Mahai-tresnak

XVII. mendeko mahai-tresneriaren berreraikuntza mahai baten gainean (Den Gamle By, Århus).

Mahai-tresnak elikagaiak jateko, mozteko, prestatzeko eta bereziki irensteko eskuz erabiltzen diren tresnak dira. Mendebaldeko mahai-tresnak, oro har, sardexkak, koilarak eta labanak dira. Horietako bakoitza espezializatu egin daiteke; adibidez, arrain eta haragi labainak (gehienetan zorroztuak), ogi labainak(horzdunak), batzuetan gaztarentzako edo ogi-xerrak egiteko bereziak, etab. Ekialdeko mahai-tresnetan sardexken ordez zotzak sartzea ere kontuan hartzen da. Mendebaldeko mahai-tresnak egiteko gehien erabiltzen diren materialak hauek dira: altzairu herdoilgaitza, zilarra (mahai-tresnetan gehien erabiltzen den materiala), alpaka eta plastikoa.

Historia

Mahai-tresneriaren adibideak.

Altzairu herdoilgaitzezko estalkiak.

Mahai-tresnek gero eta garrantzi handiagoa hartu dute Erdi Arotik (hatzekin jateko ohituraren ondoren); izan ere, ikus daiteke mahai gainean agertzen diren garaiko irudietan hainbat tresna daudela mahaikideei laguntzeko, bai zerbitzatzeko moduari bai elikagaiak irensteari dagokienez. XII. mendetik zabalduenen artean dago Nemanjić Etxea, mahai-tresnen artisau handiak. XV. mendera arte, jakina zen "estalpean jaten zela", beti mahai gainean jartzen zen mahai-zapia aipatuz, mahaikideei pozoitzearen kontra kontu handiz hartu zela adierazteko, eta, beraz, hitzaren jatorria hortik dator, gaztelerako cubriendolosetik.

Mendebaldeko herrialde batzuek, tradizioz, mahai-trenseriaren industria garatu izan dute. Ingalaterran, adibidez, tradizio handia dago, eta irudi ezagunenetako bat Master Cutler da, 1624tik ezarritako Company of Cutlers in Hallamshire-ko zuzendaria. Sheffieldeko (Erresuma Batuko mahai-tresneriko industriaren zentroa) industriaren enbaxadore gisa jardutea da bere eginkizunetako bat.

Mahai-tresnerien moda, batez ere ezkontza opari gisa, XIX. mendearen erdialdean hasi zen. Hastapenean, zilarrezkoak izan ohi ziren, familia aberatsek aukera izan zezaten mahai-tresnak aise eramateko, behar zen lekura (oporretako tokiak, lekualdatze militarrak, koloniak). Berehala, baina, mahai-tresneriak teknika merkeagoez egiten hasi ziren, zilar trinkoaren ordez metal zilarreztatuak erabilita. Gerora, metal ez-preziatuak (altzairu herdoilgaitza, metal zuria) erabiltzen hasi ziren, dirubide apalagoko familien eskari gero eta handiagoa asetzeko.

Tradizioz, labanak ez ziren hain ohikoak, edo ez zeuden mahai-tresnerien multzoetan. Askotan esan izan da aiztoen edo ganibeten sinbolismoa bateraezina zela laguntasunarekin edo familia loturarekin, hau da, mahai-tresneria oparitzen zuenak eta jasotzen zuenak ustez eduki beharreko harreman hurbilekoarekin. Dena dela, hori gertatzen zen, batez ere, aiztoak denbora luzez tresna pertsonalak izan zirelako, eta ez zirelako zilar trinkoz ekoizten, baizik eta altzairu forjatuz egindako labanak ziren, kirtena adarrez, nakarrez edo zilar landuaz eginda.

Mahai-tresneriaren elementuak

Mahai-tresneria batek pieza edo tresna multzo bat (joko bat)izan dezake mahaikide, bazkaltiar edo pertsona bakoitzarentzat. Gonbidatu kopuru jakin batentzat aurreikusita egon ohi da, normalean seiren multiplo batentzat, sarritan hamabi, baina etxe handietarako, etxaldeetarako, gazteluetarako, enbaxadatarako edo itsasontzietarako 60 edo 120 joko izatera iritsi daiteke.

Labanak

Labana aspalditik erabiltzen den mahai-tresna bat da, agian mahai gaineko tresnarik primitiboena. Labana sardexkekin laguntzen da mahaian; hala, aizto bakoitzeko (edozein motatakoa izanda ere) gutxienez sardexka bat egoten da.

Aldaerak

Mahai-tresnetan sartutako labanak honelakoak izan daitezke:

• Mahaiko labana. Erabilera anitzeko labana izan ohi da, punta biribila eta alde batetik pixka bat zerratua duena (zorrotzena). Plater gehienetan erabiltzen da: patatak, entsaladak, barazkiak, etab. ; oso gogorrak ez badira.
• Haragi-ganibeta. puntan bukatutako labana izaten da, eta, oro har, ondo zorroztuta, haragia ebakitzeko adina. Aizto honen ahoa zerratu eta oso zorrotza izan ohi da.
• Arrain-ganibeta. Paleta-formako labana da, sorbatz gabea. Funtsean, arrainaren zatiak bereizteko erabiltzen da. Ez du ahorik behar, arrainen haragia erraz irensten baita moztu beharrik gabe.
• Ogi-ganibeta. Sorbatz zerratua duen labana izaten da, eta ogi gordina puskatu gabe mozteko gai da. Hainbat tamaina izan ditzake.
• Gazta-ganibeta. Gaztaren ehunduraren arabera, zuloak izaten ditu orrian, gazta moztu ahal izateko, hondarrak itsatsi gabe. Aizto honen ahoa pixka bat zerratuta dago. Aizto honen punta kurbatu egiten da, moztutako gazta jaso ahal izateko.
• Igurzteko labana. Oro har, gurinarentzako espatula edo gurin-labana esaten zaio.

Koilarak

Erromatar inperioaren garaian bi koilara mota erabiltzen ziren: ligula handia eta cochlea txikia, metalez edo zurez eginak. Gaur egun, hainbat koilara-forma daude, eta guztiak desberdinak dira tamainari dagokionez. Hala ere, egiten den erabileraren arabera, kirten luze samarra izan dezakete; adibidez, zopa jateko Koilarek luzera normaleko kirten bat dute (20 cm inguru), edo gero eta kirten meheagoa (koilara-mota hori Nemanjic familiak diseinatu zuen).

Sardexkak

Ezkerretik eskuinera: postrerako, zatitzeko, entsaladarako, afarirako, igurzteko, zerbitzatzeko eta trinkotzeko sardexka.

Sardexkak orain dela gutxitik daude mahai-tresnerian. Hori dela eta, mendebaldean sartzen diren azken mahai-tresnak dira (ekialdean zotzak erabiltzen dira). Erdi Aroko bertsioa ebakitzailea da. Sardexkek, oro har, elikagai solteak eta batez ere solidoak biltzen dituzte. "Hortz" kopuruagatik bereizten dira, bi eta bost bitarte izaten baitira, betetzen dituzten berariazko funtzioen arabera.

Mahai-tresneria berezituak

Beste zerbitzu espezializatuago batzuk ere gehitu ditzakete mahai-tresneria batek:

• arraina jateko tresnak:
  • arrain-sardexka bat, normalean hiru hortz lau eta zabalekoa,
  • arrain-aiztoa, espatula itxurakoa;
• krustazeoak jateko tresnak:
  • ostrak jateko tresnak (koilara txiki bat, hiru hortz lau osatzeko moztua),
  • maskorrak edo barraskiloak jateko sardexka (txikia, bi puntarekin),
  • otarrainak edo karramarroak jateko sardexka (xafla luze eta mehea, bukaeran bi mutur kurbatu txiki dituena);
• arrautzak uretan pasata jateko tresnak:
  • koilara berezi bat, kirten luzexka batekin,
  • burruntzali txiki biribildu bat;
• azkenburuak jateko tresnak:
  • koilara txiki bat,
  • sardexka txiki bat, hiru hortz zapalekoa, horietatik bat zorroztua eskuineko aldean,
  • izozkia jateko koilara bat, pala lauarekin,
  • moka koilara bat (azkenburuko koilara baino txikiagoa);
• tea edo kafea hartzeko tresnak:
  • kafe edo moka koilarak,
  • te koilarak (guztiak txikiak eta puntazorrotzak);

• angulak jateko tresnak:
  • zurezko sardexka txikiak, gehienetan ezpel zurez eginak;

• 

  Zurezko txinatar zotzak, hosto irudiko euskarri batekin, hori ere zurezkoa,
  janari txinatarra jateko tresnak:
  • zotzak, gehienetan zurezkoak izan ohi dira, baina egiten dira, baita ere, banbuz, metalez, boliz eta zeramikaz,
  • zotzak mahai gainean edukitzeko euskarriak.

Zerbitzatzeko mahai-tresneria

Gonbidatu edo mahaikide bakoitzaren tresna partikularren multzoaz gain, mahaiaren zerbitzurako tresnak daude:

• Barazkiak zerbitzatzeko mahai-tresnak:
  • zopa koilara handi bat, edo handiago bat,
  • mahaiko sardexka handi bat, edo handiago bat.
• 

  Burruntzalia eta saltsa koilara.
  Zopa zerbitzatzeko mahai-tresnak:
  • burruntzali handi bat.
• 

  Entsaladak zerbitzatzeko, erabiltzen diren sardexka eta koilara, ezpel zuraz eginak.
  Entsalada zerbitzatzeko mahai-tresnak:
  • tresna pare bat, sarritan adarrez, zur gogorrez edo erretxinaz eginak.

• Saltsa zerbitzatzeko mahai-tresnak: saltsa koilara bat, maiz burruntzali txiki baten itxurakoa.
• Arraina zerbitzatzeko mahai-tresnak: pala bat eta espatula bat, arraina jateko tresnen itxura berekoak, baina handixeagoak.
• Haragia edo okela ebakitzeko mahai-tresnak:
  • haragia txikitzeko sardea,
  • ebakitzeko aizto bat, zorrozkailuarekin,
  • azpiki bati hezurra kentzeko mahuka zorrotza.
• Gaztarako mahai-tresnak:
  • gazta ganibet bat,
  • gutxitan, bizpahiru hortzetako sardexka luze bat, pieza zerbitzatzeko landua.
• Tartak zerbitzatzeko mahai-tresnak:
  • aizto lau bat, edo
  • 

    Tarta-pala, tarta biribil baten zatikiak zerbitzatzeko aproposa.
    tarta-pala bat, hiruki zapal baten erakoa.
• Kafea edo tea ogi txigortuekin zerbitzatzeko mahai-tresnak:
  • egoskinetarako txano bat,
  • gurin labana bat,
  • marmelada koilara bat, kirten oso luze batekin eta kako batekin,
  • azukre matxarda bat.

Mahai-tresna apartekoak

Mahai-tresneria espezializatuak daude, aparteko kutxatan aurkezten direnak, hala nola azkenburukoak, arraina edo tea hartzekoak.

Mahai-tresnak nola ipini mahaian

Mendebaldeko sukaldaritzan, arau aski zehatzak daude onartuak mahai-tresnak mahaian nola ipini behar diren. Arau soilak dira, bazkaltiar bakoitza aintzat hartzen duena, platera erdigunean jarrita.

Arau orokorrak

• Lehenik erabili behar diren mahai-tresnak ipini behar dira plateretik urrunen, hau da, kanpotik barrura araua aplikatzen da, lehenik erabili beharreko tresnak eskutik gertuen egon daitezen; adibidez, koilara eta labana (plateraren eskuinean elkarrekin doazenak) ipini behar dira koilara kanpoan gelditu dadin, otorduetan lehenik zopak edo eltzekariak zerbitzatzen direnez.
• Oinarrizko mahai-tresnez gainera beste tresna berezirik ipini behar bada (adibidez, itsaskiak jateko matxardak edo angulak jateko zurezko sardexkak) plateraren eskuinean ipini behar dira.
• Mahai-tresnak ipini behar dira plateraren bi aldeetan, plater handienaren ertzetik 3-4 bat zentimetrora.
• Platerekoa jaterakoan atseden labur bat egin nahi bada, tresnak plater gainean utzi behar dira, gurutzaturik, ez mahai gainean.
• Platerekoa amaitu ostean, mahai tresnak plater gainena utzi behar dira, modu paraleloan, gurutzatu gabe, kirtena bazkaltiarraren alde dagoela, eta puntak plater barrenera begira. Horrela, zerbitzatzen duenari aditzera ematen zaio platera bukatutzat ematen dela eta eraman dezakeela.
• Ez dira ipintzen hiru sardexka eta hiru ganibet baino gehiago. Oturuntzaren edukiagatik gehiago behar badira, mahaia zerbitzatzerakoan gehitu behar dira.
• Bazkaltiar ezkertirik badago, mahai-tresnak hurrengo atalean aipatzen diren arauen alderantziz jarri behar zaizkio, hau da, eskuinekoak ezkerrean, eta alderantziz.

Sardexkari buruzko arauak

• Sardexka plateraren ezkerrean ipini behar da beti, ahozapiarekin batera.
• Sardexkaren puntak mahaiaren erdira begira egon behar dira.
• Ezkerrean ipini behar dira sardexka guztiak, berdin da barazkiak, haragia edo arraina jatekoak izan.
• Aldi berean ipini nahi badira haragitarako eta arrainetarako sardexkak, arrainetarakoa kanpoan paratu behar da, arraina haragiaren aurretik zerbitzatu ohi denez.

Labanari buruzko arauak

• Labana, aiztoa edo ganibeta beti plateraren eskuinean ipini behar da.
• Aiztoaren ahoa platerari begira egon behar da.
• Otorduan koilara ere erabili behar bada, labana haren aldamenean ipini behar da .

Koilarari buruzko arauak

• Koilara plateraren eskuinean ipini behar da.
• Labana ere ipini behar bada, koilararekin batera eskuinean, koilara kanpoaldean ipintzen da, lehenago erabili behar baita.
• Koilararen sakongunea gora begira ipini behar da.
• Zopa edo eltzekaria jaten amaitu ostean, koilara plater sakonaren barruan utzi behar da; haragi salda katilu batean zerbitzatu baldin bada, koilara azpiko plateraren ertzean utzi behar da.

Azkenbururako tresnak

Oro har, azkenbururako mahai-tresnak mahaira ateratzen dira aurreko jakietara erabilitako tresnak kendu eta gero. Plater nagusietako sardexka, labana eta koilarak bezala ipini behar dira. Otordua hasi aurretik mahaian ipini behar badira, plateraren goiburuan ipintzen dira, kirtena eskuinari begira.

Mahai-tresnen erabilera ohiturak

Mahai-tresnak erabiltzeko bi usadio desberdin daude: europarra eta amerikarra. Badira ―hori bai― usadio guztietan onartzen diren arauak, esate baterako, laban ezin dela inola ere ahora eraman, edo behar platerekoa amaitu ostean, tresnak ez direla mahai gainean laga behar.

Europar estiloa

Europako protokolo arau onartuetan, badira ezinbesteko batzuk, mahai-tresnen erabilerari dagokionez:

• Sardexka ezker eskuaz erabili behar da beti, ez dago inolako salbuespenik.
• Sardexkari eutsi behar zaio hortzak beti behera begira dituela.
• Platerean dauden jaki puskak biltzeko erabil daiteke.
• Labana beti eskuin eskuaz erabili behar da,ez dago inolako salbuespenik.
• Labanari eutsi behar zaio ahoa beti behera begira duela.
• Arraina jateko labanari arau berberak aplikatzen zaizkio.

Amerikar estiloa

Ameriketako usadioan, alde bakarra dago sardexkaren eta ganibetaren erabileran. Europar estiloan bezala, biak batera erabiltzen direnean, sardexka ezkerrean eta labana eskuinean, baina behin jakiak zatitu ostean, sardexka eskuin eskura pasa daiteke, jaten jarraitzeko. Horrela egiten denean, ganibeta plateraren ertzean utzi behar da, ez mahai gainean.

Mahai-tresnen fabrikazioa

XX. mendearen bigarren erditik aurrera, mahai-tresnerien fabrikazioa era industrialean egiten hasi zen. Ordura arte, zilarginen lana izaten zen mahai-tresnak egitea.

Prozesu industrialak batez ere metalezko piezak ekoizteko aplikatu ziren, baina, aldi berean, zurezko mahai-tresneria fabrikatzeko eskulangintzak bere bidea egiten jarraitu zuen. Gisa horretako eskulangileak gero eta urriago diren arren, Euskal Herrian tradizio luzeko zeregina izan da ezpel zurezko mahai-tresnak egiteko langintza, bereziki Nafarroan.

Alderdi ekologikoak

Gaikako bilketa

Mahai-tresnak gehienetan metalez eginak direnez, arazo izan daitezke zaborretara botatzen direnean, batez ere gaikako zabor bilketa berezitua ez bada erabiltzen.

Erabilera bakarreko plastikozko mahai-tresneria

Bestalde, erabilera bakarreko plastikozko mahai-tresnak, XX. mendearen bigarren erdian asko zabaldu zirenak, debeku gai izan dira.

Europako Parlamentuak eta Europar Batasuneko Kontseiluak 2019ko ekainaren 5ean argitaratu zuten 2019/904 Zuzentaraua, plastikozko produktu jakin batzuek ingurumenean duten eragina murrizteko xedez.

Europar Batasunaren araudia aintzat hartuta, Frantziako gobernuak 2020ko urtarrilaren 1etik aurrera debekatu zuen erabilera bakarreko plastikozko edalontzi eta platerak eskaini edo saltzea, eta 2021eko urtarrilaren 1etik aurrera debekatu zituen era horretako gainerako mahai-tresnak (bereziki, sardexkak, koilarak eta ganibetak, baita edateko txotxak ere).

Espainiak, berriz, ez zuen garai egokitu Europar Batasunaren zuzentaraua bere legeriara, nahiz 2019/904 Zuzentaraua,k bi urteko epea eman zien estatu kideei hori egiteko. Hori hala izanik ere, 2021eko uztailaren 3tik aurrera Hego Euskal Herrian debekua ezarri zen, Europar Batasunaren araudiaren aplikazioz, erabilera bakarreko plastikozko mahai-tresnak saltzeko.

Bibliografia

• Ryszard Bobrow: Altes Besteck. K. A. W., Warschau 1982.
• Susanne Prinz: Besteck des 20. Jahrhunderts. Vom Tafelsilber zum Wegwerfartikel. Klinkhardt & Biermann, München 1993, ISBN 3-7814-0356-4.
• Reinhard W. Sänger: Das deutsche Silberbesteck. Biedermeier, Historismus, Jugendstil (1805-1918). Verlag Arnold, Stuttgart 1991, ISBN 3-925369-10-4.
• Carl-Wolfgang Schümann: Silber aus Bremen - 150 Jahre Tafelbesteck von Koch & Bergfeld zu Bremen. Wienand Verlag, Köln 1990, ISBN 3-87909-096-3.
• Gertrud Benker: Alte Bestecke. Callwey Verlag, München 1978, ISBN 3-7667-0426-5.
• David Hey (1991) The Fiery Blades of Hallamshire: Sheffield and Its Neighbourhood, 1660-1740. Leicester Studies in English Local History. ISBN 978-0718513641.
• Lloyd Godfrey Isaac Howard (2013) The Cutlery Trades, an Historical Essay in the Economics of Small-Scale Production. HardPress Publishing. ISBN 978-1313854252.

Ikus, gainera

• Sardexka
• Koilara
• Ganibeta
• Oturuntza

Kanpo estekak

• Nola jarri behar dira mahai-tresnak? Teresatxo jatetxea.
• Mahai-tresnak eta mahai gainean jartzea. Grandhotelier.

• Datuak: Q81944
• Multimedia: Cutlery