Marokoko arkitektura

Islamiar arkitektura Feseko Errege Jauregian.

Marrakex Menara aireportua

Ait-Ben-Haddou ksarra

Marokoko arkitekturak Marokoko geografia anitza eta historia luzea islatzen ditu, migrazioaren eta konkista militarraren bidez kolono-boladek markatuta. Ondare arkitektoniko honek antzinako leku erromatarrak, Islamiar arkitektura historikoa, tokiko herri-arkitektura, XX. mendeko arkitektura kolonial frantsesa eta arkitektura modernoa barne hartzen ditu.

Marokoko arkitektura tradizionalaren zati handi bat, islamiar garaian, VII. mendetik aurrera, garatu zen estiloak markatzen du. Arkitektura hori arkitektura moriskoaren tradizio zabalago baten parte zen, eta Magreb (Maroko, Aljeria eta Tunisia) zein Al-Andalus (Espainia eta Portugal musulmanak) bereizi zituen. Afrikako iparraldeko berbereen kulturaren, islamaren aurreko Espainiaren (erromatarra, bizantziarra eta bisigotikoa) eta Ekialde Islamiarreko korronte artistiko garaikideen eraginak nahastu zituen, mendeetan zehar estilo bakarra osatzeko, ezaugarri bereizgarriekin: ferra-arkua, riad lorategiak eta zurezko eredu geometriko eta arabesko landuak egurrean, iztuku zizelkatua eta zellige mosaikoak.

Marokoko arkitektura berberea Marokoko gainerako arkitekturatik erabat bereizita ez badago ere, egitura eta estilo arkitektoniko asko tradizioz berbereak izan diren edo berbereak nagusi diren eskualdeekin argi eta garbi lotuta daude, hala nola Atlas mendilerroa eta Sahara eta Aurresahara eskualdeak. Eskualde horiek, gehienak landa-eremukoak, kasbah (gotorlekuak) eta ksar (herri gotortuak) ugarik markatzen dituzte, geografiak eta tokiko gizarte-egiturek moldatuak. Ezagunenetako bat Ait-Ben-Hadou da. Oro har, lur zapalduz eginak dira, eta tokiko irudi geometrikoekin apainduak. Inguratzen zituzten beste korronte artistiko historikoetatik isolatuta egotetik urrun, Marokoko eta Afrika iparralde osoko herri berebereek arkitektura islamiarraren formak eta ideiak beren baldintzetara egokitu zituzten eta, aldi berean, Mendebaldeko arte islamikoa osatzen lagundu zuten, batez ere almorabide, almohade eta marindarren menderatze-mendeetan zehar izan zuten domeinu politikoan.

Marokoko arkitektura modernoak XX. mende hasierako Art Décoren adibide asko eta tokiko arkitektura neoarabiarra barne hartzen ditu. Arkitektura hori herrialdearen okupazio kolonial frantziar eta espainiarrean eraiki zen 1912 eta 1956 artean (edo 1958 arte Espainiarentzat). XX. mendearen amaieran, Marokok bere independentzia berreskuratu ondoren, eraikin berri batzuek Marokoko arkitektura eta motibo tradizionalei omenaldia egiten jarraitu zuten (baita arkitekto atzerritarrek diseinatu zituztenean ere), Mohamed V erregearen mausoleoa (1971n amaitua) eta Casablancako Hassan II.aren meskita erraldoia (1993an amaitua) adibidetzat hartuta. Arkitektura modernista ere nabarmena da eraikuntza garaikideetan, ez bakarrik eguneroko egituretan, baita ospe handiko proiektuetan ere.

Historia

Antzinatea

Volubilis, III. mendean sortua eta XI.ean utzietsia.

Marokoko lehen aldi historikoetan berbereen talde eta erresumak izan ziren nagusi, Mauritaniako erresumaraino hedatzen zirenak. K.a. VII. edo VIII. mendean feniziarrek Lixus kolonia sortu zuten kostalde atlantikoan, geroago kartagotarren, mauritaniarren eta, azkenik, erromatarren kontrolpean geratu zena. Beste hiri garrantzitsu batzuk, Tingis (gaur egungo Tanger) eta Sala (Chellah) kasu, feniziarrek edo Mauritaniako berbereek sortu eta garatu zituzten. Volubilis K.a. II. mendetik aurrera Mauritaniako erresumaren hiriburu tradizionala izan zen, nahiz eta litekeena den jada K.a. III. mendean sortua izatea. Mauritaniarren agintepean, hiri-bilbea ortogonala zen, eta litekeena da jauregi-multzo bat eta harresi gotortuak barne hartzea. Kultura punikoak hirian izan zuen eragina, estela eta tenplu puniko baten hondakinak egiaztatzen dute arkeologikoki. Mauritaniako errege Juba II.a (errege K.a. 25 - K.o. 23), Erromaren mendekoa eta kultura helenistiko berantiarraren sustatzailea, Lixusen jauregi bat eraiki zuen, eredu helenistikoetan oinarrituta.

Erromatarren ezarlekuak eta eraikuntzak askoz ere urriagoak izan ziren egungo Marokoren lurraldean, Hispania edo Afrika (gaur egungo Tunisia) bezalako hurbileko eskualdeetan baino, Inperioaren hego-mendebaldeko mugan baitzegoen. Hiririk garrantzitsuenak eta erromatar kulturak gehien eragin zituenak Tingis, Volubilis eta Sala izan ziren. Eskala handiko arkitektura erromatarra nahiko arraroa izan zen; adibidez, anfiteatro bakarra ezagutzen da eskualdean, Lixus hirikoa. Volubilis, hiri nagusirik barnekoena, ondo garatutako udalerri erromatar probintziala bihurtu zen, eta haren hondakinak dira gaur egun Marokon hobekien kontserbatzen den erromatar kokagunea. Bertan aurkitzen dira akueduktuak, foroa, termak, basilika bat, tenplu kapitolinoa eta Karakala enperadoreari eta haren amari 216-217an eskainitako garaipen-arku bat. Tokiak mosaiko erromatar bikainak ere gorde ditu. Hirigune izaten jarraitu zuen, 285ean erromatarren okupazioa amaitu ondoren ere, kristau latindar, bereber eta bizantziar okupazioen aztarnekin.

Aro islamiar goiztiarra

Al-Qarawiyyin unibertsitateko X. mendeko minaretea (Fez)

VIII. mendearen hasieran, eskualdea islamiar mundu berrian integratu zen pixkanaka, hasi Musa ibn Nusair palestinarraren sarraldi militarrekin, eta guztiz sendotu zen idristarren dinastiaren ezartzearekin mende amaieran. Islamaren etorrera oso esanguratsua izan zen, erakunde eta arau sozial berriak bat garatu baitzituen (horietako batzuk ezagunak gizarte judeo-kristauean) eta, beraz, altxatzen ziren eraikin moten eta diseinuen izaera estetiko edo espirituala moldatuz.

Idristrarrek Fez hiria sortu zuten, bere hiriburu eta Maroko islamiar goiztiarreko gune politiko eta kultural nagusi bihurtu zena.. Lehen aro horretan, Marokok Tunisiako eta Al-Andaluseko immigrante saldoak ere jaso zituen, jatorrizko herrialdeetako eragin kultural eta artistikoak ekarri zituztenak. Marokoko islamiar aroko lehen monumentu ezagunak, hala nola Fezeko Qarawiyyin meskita eta Andaluziarren meskita, eredu hipostiloan eraiki ziren eta ferra-arkua erabili. Eraikin horiek garaiko monumentu islamiar garrantzitsuen eragin zuzena izan zuten, hala nola Kairuango Meskita Nagusiarena edo Kordobako meskitarena. X. mendean, Marokoko iparraldearen zati handi bat zuzenean Kordobako Kalifa-herriaren eragin-esferaren barruan geratu zen, ekialderago zegoen Fatimatar Kalifa-herriaren lehian. Garai horretako Marokoko arkitekturari egindako lehen ekarpenen artean daude Qarawiyyin eta Andaluziarren meskitak handitzea eta ardatz karratuko minareteak gehitzea, ondorengo marokoar minareteen forma estandarra aurreratzen dutenak .

Inperio berebereak: almorabideak eta almohadeak (XI-XIII. mendeak)

Qubba almorabidearen kupula barnea (Marrakex, XII. mende hasiera).

XI. mende hasieran Kordobako kalifa-herria erori ondoren sortu ziren Marokon inperio berebereak, erresuma kristauen Al-Andalusera egindako oldarraldiekin batera. Inperio hauek bere barne sartu zituzten almorabideak (XI-XII. mendeak) eta gero almohadeak (XII-XIII. mendeak), Al-Andaluseko lurralde musulmanaren kontrola hartuz, eta mendebaldeko eta iparraldeko Afrikan zehar hedatu ziren inperioak sortuz. Garai hori jotzen da oinarritzat mendebaldeko islamiar arkitekturan, eta ondorengo mendeetan findu ziren forma eta motibo asko finkatu zituen. Bi inperio hauek Marrakexen hiriburu inperial berri bat ezartzeaz arduratu ziren eta almohadeek Rabaten hiriburu monumental bat eraikitzeari ere ekin zioten.

Kutubiyya meskitako minaretea, almohadeek eraikia (Marrakex, XII. mendea)

Almorabidek Al-Andaluseko berrikuntza arkitektoniko ugari hartu zituzten, hala nola Kordobako Meskita Handiko eta Zaragozako Aljaferiako arku elkarlotu konplexuak, eta, aldi berean, Ekialdetik zetozen teknika apaingarri berriak sartu zituzten, hala nola mukarnak (sabaiko estalaktitak). Kutubiyya eta Tinmaleko meskita almohadeak Marokoko meskiten prototipotzat hartzen dira maiz. Minarete monumentalek (adibidez, Kutubiyya minaretea, Sevillako Giralda eta Rabateko Hasan dorrea) eta ate apaingarriek (adibidez, Bab Agnaou Marrakexen, eta Bab Oudaia eta Bab er-Rouah Rabaten) almohade garaiko eredu orokorra eta dekorazio eskemak ere ezarri zituzten, harrezkeroztik elementu arkitektoniko errepikari bihurtu zirenak. Marrakexeko Qasba meskitako minareteak eragin berezia izan zuen, eta estilo bat markatu zuen, hurrengo garai marindarrean errepikatu zena, elaborazio txikiagoekin. Almorabideek eta kuxinek beren hiriburuko eremuan lorategiak jartzeko tradizioa ere sustatu zuten, hala nola Marrakex kanpoaldeko Menara lorategiak eta Agdaleko lorategiak. XII. mendearen amaieran, almohadeek jauregi-barruti gotortu berri bat sortu zuten, Marrakexeko Kasbah, errege-egoitza eta administrazio-zentro izan zedin. Tradizio eta politika horiek aurrekariak izan zituzten Al-Andalusen (hala nola Medina Azahararen sorrera Kordobako aldirietan), eta Marokoko etorkizuneko agintariek errepikatu egin zituzten.

Marindarrak (XIII-XV. mendeak)

Bou Inania madrasako patioa (Fez), XIV. mendean eraikia.

Ondoren etorri zen benimerin sultanerria ere garrantzitsua izan zen bere aurrekoek ezarritako ondare artistikoa are gehiago fintzeko. Fez hirian oinarri hartuta, gero eta dekorazio konplexuagoa eta zabalagoa zuten monumentuak eraiki zituzten, batez ere zurez eta iztukuz (igeltsulanak). Zellige teknikaren erabilera estentsiboan ere lehenak izan ziren, hau da, diseinu geometriko konplexuak zituzten mosaikoak. Azpimarratzekoa da madrasak eraikitzen lehenak izan zirela, Persian sortu eta Mendebalderantz hedatu zen hezkuntza-erakunde mota bat. Fezeko madrasak, Bou Inania, al-Attarine eta as-Sahrijeko madrasak bezala, baita Saleko madrasa merindarra eta Meknesko beste Bou Inania ere, garai honetako arkitektura lan nagusitzat jotzen dira. Meskitaren arkitekturak neurri handi batean almohade ereduari jarraitu bazion ere, aldaketa nabarmen bat sahn edo patioaren tamainaren handitzen progresiboa izan zen, zeina hasiera batean oinplanoaren atal txiki bat baitzen, baina, geroagoko saadi garian, otoitz-gela nagusia bezain handia eta, batzuetan, handiagoa izatera iritsi baitzen. Almohadeek bezala, marindarrek ere jauregi-hiri bat sortu zuten, oraingoan Fez kanpoaldean. Gerora Fes Jdid izendatua, hiri gotortu berri honek babeserako harresi bikoitza zuen, Mezkita Handi berri bat, el-Mosara izeneko errege-lorategi zabal bat, gobernu funtzionarioentzako egoitzak eta goarnizio militarrentzako kuartelak. Ondoren, ziurrenik XV. mendean, bere hegoaldean judutegi bat sortu zen, Marokoko lehen mellah auzoa, ondorengo garaietan Marokoko beste hiri batzuetan antzeko auzoen sorrera aurreikusiz.

Marindarren estilo arkitektonikoa oso lotuta zegoen Granadako Emirerrian nazariek garai berean garatutakoarekin. Alhambra ospetsuaren dekorazioak, garai berean Fezen eraiki zena gogorarazten du. Errege-erregina katolikoek 1492an Granada konkistatu zuenean eta Al-Andalusen azken erresuma musulmana amaitu zenean, espainiar musulman (eta judu) askok Afrika iparraldera ihes egin zuten, ondorengo urteetan andaluziarren eragina are gehiago handituz eskualde horietan.

Xerif dinastiak: saadiak eta alauiak (XVI-XIX. mendeak)

Hamabi Zutabeen Aretoa (Saadien hilobiak, Marrakex, XVI. mendea

Marindarren ondoren, saadiar dinastia iritsi zen agintera, berbereen inperioetatik arabiar xerif dinastien sultanerrietra aldaketara bihurtuz. Arteari eta arkitekturari dagokienez, ordea, jarraitasun handia egon zen, eta aditu modernoek uste dute saadiek marokoar-morisko estiloa fintzen jarraitu zutela. Adibidez, aditu batzuen arabera, Marrakexko Saadien hilobiak dira estilo horretako gailurra.

Saadiak, bereziki Abdallah al-Ghalib eta Ahmad al-Mansur sultanen agintaldian, eraikitzaile handiak izan ziren, eta baliabide ekonomiko handiak erabili zituzten beren boterearen gailurrean, XVI. mendearen amaieran. Saadien hilobiez gain, Ben Youssef madrasa eta Marrakexko hainbat meskita garrantzitsu ere eraiki zituzten, Mouassine meskita eta Bab Doukkala meskita barne. Bi meskita horiek erabilera anitzeko karitate-etxe handiagoen parte direlako nabarmentzen dira, beste egitura batzuk barne hartzen dituztenak, hala nola iturri publikoak, bainu turkiarrak, madrasak eta liburutegiak. Aldaketa handi izan zen aurreko sustapen arkitektonikoarekin alderatuta, eta baliteke atzerriko eragina izana, Egiptoko mamelukoar arkitekturarena eta otomandar arkitekturako külliye-ena. Saadiek errege-jauregiaren multzoa ere berreraiki zuten Marrakexeko Kasbah. Bertan, Ahmad al-Mansurrek El Badi jauregi ospetsua eraiki zuen (1578 eta 1593 artean eraikia), bere dekorazio bikainagatik eta eraikuntza-material garestiengatik ezaguna, Italiako marmola barne.

Bab Mansur, kasbahko zeremonia ate nagusia (Meknes, XVIII. mendea)

Alauiak, Mulay Muhammad al-Rashid bin Sharifekin hasiz XVII. mendearen erdialdean, saadien ondorengoak izan ziren Marokoko agintean, eta herrialdeko monarkia nagusia izaten jarraitzen dute gaur egun arte. Saadien eraikinetako elementu arkitektoniko eta apaindurak, Marrakexko El Badi jauregia esaterako, hein handi batean beste eraikinetara lekualdatu eta berrerabili ziren Ismail Marrokokoaren erregealdian (1672-1727). Ismail jauregi-multzo inperial handi bat eraikitzeagatik ere da ezaguna, aurreko jauregi-gotorlekuen antzekoa, baina lehen baino eskala handiagoan, Meknes hirian, non oraindik aztarnak ikus daitezkeen. Bere erregealdian Tanger berreskuratu zuen 1684an, eta hiriaren egungo arkitektura marokoar eta islamikoaren zati handia garai horretakoa da.

Zurezko sabai apaindua El Badi jauregian (XIX. mende amaiera eta XX. mende hasiera).

1765ean, Mohammed III.a Marokoko sultanak (Ismailen semeetako bat) Essaouira (lehen Mogador) izeneko portu-hiri berri bat eraikitzen hasi zen. Esaouira Atlantikoko kostan ezarri zen, Marrakex hiriburutik ahalik eta hurbilen, Europako merkataritza murrizteko asmoz. Arkitekto europarrak kontratatu zituen hiria diseinatzeko. Horren ondorioz, Marokon eraikitako hiri nahiko bakarra sortu zen, Mendebaldeko Europako arkitekturarekin, bereziki gotorlekuen estiloan. Aldi berean, antzeko itsasertzeko baluarte edo gotorlekuak (sqala) eraiki ziren beste portu batzuetan, hala nola Anfa (egungo Casablanca), Rabat, Larache eta Tanger hirietan XIX. mendearen amaiera arte. Sultan alauiek eta haien ministroek jauregi ederrak eraikitzen jarraitu zuten, eta horietako asko museo edo atrakzio turistiko gisa erabiltzen dira orain, hala nola Mekneseko Dar Jamaa eta Fezko Dar Batha.

Arkitektura moderno eta garaikidea (XX-XXI. mendeak)

Al-Maghrib bankuaren egoitza Rabaten, 1930an amaitua.

XX. mendean, Marokoko arkitektura Frantziaren kontrol kolonialak (1912-1956) eta iparraldearen espainiar aginte kolonialak (1912-1958) moldatu zuten. Garai honek estilo arkitektoniko berriak sartu zituen, hala nola Art Nouveau, Art déco eta beste estilo moderno batzuk, agintari kolonialek ezarritako hirigintzari buruzko europar ideiez gain. Europako arkitekto eta hirigileak ere Marokoko arkitektura tradizionalean oinarritu ziren, batzuetan neoarabiar edo arabisant gisa aipatzen den estilo bat garatzeko, Europako arkitektura garaikidea Marokoko arkitektura tradizionaleko pastixe batekin nahastuz, Hubert Lyautey frantziar jeneral egoiliarraren laguntzarekin.

Frantziarrek hiriburua Rabatera eraman zuten eta hainbat Ville Nouvelle ("hiri berri") sortu zituzten medina historikoetik kanpo, administrazio gune berri gisa jardun zezaten. Horien artean, Casablanca portu garrantzitsu bihurtu zen, eta berehala bilakatu zen herrialdeko hirigune jendetsuena. Horren ondorioz, hiriko arkitektura Art déco eta neoarabiar kolonialaren erakusleiho garrantzitsu bihurtu zen. Adibide nabarmenak dira Mohammed V.aren plazako eraikin publikoak, Casablancako Jesusen Bihotzaren katedral zaharra, Rialto zinema edo Habous barrutiko Mahkamat al-Pasha. Antzeko arkitektura beste hiri garrantzitsuetan ere agertu zen, hala nola Rabat eta Tanger hirietan, adibidez Tangerko Cervantes Antzokia eta Rabateko Al-Maghrib bankua.

XX. mende amaieran eta XXI. hasieran, Marokoko arkitektura garaikideak ere herrialdeko arkitektura tradizionala omentzen jarraitu zuen hein handi batean. Kasu batzuetan, nazioarteko arkitektoak kontratatu ziren marokoar estiloko eraikinak diseinatzeko, hala nola Rabateko Mohamed V.aren Mausoleoa eta Casablancako Hassan II.aren meskita erraldoia. Fezko Errege Jauregiko ate berri monumentaletan, 1969 eta 1971 bitartean eraikiak, Marokoko artisautza tradizionala ere erabili zen. Marrakexeko eta Fezko tren geltoki berriak arkitektura modernora egokitutako Marokoko forma tradizionalen adibide dira.

Zaha Hadid arkitektoaren Rabateko Antzoki Handia (2024)

Arkitektura modernoa ere erabiltzen jarraitu da, Casablancako Sunna Meskita (1966) eta Twin Center (1999) bezalako eraikinetan esaterako. Berrikiago, XXI. mendeko arkitektura proiektu garrantzitsu edo entzutetsuen adibide batzuk honakoak dira: Marrakexko Menara aireportuaren handitzea (2008an amaitua), Marokoko Liburutegi Nazionala Rabaten (2008), Kenitrako abiadura handiko tren geltokia (2018), Casablancako Finantza Hiriko Dorrea (2019an amaitua eta Marokoko eraikin garaienetako bat), eta Zaha Hadid arkitektoaren Rabateko Antzoki Handia.

Ezaugarriak

Arkuak

Ferra arkuak

Ferra arkua Bou Inania madrasaren sarreran, Fez

Ferra arku puntadunak Tinmeleko meskitan

Marokoko eta, oro har, mendebaldeko islamiar arkitekturaren arku mota bereizgarriena da ferra arkua. Arku honetan, kurbak zirkuluaren erdiko ardatz horizontaletik harantzago jarraitzen du beherantz, eta berriz elkarri hurbiltzen, baina inpostaren plano bera jarraituz. Arku-profil hori ia nonahi erabili zen eskualdean, islamiar garaiaren hasiera-hasieratik. Badirudi jatorria garai bizantziarrean dagoela, Mediterraneo inguru osoan, haren bertsioak agertzen baitira bizantziar garaiko eraikinetan, hala nola Kapadozia, Armenia eta Sirian, baina baita ere Iberiar penintsulako eliza bisigodoetan ere (V-VII. mendeak). Beharbada, eragin bisigodoa zela eta, ferra-arkuak batez ere Al-Andalusen nagusitu ziren Kordobako omeien agintaldian, nahiz eta Andaluziako arkuak bisigodoenekiko profil apur bat desberdina izan. Arkuak ez ziren erabili egituren pisua eusteko soilik, baina baita ere apaingarri gisa, arku itsu gisa eta horma-hobi arkutu gisa. Meskita bateko mihraba (qibla sinbolizatzen duen nitxoa) ferra-arku baten forma zuen ia beti. Almorabideen garaitik aurrera, lehen ferra-arku zorrotzak edo "hautsiak" agertzen hasi ziren eskualdean, almohadeen garaian orokortu zirenak. Litekeena da arku hau ipar-afrikar jatorrikoa izatea, puntadun arkuak fatimatarren arkitekturan agertzen baitziren.

Gingil arkuak

Gingil arkuak Ifrikija eta Egiptoko fatimatar arkitekturan dituzte lehen aurrekariak, eta Al-Andaluseko arkitekturan ere agertu ziren, Aljaferia jauregian esaterako. Almorabideen eta almohadeen garaietan, arku mota hau are gehiago garatu zen dekorazio funtzioekin, ferra-arkuek estandarrak izaten jarraitu zuten bitartean. Tilimsengo Meskita Handian (Aljeria) eta Tinmelgo meskitan agertzen dira.

• 
  Gingil arkuak Almorabideen Qubban (Marrakex)
• 
  Gingil arku bat Tinmeleko meskitan

Mukarna arkua

Mukarna arkua, gingil arkua baino konplexuagoa da, mukarnaz osatua baitago. Almorabideen garaian hasi zen erabiltzen, eta goiz agertu zen XII. mendeko Al-Qarawiyyin meskitako hilerri-atalean. Ondoren, almohadeen eta ondorengo merindarren arkitekturan ohikoa bihurtu zen (baita Al-Andaluseko nazarien arkitekturan ere), askotan meskitako mihrab inguruko arkuak nabarmentzeko.

• 
  Mukarna arkuak Tinmeleko meskitan
• 
  Mukarna arkua al-Attarine madrasan (Fez)

Dekorazioa

Landare motiboak

Arabeskoak, edo lore- eta landare-motiboak, siriar, greziar eta erromatar dekorazio arkitektonikoen tradizio luzetik datoz. Kordoba omeiaren lehen motibo arabeskoek, hala nola Meskita Handian edo Medina Azaharan ikusten direnek, tradizio helenistikoko akanto-hostoak eta mahatsondo-motiboak erabiltzen jarraitu zuten. Almorabideen eta almohadeen arkitekturak gehiago erabili zuen hosto ildaskatuen motibo orokor bat, sarritan kurbatuak eta simetria-ardatz batean zehar zati desberdinetan banatuak. Palmetak eta, neurri txikiagoan, itsas maskorren eta pinaburuen irudiak ere ageri ziren. XVI. mendearen amaieran, saadiar arkitekturak batzuetan mandorla motako (arbendol itxurako) motibo bat erabiltzen zuen, otomandarren eragina izan zezakeena.

• 
  Arabeskoak eta palmeta bat Chellah-ko ate marindar baten arkuartean zizelkatuak
• 
  Arabeskok eta pinaburuak idazki kufikoekin Ben Youssef madrasaki mihrabean (Marrakex)
• 
  Arabeskoak iztukuan zizelkatuak al-Attarine madrasan (Fez)

Sebka

Erronbo eran korapilatutako hainbat motibo mota agertu ziren minareteen gainazalean almohade garaitik aurrera (XII. eta XIII. mendeak), eta geroago beste dekorazio batzuetan ere, hala nola hormetako iztuku zizelkatuetan merinidar (eta nazarian) arkitekturan. Denborarekin, ezaugarri estandar bihurtu ziren marokoar apaingarrien errepertorioan, arabeskoekin kombinatuta. Motibo errepikakor hau sebka deitzen da (arabierazko "sarea") eta aditu batzuek uste dute Kordobako Meskita Handiko arku elkarlotu handiekin sortu zela, Al-Hakam II.a kalifak X. mendean handitzean. Ondoren, miniaturizatu eta hedatu egin zuten, gainazalak estali ditzakeen sare formako eredu errepikakor bat osatu arte. Motibo honek aldaera ugari izan ditu. Horietako bat, oso ohikoa, Marokoko artisauek darj wa ktaf ("urrats eta sorbalda") izenekoak, lerro zuzenak eta kurba txandakatuak erabiltzen ditu, ardatz simetrikoetan gurutzatzen direnak, lis-lore edo palmeta antzeko motiboak osatuz. Beste aldaera bat, normalean minareteetan aurkitzen dena darj wa ktaf delakoarekin txandakatuta, gingil arku elkarlotuak dira, partzialki errepikakorra den hirusta forma dutenak.

• 
  Sebka edo darj wa ktaf motiboa Hassan dorrean (Rabat)
• 
  Hirusta itxurako sebka aldaera Kasbah meskitako minaretean (Marrakex)
• 
  Sebka motiboa arabeskoz betea, Ben Youssef madrasan
• 
  Darj wa ktaf motiboa Bab Mansour atean (Meknes)

Eredu geometrikoak

Sakontzeko, irakurri: «Islamiar eredu geometriko»

Eredu geometrikoak, oro har elkargurutzatzen diren lerro zuzenak erabiltzen dituztenak eta izar baten antzeko irudi erradiatzaile bat eratzeko biratzen direnak, ohikoak izan ziren islamiar arkitekturan oro har eta Marokoko arkitektura osoan. Batez ere iztuku zizelkatuan (igeltsulanetan) eta zurezko dekorazioan erabiltzen dira, baina nabarmenagoa da ereduen erabilera zellige mosaikoetan. Sarri beste motibo poligonal batzuk ere aurkitzen dira, askotan arabeskoekin konbinatuz.

• 
  Hamabi puntako izar motiboak zelligemosaikoan, Saadiar hilobiak, Marrakex
• 
  Al-Attarine Madrasako brontzezko ateak
• 
  Ben Youssef Madrasako zurezko sabaia, Marrakex

Epigrafeak

Arabiar kaligrafia, bai Marokon bai mundu musulmaneko beste leku batzuetan, arte mota garrantzitsu bat da eta monumentu askok mota bateko edo besteko inskripzioak dituzte ikusgai: apaintzeko, informatzeko edo bietarako. Eraikin askok inskripzioak zituzten eraikitze urtea edo sustatzailearen izenarekin. Inskripzioek, halaber, bertso koranikoak, Jainkoaren aholkuak edo garrantzi erlijiosoa duten beste pasarte batzuk adieraz ditzakete. Hasiera batean, oro har kaligrafia kufikoan idazten ziren, letrak lerro zuzenekin eta apaingarri gutxiagorekin idazten ziren estiloan. Pixka bat geroago, batez ere XI. mendean, letra kufikoak apainduraz nabarmendu ziren, batez ere letren gainean egon ohi ziren espazio hutsak betetzeko. Horren ondorioz, lore formak edo hondo arabeskoak gehitu zitzaizkien kaligrafia konposaketei. XII. mendean idazkera "etzana" agertzen hasi zen, nahiz eta merindar garaitik aurrera (XIII. eta XIV. mendeak) bihurtu zen ohikoa. Kufikoa oraindik ere erabiltzen jarraitu zen, batez ere inskripzio formal edo solemnetan, hala nola eduki erlijiosoetan.

• 
  XII. mende amaierako inskripzio kufikoa harrian zizelkatua, Bab Agnaou atea, Marrakex
• 
  Idazkera kufikoa apaingarriekin, zeramikan margotua
• 
  Kaligrafia iztukuan zizelkatua XIV. mende hasierako al-Attarine madrasan, Fez

Mukarnak

Mukarnak hiru dimentsioko motibo prismatiko geometrikoa dira, eta islamiar arkitekturaren ezaugarri bereizgarrienetako bat da. Teknika hau Iranen sortu zen, eta islamiar mundu osora hedatu. Almorabideek sartu zuten lehen aldiz Marokon, eta XII. mendearen hasieran erabili zuten Marrakexeko Qubba Almorabidean eta Fezko Al-Qarawiyyin meskitan. Islamiar arkitekturako lehen mokarabe-formak kupulen izkinetan tronpa edo petxina gisa erabiltzen ziren arren, azkar egokitu ziren beste erabilera arkitektoniko batzuetara. Mendebaldeko mundu islamikoan bereziki dinamikoak izan ziren, eta, besteak beste, sabai gangadun osoak nabarmentzeko, arkitektura elementu desberdinen arteko trantsizio bertikal jakin batzuk betetzeko eta bestela lauak izango liratekeen leihoen presentzia nabarmentzeko erabili ziren.

• 
  Mukarna ganga Ben Youssef madrasako sarreran
• 
  Mukarnak Bou Inania madrasako legión baten gainean
• 
  Mukarna kupula txikia Tinmeleko meskitako mihrab barruan
• 
  Xehetasuna Saadien hilobietan
• 
  Zurezko mukarnak Dar al-Makhzen barruan

Berbere herri-arkitekturako dekorazioa

Berbereak ugari diren eskualdeetako herri-arkitekturan, hala nola Atlaseko mendietan eta hegoaldeko oasietan, nabarmentzekoak dira motibo geometriko bereziak (amazigeraz lasserift), batez ere landa inguruko kasbak eta etxe gareantzitsu batzuen kanpoaldea apaintzeko erabiltzen direnak. Motibo horiek berebere arkitekturaren ezaugarri enblematikoak dira, eta Afrikako iparralde osoan aurki ahal dira. Motibo geometriko hauen erabilera antzinako jatorria duela uste da. Hala ere, dekorazio honen artea eboluzionatu eta aldatu egin da denborarekin. Hainbat irudi eta motibo konbinatu ohi dira: zirkuluak, errosetak, hexagonoak, erronboak, galoiak, xake-taulak eta gurutzeak besteak beste. Egitura horiek lur zapalduz eta adobez eraiki ziren, eta, horrela, motiboak eratzeko hutsuneak uzten ziren adreilu batzuk atzerago jarriz.

Hala ere, XX. mende hasieratik aurrera, motibo horiek konplexuagoak eta artikulatuagoak bihurtzen hasi ziren, neurri batean oasien eskualdeen eta Marrakex bezalako hiri nagusietako kulturaren arteko lotura gero eta handiagoen ondorioz. Adreilu landue eta horma-hobiz osatutako ereduen ordez, hormetako gainazalean zuzenean markatutako lerroez egindako motibo estu eta finagoak erabili ziren.

• 
  Nitxo eta dekorazio lineala Taourirt kasban, Ouarzazate
• 
  Tighremt bat dekorazioarekin Ait-Ben-Haddou herrian
• 
  Ait-Ben-Haddouko etxe bateko dekorazioa
• 
  Ferra arkuak Amridil kasbako leihoetan

Kanpoaldeko hormen motiboez gain, egoitza handienetan ateak eta sabaiak ere dekoratu zitezkeen. Bi sabai mota nagusi daude: zurezko sabaiak eta kanaberazko sabaiak. Lehenengo mota zurezko panelak dira, eta haien gainazalak tokiko motibo geometrikoz margotuta zeuden, hiri nagusietako ohiko islamiar eredu geometrikoak eta inskripzio epigrafikoak. Kanaberazko sabaiak, kanaberazko adar-bilbez eraikiak, bi edo hiru dimentsioko oinarrizko ereduak osatzeko erabil zitezkeen, eta gero pintura gorri eta beltzez nabarmendu.

Ate tradizionalak, zurezkoak, motibo geometriko ugarirekin zizelkatuta eta margotuta zeuden, eta, ziur aski, islamiar eredu hiritarren eragina zuten, baina tokiko artisauek interpretatuak, askotan zehaztasun gutxiagorekin. Ateak zigilu talismanikoekin ere margotu edo zizelkatu zitezkeen, medailoien edo kutun-antzeko konposizioen antzekoak, hitzak eta beste ikur batzuk zituztenak, hala nola Salomonen zigilua, mihrab motiboak eta hamsa irudiak.

Kanpo estekak

• Datuak: Q22948695
• Multimedia: Architecture of Morocco / Q22948695