisa, 1779an jaioa[2].
  • Napolitano: Polesineko garaño marroi-gorrixka napolitarra, 1790ean jaioa[15].

Kroazian, Hungarian eta Ekialdeko Europako beste herrialde batzuetan, baita Ipar Amerikan ere, bi garaño lerro gehiago daude[2]. Lipizzan Nazioarteko Federazioak sei lerro klasikoen parekotzat onartzen dituenak[13]. Hauek dira:

  • Tulipan: Barroko motako eta espainiar pedigria duen garaño beltza, 1800. urte inguruan sortua Terezovac kroaziar haztegitik, Janković-Bésán kondearen jabetzakoa[14].
  • Incitato: 1802an sortutako Espainiako lerroko garañoa; Bethlen kondeak Transilvanian hazi, eta Mezőhegyes Hungariako haztegira saldu zuen[14].

Urtetan zehar, beste hainbat garaño-lerro desagertu dira, baina zaldien hazkuntza goiztiarrean erabili ziren[16]. Oinarrizko garaño-lerroez gain, 20 behor-lerro «klasiko» zeuden, zeinetan horietatik 14 badiren gaur egun[17]. Hala ere, hainbat erakunde lipizzandarrek 35 behor-lerro arte aitortzen dituzte[2].

Lipizzan arrazen erregistroek eskatzen duten izen-eredu tradizionalak erabiltzen dira, bai garañoentzat, bai behorrentzat ere. Tradizionalki, bi izen ematen zaizkie garañoei; lehena, aitaren lerrotik datorrena, eta, bigarrena, amaren izenetik datorrena. Adibidez, Maestoso Austria izena Maestoso Trompeta garañotik eta Austria izeneko behorretik sortutako zaldia da. Zaldiaren aitaren lerroa Maestoso lerro-fundatzailearen aitaren arrastoraino heltzen da. Behorren izenak, berriz, «Lipizzan ohiko lerro izenen osagarriak» izateko aukeratzen dira, eta ―a― letraz amaitu behar dute[18].

Espainiako Zaldi Eskola[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Lipizzandarrak entrenatzen Espainiako Zaldiketa Eskolan

Mundu osoan ospetsua den Espainiako Zaldiketa Eskolak oso trebatuta dauden Lipizzan garañoak erabiltzen ditu zaldi-heziera mugimendu eta prestakuntza klasikoak erakusten dituzten emanaldi publikoetan[19]. 1572an, Austriar Inperioaren garaian, Espainiako lehen zaldiketa-eskola eraiki zen, eta munduko zaharrena da[20]. Espainiako Zaldiketa Eskolak, Vienan (Austria) dagoen arren, bere zaldien jatorrizko espainiar ondaretik hartzen du izena. 1729an, Karlos VI.ak Vienako Neguko Zaldi Eskola eraikitzea agindu zuen, eta, gaur egun Espainiako Zaldiketa Eskolaren egoitza izaten jarraitzen duen eraikina amaitu zen 1735ean[21].

Gerra garaiko kontserbazioa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Lipizzandarrek, historian zehar, hainbat lekualdatze jasan zituzten gerra garaietan, eta lekualdatze horietako bakoitzak arraza desagertzetik salbatu zuen. Lehenengoa, 1797ko martxoan izan zen Lehen Koalizioaren Gerran, zaldiak Lipicatik ebakuatu zituztenean. Bidaian zehar, 16 behorrek moxalak erditu zituzten. 1797ko azaroan itzuli ziren zaldiak Lipicara, baina ukuiluak hondatuta zeuden. Berreraiki zituzten, baina, 1805ean, Napoleonek Austria inbaditu zuenean, berriro ebakuatu zituzten zaldiak, eta Đakovo zalditegian zaindu ziren. Bi urtez egon ziren Lipicako zalditegitik urrun, 1807ko apirilaren 1ean itzuli arte, baina, gero, 1809ko Schönbrunn-eko Itunaren ondoren, zaldiak beste hiru aldiz ebakuatu zituzten ondorengo egonezin garaitan; ondorioz, zaldi asko galdu ziren, eta 1700. urtea baino lehenagoko zaldien odol-lerroak dokumentatzen zituzten erregistro-liburu idatziak suntsitu. Zaldiak 1815ean itzuli ziren Lipicara behin betiko, eta han egon ziren XIX. mendeko gainerako denbora guztia[22].

XX. mendeko lehen ebakuazioa 1915ean gertatu zen. Lehen Mundu Gerra zela-eta, zaldiak Lipicatik atera, eta Laxenburgon eta Kladruben jarri zituzten[23]. Gerra ondoren, Austria-Hungariako Inperioa hautsi zen Lipica Italiaren parte bihurtuz. Horrela, animaliak hainbat haztegi ezberdinen artean banatu zituzten Austria, Italia, Hungaria, Txekoslovakia, Errumania eta Jugoslaviako nazio berrietan. Austriako nazioak Espainiako Zaldiketa Eskolako garañoak eta hazkuntzako zenbait animalia gorde zituen[23]. 1920rako, Austriako hazkuntza-taldea Piber-en finkatu zen[24].

Bigarren Mundu Gerran, Alemania naziaren aginte gorenak Europako Lipizzan hazkuntzaren zatirik handiena Txekoslovakiako Hostau-ra eraman zuen[23]. 1942an, Piberetik hartu zuten ugalketa abereak[24], eta Europako beste nazio batzuetako behor eta moxal gehigarriak iritsi ziren 1943an[23]. Espainiako Zaldiketa Eskolako garañoak St. Martinsera (Austria) ebakuatu zituzten Vienatik, 1945eko urtarrilean, bonbardaketak hirira gerturatu zirenean, eta Alois Podhajsky Espainiako Zaldiketa Eskolako burua zaldiak arriskuan zeudelako beldur zen[25]. 1945eko udaberrian, sobietar armadaren aurreratze zela eta, Hostauko zaldiak mehatxatuta zeuden, eta, instalazioak harrapatu izan balituzte, animaliak zaldi-haragitarako hil zitzaketen[25].

Ameriketako Estatu Batuetako Armadak egindako lipizzandarren erreskatea, Walt Disneyren Miracle of the White Stallions filmak famatua egin zuena, bi zatitan gertatu zen: Estatu Batuetako Hirugarren Armada, George S. Patton jeneralaren agindupean, St. Martinsetik gertu zegoen 1945eko udaberrian, eta garaño lipizzandarrak inguru hartan zeudela jakin zuen[26][27]. Patton bera zaldizkoa zen, eta, Podhajskyk bezala, Olinpiar Jokoetan parte hartu zuen[26]. 1945eko maiatzaren 7an, Podhajskyk Espainiako Zaldiketa Eskolako garañoen erakusketa bat antolatu zuen Patton eta Robert P. Patterson gerrako idazkariordearentzat, eta, amaitutakoan, Pattonek zaldiak bere babespean uzteko eskatu zuen[28].

Bien bitartean, Estatu Batuetako Hirugarren Armadako Bigarren Zalditeria tanke-unitateak, Charles Reed koronelaren agindupean zegoenak, zaldiak aurkitu zituen Hostaun, non 400 gerra-preso aliatu ere gordetzen ziren, eta 1945eko apirilaren 28an lekua hartu zuen. «Cowboy operazioa»-n, erreskateari esaten zitzaion moduan, 1.200 zaldi berreskuratu ziren, 375 lipizzandar barne[25]. Pattonek erasoaren berri izan, eta Podhajsky Hostaura hegazkinez joateko bidaia antolatu zuen[29]. Maiatzaren 12an, soldadu estatubatuarrek zaldiz, kamioiez eta akuiluz eraman zituzten mugatik 35 kilometrora, Kotztinz-era (Alemania)[25]. Lipizzandarrak, aldi baterako, Wimsbach-en kokatu zituzten azkenean; 1952an, hazkuntza-taldeak Piberera itzuli zituzten arte[24], eta garañoak, 1955ean, Espainiako Zaldiketa Eskolara itzuli ziren arte[30]. 2005ean, Espainiako Zaldiketa Eskolak Pattonen erreskatearen 60. urteurrena ospatu zuen Estatu Batuetan zehar[31].

Lipik ukuilua, Kroazia

Kroaziako Independentzia Gerran, 1991tik 1995era, Kroaziako Lipik ukuiluko zaldiak Novi Sadera (Serbia) eraman zituzten serbiarrek. Zaldiak, bertan, 2007. urtera arte gelditu ziren[32], beren jatorrizko herrialdera itzultzeko eskaerak egiten hasi ziren arte. 2007ko urrian, 60 zaldi itzuli ziren Kroaziara[33].

Arraza modernoa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Lipizzan arrazak atzerakada bat jasan zuen bere populazioan, 1983an, epidemia biral batek jo zuenean Pibereko zalditeria. Berrogei zaldi eta espero zen moxal uztaren % 8 galdu zen. Harrezkero, haztegiko biztanleria hazi egin zen, eta, 1994rako, 100 behor zeuden haztegian, eta, 1993an, 56 moxal jaio zen. 1994an, haurdunaldi arrakastatsu eta moxalen jaiotze tasa % 27tik % 82ra igo zen, albaitaritza zentro berri baten emaitzari esker[34]. 1996an, oinarri zientifikoan garatutako helburuarekin, Europar Batasuneko Indo-Copernicus Proiektuak finantzatutako ikerketa batek Europako zortzi haztegitako 586 zaldi lipizzandar ebaluatu zituen lipizzan zaldiaren deskribapena egiteko[35]. ADN mitokondrialaren (mtDNA) azterketa egin zen 212 animaliatan, eta aztertutakoek zaldi modernoetan ezagutzen diren mtDNA haplotipoetatik 37 ezagutzen zituztela aurkitu zen, hau da, aniztasun genetiko handia erakusten dutela. Hori jada espero zen, jakina baitzen lipizzandar behorren familietan arraza ezberdin ugari biltzen zirela: arabiarrak, arraza garbikoak eta Europako beste arraza batzuk barne[35][36].

Lipicako haztegia, Eslovenia

Nazioarteko gobernu erakundea den Lipizzango Nazioarteko Federazioa (LIF) da arrazaren gidaria, eta lipizzandarra ordezkatzen duten erakunde nazional eta pribatu askok osatzen dute. Erakundeek arraza sustatzeko eta estandarrak mantentzeko egiten dute lan elkarrekin, LIFen lemapean[37]. 2012an, ia 11.000 lipizzandar erregistratu ziren LIFen, 19 herrialdetako hazle pribatuekin eta Europako 9 estatuko hazleekin biziz. Kopururik handiena Europan dago, ia 9.000 zaldi erroldaturekin; Ameriketak datoz atzetik, 1.700 pasatxorekin, gero Afrika eta Australia 100 zaldi ingururekin. LIFaren parte diren estatutako 9 haztegiek Europako zaldien ia laurdena ordezkatzen dute. Errumaniako Sâmbăta de Jos da zaldi kopuru handiena duena, 400rekin, eta, ondoren, Piber (Austria) (360), Lipica (Eslovenia) (358), Szilvásvárad (Hungaria) (262), Monterotondo (Italia) (230), Đakovo-Lipik .(Kroazia) (220), eta Topoľčianky (Eslovakia) (200). Beste bi zalditegi txikiagoak dira, Bosniako Vučijak-ek 130 zaldi ditu, eta Serbiako Karađorđevo-k 30 besterik ez ditu[38]. Heziketa-programak garatu izan dira arraza sustatzeko eta ugalketa-helburu tradizionalen atxikimendua sustatzeko[2]..

Gaur egun bere mugen barruan kokatuta dagoen Lipica haztegiaren bidez, Eslovenian garatutako zaldi arraza bakarra lipizzandarra denez, animalia nazional gisa aitortzen da Eslovenian. Esaterako, 20 zentimoko Esloveniako euro txanponetan, lipizzandar pare bat agertzen dira[39]. Italiako Carabinieri zaldi gaineko poliziaren erregimentuek lipizzandarra ere erabiltzen dute beren zaldietako bat bezala[40]. 2008ko urrian, Erresuma Batuko Isabel II.a erreginak Esloveniara egindako bisitan, lipizzandar bat eskaini zioten Lipican, 085 Favory Canissa XXII izenekoa. Animalia haztegiaren zaintzapean uztea erabaki zuen[41].

Prestakuntza eta erabilerak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Lipizzandarrak Eslovenian

Lipizzandarrentzat, zaldi-heziketa metodo tradizionalak Espainiako Zaldiketa Eskolan garatu ziren, eta zaldi-heziera klasikoaren printzipioetan oinarritzen dira, eta, aldi berean, Antzinako Greziako Xenofonte idazlearengandik dator, zeinaren lanak XVI. aurkitu ziren[42]. Gaur egun, aplikagarritzat jotzen dira zaldien jarrera mentalaren eta psikearen garapenari buruzko bere pentsamenduak oraindik. Espainiako Zaldiketa Eskolako heziketa-metodoetan eragin handia izan zuten beste idazle batzuk honako hauek dira: Federico Grisone, XVI. mendean bizi izan zen Napoliko lehen zalditegiaren sortzailea, eta Antoine de Pluvinel eta François Robichon de la Guérinière, XVII. eta XVIII. mendeko bi frantses. Espainiako Zaldiketa Eskolan, garaño lipizzandarrak entrenatzeko metodoak ahozko tradizio baten bidez transmititzen ziren Franz Holbein Field mariskalak eta Johann Meixner eskolako zaldizko nagusiak, 1898an, eskolako zaldi eta zaldizkoen prestakuntzarako hasierako jarraibideak argitaratu zituzten arte. XX. mendearen erdialdera, Alois Podhajskyk hainbat lan idatzi zituen gaur egun zaldi-heziera zale askorentzat testuliburu gisa balio dutenak[21][43].

Espainiako Zaldiketa Eskolan irakasten diren printzipioak zalditeriako zaldizkoei gerrarako zaldiak prestatzeko irakatsitako praktiketan oinarritzen dira[44]. Garaño gazteek lau urterekin ekartzen dituzte Espainiako Zaldiketa Eskolara entrenatzera. Entrenamendu osoak, batez beste, sei urte behar ditu zaldi bakoitzeko, eta eskolatzea amaitutzat jotzen da «Eskola Kuadrilla» egiteko behar diren trebetasunak menderatzen dituztenean[19]. Hiru trebetasun-multzo dira, zein eta zailagoak direnak, zaldiei irakasten zaizkienak, hauek dira:

  • Aurrera ibiltzea, baita zaldiketa zuzena edo Remontenschule ere deitua, prestakuntzako lehen urtean irakasten diren trebetasunei ematen zaien izena da, non zaldi gazteak zaldi-zelatzen eta bridatzen ikasten duen, lerro luze batean oinarrizko aginduak ikasten eta, ondoren, zalduna gainean duela ibili behar den, gehienetan, areto batean lerro zuzen eta bira soiletan, zaldunaren hanken eta eskuen aginduei erantzun zuzenak irakasteko gainean zalduna duen bitartean. Denbora horretan, helburu nagusia aurrera doan mugimendua ahalik eta posizio naturalean garatzea da[19].
  • Kanpaina eskolan, Campagneschule edo Campagne ere deitua, zaldiak bilketa eta oreka ikasten du ibilaldi, bira eta maniobra guztien bidez. Zaldiak bere urratsa laburtzen eta luzatzen eta alborako mugimenduak egiten ikasten du, eta brida bikoitz konplexuagoan sartzen da. Hau da entrenamendu-faserik luzeena, eta hainbat urte iraun ditzake[19].
  • Goi mailako zaldi-heziketa, haute école edo Hohe Schule deitua, zaldian bilketa handiagoarekin ibiltzea hartzen du barne, atzeko aldea areagotuz eta ibilaldi natural guztietan erregulartasun, trebetasun eta fintasun handiagoa garatuz. Aldi horretan, zaldiak mugimendu aurreratuenak ikasten ditu, hala nola pausu erdia, kontra-lauhazka, hega-aldaketa, itzulipurdia, pausua eta piafea. Orduan, zaldiari "lur gaineko aireak" irakats zakizkioke. Maila horrek errendimendua azpimarratzen du, perfekzio maila altuarekin[19][45].

Piber haztegiak gidatzeko eta zaldi-zelarako behorrak trebatzen dituen arren[34], Espainiako Heziketa Eskolak garañoak bakarrik erabiltzen ditu bere emanaldietan[19]. Mundu osoan, lipizzandarrak zaldi-hezierako eta gidatzerako erabiltzen dira gaur egun, baita Espainiako Heziketa Eskolan duten postu klasikoa mantentzeko ere[2].

Lurraren gaineko aireak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Pesade, Johannesburgoko Hegoafrikako lipizzandarren aire zabaleko emanaldian aritu zen

Lurraren gaineko aireak lipizzandarrek ospetsu egin zituzten «goi mailako» zaldi-hezierako mugimendu zailak dira[46]. Amaitutako mugimenduak honako hauek dira:

  • Lebadea zaldiak aurreko bi hankak altxatzen dituen posizioa da, 30°-ko angeluan, guztiz atzeko hanken gainean zutik jarrita, atzeko hanketan indar handia behar duen forma kontrolatuan. Ez hain zaila, baina erlazionatuta dagoen mugimendua «pesade» da, non zaldia 45°-ko angeluraino igotzen den.
  • Courbettea mugimenduan zaldiak atzeko hanketan orekatzen da, eta, gero, funtsean, «salto» egiten du aurreko hankak lurretik altxatuz eta atzeko hankak batuta edukiz.
  • Kapriolea jauzi bat da, non garañoak airera jauzi egiten duen aurreko hankak bere azpian sartuz, eta, atzeko hankekin ostikoak ematen ditu jauziaren goiko aldean.

Beste mugimendu batzuk hauek dira:

  • Croupadea eta ballotadea capriolearen aurrekoak dira. Croupadean, zaldiak jauzi egiten du aurreko zein atzeko hankak gorputzaren azpian sartuta geratzen direla eta ez du ostikatzen. Ballotadean, berriz, zaldiak jauzi egiten du, eta atzeko hankak apur bat askatzen ditu, ez ditu ostikorik ematen, baina, atzetik begiratuta, atzeko oinen zolak ikusten dira.
  • Mezaira ondoz ondoko levade multzo bat da, zeinetan zaldiak aurreko oinak lurrera jaisten dituen atzekoekin berriro altxatu aurretik, aurrerako mugimendua lortuz. Mugimendu hori jada ez da erabiltzen Espainiako Heziketa Eskolan[47].

Herri kulturan[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Lipizzandarrek film, telesaio, liburu eta beste komunikabide askotan protagonista edo bigarren mailako paperak jokatu izan dituzte.

1940ko Florian filmak bi lipizzandar garaño ditu protagonista. Felix Saltenek idatzitako 1934ko eleberri batean oinarrituta zegoen. Filmaren ekoizlearen emaztea AEBko lipizzandar bakarraren jabe zen filma egin zen garaian[48]. Bigarren Mundu Gerran, Lipizzan garañoen erreskatea 1963ko Walt Disneyren Miracle of the White Stallions filmean azaltzen da. Filma Disneyk ekoitzi zuen Bigarren Mundu Gerraren inguruan kokatua izan zen, eta hark egindako zuzeneko akziozko eta nahiko errealista izan den film bakarra da[49].

Oin-oharrak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ a b Das K.K. Hofgestüt zu Lippiza 1580–1880, Wien 1880
  2. ↑ a b c d e f g h i j k l m Lipizzan Origins". Lipizzan Association of North America. Retrieved 2008-09-17.
  3. ↑ a b Edwards, The Encyclopedia of the Horse, p.111
  4. ↑ Bongianni, Simon & Schuster's Guide to Horses and Ponies, Entry 37.
  5. ↑ a b «Introduction to Coat Color Genetics» Veterinary Genetics Laboratory (University of California, Davis).
  6. ↑ «Lipizzaner» Breeds of Livestock (Oklahoma State University).
  7. ↑ Swinney, Horse Breeds of the World, p.52.
  8. ↑ The Lipizzaner. Equiworld.
  9. ↑ a b Jankovich, They Rode Into Europe, p. 77
  10. ↑ «Andalusian» Breeds of Livestock (Oklahoma State University).
  11. ↑ Snoj, Marko (2009). Etimološki slovar slovenskih zemljepisnih imen. Modrijan and Založba ZRC. pp. 234–235
  12. ↑ The Lipizzan Horses. Piber Stud.
  13. ↑ a b Breed Standards. Lipizzan International Federation.
  14. ↑ a b c d Sire Lines. Lipizzan International Federation.
  15. ↑ "Lipizzans Classical Dressage. Ritter Dressage. Archived from the original on 2013-01-19. Retrieved 2008-09-19.
  16. ↑ Dolenc, Lipizzaner, p. 49
  17. ↑ Dolenc, Lipizzaner, p. 51
  18. ↑ Rules/Evaluations. Lipizzan Association of North America.
  19. ↑ a b c d e f "The Stallions". Spanish Riding School. Archived from the original on 2012-03-29. Retrieved 2012-03-16
  20. ↑ Podhajsky, The Complete Training of Horse and Rider, p. 249
  21. ↑ a b «The Spanish Riding School : Spanische Hofreitschule» web.archive.org 2012-03-18 (Noiz kontsultatua: 2022-09-12).
  22. ↑ Lipizzan Horse History. Lipizzan International Federation.
  23. ↑ a b c d "Lipizzan Breed History". United States Lipizzan Registry. Retrieved 2008-12-06
  24. ↑ a b c «History : Spanish horse riding school» web.archive.org 2011-09-29 (Noiz kontsultatua: 2022-09-12).
  25. ↑ a b c d «Registered & Protected by MarkMonitor» comingsoon.markmonitor.com (Noiz kontsultatua: 2022-09-12).
  26. ↑ a b Sosby, Brian (October 2005). "The 2005 Lipizzaner Tour of the Spanish Riding School" (PDF). Equestrian. Retrieved 2008-11-24
  27. ↑ Letts, Elizabeth. 2016. The Perfect Horse: The Daring U.S. Mission to Rescue the Priceless Stallions Kidnapped by the Nazis.
  28. ↑ Patton, The Patton Papers, p. 697
  29. ↑ Hirshson, General Patton, p. 635
  30. ↑ The History. Spanish Riding School.
  31. ↑ «After 15 Year Absence Legendary Lipizzaner Stallions of the Spanish Riding School of Vienna Set Return for U.S. Tour» Business Wire 2005-05-05.
  32. ↑ (Kroazieraz) Boris Orešić. (2010-12-28). «Pomor u zajednici bijelih griva – I Lipicance ubijaju, zar ne?» Globus.
  33. ↑ Croatian Lipizzaners Return Home. Lipizzan Association of North America.
  34. ↑ a b Edwards, The Encyclopedia of the Horse, p. 129
  35. ↑ a b Kelly, Jeff; Kelly-Simmons, Lisa. (Winter 2012). «Mitochondrial DNA Genetics of Lipizzans» USLF News.
  36. ↑ Kavar, Tatjana; Brem, Gottfried; Habe, Franc; Sölkner, Johann; Dovč, Peter. (2002). «History of Lipizzan horse maternal lines as revealed by mtDNA analysis» Genet. Sel. Evol. 34 (5): 635–648.  doi:10.1051/gse:2002028. OCLC .2705438 PMID 12427390..
  37. ↑ (Alemanez) Gründung. Lipizzan International Federation.
  38. ↑ Manz, Christian G.M.. (October 2012). Purebred Lipizzans Registered by Members of Lipizzan International Federation. Lipizzan International Federation.
  39. ↑ Manske, Michael. Slovenia Banks on the Euro. Network Europe.
  40. ↑ Lipizzan horses used by Mounted Carabinieri Regiments
  41. ↑ Vukic, Snjezana. (2008-10-22). «Slovenia Gives Britain's Queen a Lipizzaner Horse» USA Today.
  42. ↑ Gibbon, Abby. (September 29, 2011). Xenophon, Forefather Of Dressage. Chronicle of the Horse.
  43. ↑ Classical Equitation. Spanish Riding School.
  44. ↑ Podhajsky, The Complete Training of Horse and Rider, p. 24
  45. ↑ Podhajsky, The Complete Training of Horse and Rider, pp. 25–26
  46. ↑ Podhajsky, The Complete Training of Horse and Rider, p. 268
  47. ↑ Podhajsky, The Complete Training of Horse and Rider, pp. 269–274
  48. ↑ Florian. Lipizzan Association of North America.
  49. ↑ Brode, From Walt to Woodstock, p.169.

Iturriak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Lipizzan_zaldi&oldid=9407609"(e)tik eskuratuta