Pirinioak (eskualdea)

Pirinioak
	Euskal Herria
Administrazioa
Herrialdea	Nafarroa Garaia
Udalerriak	30 (lista ikusi)
Eskualdeburua	Lintzoain (Erroibar)
Herri handiena	Otsagabia
Izen ofiziala	Pirinioak (eus.); Pirineo (cas.)
Geografia
Koordenatuak	42°54′10″N 1°06′57″W / 42.90285839°N 1.11592331°W
Azalera	1.237,75 km²
Garaiera	217-2446 metro
Distantzia	32,9 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria	4.920 (2022: −12)
Dentsitatea	3,97 biztanle/km²
Datu gehigarriak
Sorrera	2019ko otsailaren 6an

Artikulu hau Nafarroa Garaiko eskualdeari buruzkoa da; Iberiar Penintsulako mendilerroa gaitzat duena beste hau da: «Pirinioak»

Pirinioak^[a] Nafarroa Garaiko eskualde bat da, Euskal Herrian kokatuta. Iparekialderago dagoen eskualdea da, Pirinio ibarrak biltzen dituena. Erliebe handiko mendialdea da, antolaketa alpetarragoa duena, eta biztanleak, aldi berean, ibarrak osatzen dituzten herri txikietan antolatzen dira, hau da, Euskal Herriko eskualde honetako berezko antolamendu-irudian.

30 udalerrik osatzen dute, eta 2022 urtean 4920 biztanle eta 1237,75 kilometro koadroko azalera zituen; horrek 3,98 biztanle kilometro koadroko biztanleria-dentsitatea sortzen zuen. Pertole dagoen itsas mailaren gaineko 217 metrotik Hiru Erregeen Mahaia mendiaren 2446 metrora arteko altuera du.

Eskualdeburua Lintzoain kontzejua da, Erroibar udalerrian.

Izena[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Pirinioak beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

gaztelaniaz: Pirineo

Izen ofiziala, Nafarroako Gobernuaren arabera, honako hau da: Pirineo / Pirinioak.^[1]

Etimologia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Eskualdeak Pirinioak sistema geografikoaren izena hartzen du.

Geografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Mugakideak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Pirinioak eskualdeak Baztan-Bidasoa eskualdea du muga iparmendebaldean. Hegoekialdean Zangozerria eskualdea dago. Hegoaldean, Pirinioaurrea eskualdearekin muga egiten du. Azkenik, mendebaldean Ibarrak daude, Iruñerria eskualdeko azpieskualdea. Iparraldean, Nafarroa Behereko edo Baxenabarreko lurraldearekin egiten du muga, eta ipar-ekialdean, Zuberoakoarekin.

Inguru naturala[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Pirinioak eskualdeko ibaiak

Eskualdea Pirinioko sistemaren eremuan dago. Mendiak eta mendilerroak haran ibar txikiek eteten dituzte, eta horien artean nabarmenki nabarmentzen da. Hauek dira eskualdea zeharkatzen duten mendilerroak:

Bestalde, zeharkatzen duten eta mendilerroak banatzen dituzten ibaiak honako hauek dira:

Erro
Urrobi
Irati (Urtxuria, Urbeltza)
Luzaide
Zaraitzu (Anduña, Zatoia, Zaldaña, Ugaldea, Egurtzao)
Ezka (Belagua, Belabarze, Gardalar, Bintze)

Klima[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Eskualde horrek du desnibel handiena, eta alde handiz gainera, kontraste handiak ditu behealdean (ibarrak, non baitaude herri gehienak) eta goialdean (mendiak). Hala, eskualdea, oro har, behealdeko klimaren (behealdea) eta azpiatlantikoaren (goialdea) artean dago, nahiz eta bi zonetan bien ezaugarriak izan. Hori horrela da inguruko plubiometria handiagatik, behe-laino eta behe-hodei ugariekin eta eguzki-ordu gutxirekin batera, zeinak larriagotu egiten baitira lurraren orografiak bere irismena are gehiago mugatzen duen herri jakin batzuetan.

Eskualdean hainbat estazio meteorologiko daude, baina hauek dira adierazgarrienak: Aurizperri (Erroibar), Abaurregaina (Aezkoa), Ezpartza (Zaraitzu) eta Urzainki (Erronkaribar).

Datu klimatikoak (Aurizperri, 1972-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	15.0	20.0	23.0	25.0	29.0	36.0	35.0	35.0	31.0	27.0	20.0	15.0	36.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	5.7	6.5	9.6	12.8	16.1	20.6	23.2	23.1	19.9	15.4	9.2	6.4	14.0
Batez besteko tenperatura (ºC)	2.2	2.4	5.2	8.1	11.3	15.2	17.5	17.1	1.1	10.6	5.6	2.7	9.3
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	-1.3	-1.6	00.8	3.5	6.5	9.8	11.8	11.1	8.3	5.7	2.0	-1.1	4.6
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-9.3	-10.3	-5.8	-2.2	0.6	4.1	7.0	5.3	1.1	-2.4	-6.4	-9.3	-2.3
Batez besteko prezipitazioa (mm)	188.2	162.4	162.3	156.3	138.8	80.2	61.7	61.3	95.5	152.8	204.9	176.1	1640.4
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	123.0	106.8	90.0	79.6	94.0	86.4	85.1	73.4	93.5	92.4	122.4	122.0	123.0
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	14.5	13.4	13.6	15.4	14.8	9.4	7.8	8.3	9.2	12.7	13.8	14.0	146.9
Elur egunak (≥ 1 mm)	4.9	5.3	4.8	3.0	0.5	0.0	0.0	0.0	0.0	0.4	2.5	3.7	25.0
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua^[2]

Datu klimatikoak (Abaurregaina, 1981-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	19.5	22.0	27.0	26.5	31.0	35.0	37.0	38.0	34.0	27.0	22.5	19.0	38.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	5.8	6.5	9.5	11.1	15.8	20.3	23.4	24.1	20.3	14.9	9.2	6.5	13.9
Batez besteko tenperatura (ºC)	2.3	2.6	5.1	6.6	10.7	14.6	17.1	17.7	14.5	10.4	5.5	3.0	9.2
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	-1.3	-1.3	0.7	2.2	5.6	8.8	10.7	11.2	8.7	5.8	1.8	-0.5	4.4
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-18.0	-17.5	-16.0	-8.0	-5.0	-2.0	1.0	-1.0	-4.0	-5.0	-11.0	-12.0	-18.0
Pilatutako prezipitazioa (mm)	145.1	132.3	129.8	154.5	126.0	86.7	66.0	62.4	109.0	150.9	179.4	163.5	1505.6
Euri egunak (≥ 1 mm)	10.5	9.3	10.5	13.6	13.7	8.6	6.4	6.9	8.5	12.8	12.0	12.4	125.1
Elur egunak (≥ 1 mm)	5.4	5.7	4.4	3.3	0.7	0.0	0.0	0.0	0.0	0.3	2.4	4.1	26.3
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua^[3]

Datu klimatikoak (Ezpartza, 1974-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	19.0	23.0	25.0	28.0	32.0	36.0	38.0	38.0	35.0	29.0	23.0	21.0	38.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	8.2	9.6	12.6	14.2	18.7	23.5	26.8	26.6	22.6	17.4	11.7	8.6	16.7
Batez besteko tenperatura (ºC)	3.4	4.3	6.8	8.7	12.6	16.6	19.2	19.1	15.6	11.6	6.8	4.1	10.7
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	-1.3	-1.0	1.0	3.2	6.6	9.7	11.5	11.5	8.5	5.8	2.0	-0.4	4.8
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-17.0	-14.0	-13.0	-4.0	-2.0	1.0	3.0	0.0	0.0	-3.0	-10.0	-13.0	-17.0
Batez besteko prezipitazioa (mm)	106.8	99.9	88.5	124.4	101.6	64.1	45.4	51.2	79.7	122.1	136.5	139.0	1159.2
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	63.5	51.0	55.7	45.4	42.7	53.0	57.4	82.0	76.0	111.2	77.0	74.2	111.2
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	13.4	11.7	12.1	15.5	15.9	10.1	7.7	8.4	10.1	14.2	14.6	13.8	147.5
Elur egunak (≥ 1 mm)	4.8	5.2	3.7	2.7	0.5	0.0	0.0	0.0	0.0	0.1	1.9	4.1	23.1
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua^[4]

Datu klimatikoak (Urzainki, 1980-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	19.0	23.0	25.0	29.0	33.0	36.0	37.0	39.0	36.0	30.0	23.0	20.0	39.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	8.3	9.9	12.9	15.1	19.0	23.7	27.3	27.4	22.9	17.5	11.6	8.7	17.0
Batez besteko tenperatura (ºC)	4.0	4.9	7.5	9.7	13.2	17.2	19.9	19.9	16.3	12.2	7.3	4.6	11.4
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	-0.2	-0.0	2.0	4.3	7.4	10.6	12.5	12.5	9.7	6.9	3.1	0.4	5.8
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-14.0	-14.0	-13.0	-4.0	-2.0	1.0	4.0	1.0	-1.0	-5.0	-10.0	-14.0	-14.0
Batez besteko prezipitazioa (mm)	128.1	114.7	106.4	127.5	107.7	74.8	51.1	52.4	80.0	132.2	154.8	129.7	1259.4
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	63.0	77.5	67.0	83.0	98.0	65.0	76.0	67.5	61.0	127.5	74.0	76.5	127.5
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	13.9	12.9	13.1	15.2	14.8	9.5	7.0	7.1	8.9	12.8	14.6	13.5	143.2
Elur egunak (≥ 1 mm)	3.4	4.6	3.0	1.3	0.1	0.0	0.0	0.0	0.0	0.2	1.5	2.4	16.5
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua^[5]

Banaketa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Pirinioak eskualdeko banaketa tradizionala

Banaketa tradizionala[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Historikoki, eskualdea, Nafarroako erdialdea eta iparraldea bezala, ibarraka banatu da. Banaketa hori ez zen soilik geografikoa, eskumen politiko, administratibo, judizial eta militarrak ere bazituzten eta. Hauek dira ibar horiek, mendebaldetik ekialdera:

Gainera, Auritz hiribilduak aspaldidanik izan du bere ibar geografikoaren independentzia administratiboa. Gauza bera gertatzen da Orreagarekin, bere kolegiataren inguruan, eta Luzaiderekin, bere kokapen geografiko bereziagatik Nafarroa Behereko lurraldean. Nabaskozeren kasuan, almiranterri bat da, almiranterrien almiranterria, gaur egun Zangozerria eskualdean dagoen Gazteluberri udalerria ere hartzen duena.

Udalerriak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Pirinioak eskualdea 30 udalerritan banatuta dago, honako hauek:

Udalerria	Biztanleria (2023)	Azalera (km²)	Dentsitatea (bizt/km²)	Udalburua
Abaurregaina	115	21,36	5,38	Abaurregaina
Abaurrepea	29	10,89	2,66	Abaurrepea
Aria	49	8,31	5,9	Aria
Aribe	34	4,04	8,42	Aribe
Auritz	233	12,71	18,33	Auritz
Bidankoze	75	39,2	1,91	Bidankoze
Burgi	195	64,33	3,03	Burgi
Erroibar	812	144,28	5,63	Lintzoain
Erronkari	209	38,8	5,39	Erronkari
Espartza	74	26,92	2,75	Espartza
Ezkaroze	299	29,27	10,22	Ezkaroze
Galoze	93	43,41	2,14	Galoze
Garaioa	84	21,42	3,92	Garaioa
Garde	139	43,4	3,2	Garde
Garralda	186	21,24	8,76	Garralda
Gorza	37	26,84	1,38	Gorza
Hiriberri	101	21,64	4,67	Hiriberri
Itzaltzu	38	7,3	5,21	Itzaltzu
Izaba	404	147,41	2,74	Izaba
Jaurrieta	176	30,84	5,71	Jaurrieta
Luzaide	304	44,06	6,9	Elizaldea
Nabaskoze	121	96,02	1,26	Nabaskoze
Orbaizeta	191	82,31	2,32	Orbaizeta
Orbara	29	9,14	3,17	Orbara
Orontze	47	11,1	4,23	Orontze
Orreaga	19	15,1	1,26	Orreaga
Otsagabia	490	115,03	4,26	Otsagabia
Sartze	62	23,14	2,68	Sartze
Urzainki	79	20,61	3,83	Urzainki
Uztarroze	139	58,19	2,39	Uztarroze

Biztanleria udalerrika	Bilakaera azken 10 urteetan

> 10000 5000-10000 2500-5000 1000-2500 500-1000 250-500 250-100 < 100	> %10 %5−10 %1−5 %0−1 %-5−0 %-10−-5 %-15−-10 < %-15

Herriak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

2020an gutxienez biztanle 1 zuten 61 biztanlegune daude eskualdean:

Herria	Kategoria	Udalerria	Ibarra
Abaurregaina	udalerri	Abaurregaina	Aezkoa
Abaurrepea	udalerri	Abaurrepea	Aezkoa
Aintzioa	kontzeju	Erroibar	Erroibar
Aitzurrea	auzo	Luzaide	Luzaide
Aizpurgi	kontzeju	Nabaskoze	Zaraitzu
Ardaitz	leku	Erroibar	Erroibar
Aria	udalerri	Aria	Aezkoa
Aribe	udalerri	Aribe	Aezkoa
Auritz	udalerri	Auritz	Erroibar
Aurizperri	kontzeju	Erroibar	Erroibar
Azoleta	auzo	Luzaide	Luzaide
Bidankoze	udalerri	Bidankoze	Erronkaribar
Bixkarrea	auzo	Luzaide	Luzaide
Bizkarreta	kontzeju	Erroibar	Erroibar
Burgi	udalerri	Burgi	Erronkaribar
Elizaldea	auzo	Luzaide	Luzaide
Erremendia	etxalde	-	Zaraitzu
Erripalda	etxalde	Gorza	Zaraitzu
Erro	kontzeju	Erroibar	Erroibar
Erronkari	udalerri	Erronkari	Erronkaribar
Esnotz	kontzeju	Erroibar	Erroibar
Espartza	udalerri	Espartza	Zaraitzu
Ezkaroze	udalerri	Ezkaroze	Zaraitzu
Gaindola	auzo	Luzaide	Luzaide
Gainekoleta	auzo	Luzaide	Luzaide
Galoze	leku	Galoze	Zaraitzu
Garaioa	udalerri	Garaioa	Aezkoa
Garde	udalerri	Garde	Erronkaribar
Garralda	udalerri	Garralda	Aezkoa
Gorza	kontzeju	Gorza	Zaraitzu
Hiriberri	udalerri	Hiriberri	Aezkoa
Ibiltzieta	kontzeju	Sartze	Zaraitzu
Igari	kontzeju	Gorza	Zaraitzu
Iratiko etxeak	etxalde	Otsagabia	Zaraitzu
Itzalle	kontzeju	Galoze	Zaraitzu
Itzaltzu	udalerri	Itzaltzu	Zaraitzu
Izaba	udalerri	Izaba	Erronkaribar
Izize	kontzeju	Galoze	Zaraitzu
Jaurrieta	udalerri	Jaurrieta	Zaraitzu
Lintzoain	kontzeju	Erroibar	Erroibar
Loizu	leku	Erroibar	Erroibar
Mezkiritz	kontzeju	Erroibar	Erroibar
Nabaskoze	kontzeju	Nabaskoze	Zaraitzu
Orbaizeta	udalerri	Orbaizeta	Aezkoa
Orbara	udalerri	Orbara	Aezkoa
Orondritz	kontzeju	Erroibar	Erroibar
Orontze	udalerri	Orontze	Zaraitzu
Orreaga	udalerri	Orreaga	Erroibar
Otsagabia	udalerri	Otsagabia	Zaraitzu
Pekotxeta	auzo	Luzaide	Luzaide
Pertole	auzo	Luzaide	Luzaide
Pikatua	etxalde	Otsagabia	Zaraitzu
Sartze	kontzeju	Sartze	Zaraitzu
Sorogain	etxalde	Erroibar	Erroibar
Ureta	etxalde	Erroibar	Erroibar
Urniza	etxalde	Erroibar	Erroibar
Urzainki	udalerri	Urzainki	Erronkaribar
Uskartze	kontzeju	Galoze	Zaraitzu
Ustaize	kontzeju	Nabaskoze	Zaraitzu
Uztarroze	udalerri	Uztarroze	Erronkaribar
Zilbeti	kontzeju	Erroibar	Erroibar

Herri hustuak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Pirinioak eskualdeak, gainera, 17 herri hustu ditu, honako hauek:

Partzuergoak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Gaur egun, Pirinioak eskualdean 5 partzuergo daude hainbat udalerritan banatuta:

Larraieta (2. partzuergoa)
Xaldua (9. partzuergoa)
Zazpiturri (10. partzuergoa)
Betolegi (16. partzuergoa)
Erremendia (18. partzuergoa)

Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Eskualdea 2019an sortu zen, Barkos gobernuak onartutako 04/2019 Foru Legearen arabera.^[6] Nafarroa Garaiko eskualde berriak diseinatzeko prozesuan, 11 eskualde proposatu ziren lehen aldiz, eta horietako 3 bi azpieskualdetan banatu ziren. Eskualde hori Pirinioak izenarekin agertzen zen, eta 30 udalerrik osatzen zuten, azkenean kontserbatu zena.^[7]

Urte bereko irailean legeak atxilotu zuen Maria Chivite lehendakari berriak, bere ustez aurreko legealdian gehiengo osoz baliatu zen legeak ez baitzuen behar besteko adostasunik. Horregatik, nahiago izan zuen sakonago landu hasi berri zen legegintzaldian, prozesuarekin bat egin aurretik. 2021eko urrian, aldi baterako neurri gisa, tokiko finantzaketa-eredu berri bat onartu zen, aurrekoan sortutako desberdintasunak konpontzeko, eskualde berriak garatzen diren bitartean; hala ere, Uxue Barkosek bere garaian baliatu zuen legeak aprobetxatuta eta ofizialki onartuta jarraitzen zuten.^[8]

Demografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

2022 urteko erroldaren arabera 4920 biztanle zituen Pirinioak eskualdeak.

Eskualdeko biztanleria, guztira

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Eskualdeko biztanleria, udalerrien arabera

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Ikus jatorrizko Wikidata eskaera.

Ekonomia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Bi okupazio nagusi daude eskualdean. Lehenengoa, industriala, eskualdeko industrialdeetan (Urrobi, Izize, Burgi) zein inguruko zonaldeetan (Agoitz, Irunberri). Bigarrena tradizionalagoa da, eta nekazaritzari eta abeltzaintzari buruzkoa da. Bestalde, turismoa oso sektore garrantzitsua da eskualdean, bai jarduera turistikoei dagokienez, bai ostalaritzari (landetxeak nabarmentzen dira) eta baita jatetxeei dagokienez ere. Hala ere, oso eskualde zahartua da, eta, beraz, bertako biztanle gehienak erretiratuta daude. Eskualde honek oso ekoizpen-sare txikia du, despopulazioa jasaten baitu, eta, era berean, despopulazio horren kausa ere bada.

Politika[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Pirinioak eskualdea, lege-eremuan garatuta egon arren, oraindik garatu gabe dagoen eskualdea da, arlo juridikoan edo eskumenetan. Horregatik, oraingoz ez dago lurralde osoa biltzen duen eskualde-erakunderik edo mankomunitaterik.

Hauteskundeak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Udal hauteskundeak

Hauek dira 2019ko Nafarroa Garaiko Udal hauteskundeen eskualdeko emaitzak:^[9]


2019ko Hego Euskal Herriko udal hauteskundeak

Udalerria	Alkatetza duen alderdia		Zg.	Udalerria	Alkatetza duen alderdia		Zg.
Abaurregaina		Gazteluberri	5	Gorza		Gorzako Talde Independente	3
Abaurrepea		San Martin	2	Hiriberri		Berrendi	5
Aria		Ariako Talde Independente	3	Itzaltzu		-	-
Aribe		Aribeko Talde Independente	3	Izaba		Seisa	7
Auritz		Atalozti Talde Independente	4	Jaurrieta		Jaurrieta Kandidatura	5
Bidankoze		-	-	Luzaide		-	-
Burgi		Aizpea	4	Nabaskoze		Nabaskozeko Talde Independente	3
Erroibar		Erroibarko Talde Independente	4	Orbaizeta		Txantxalan	5
Erronkari		Urrutea	5	Orbara		Orbarako Talde Independente	3
Espartza		Ageregi	3	Orontze		Andrasoroa	3
Ezkaroze		Jasule	7	Orreaga		Orreagako Talde Independente	1
Galoze		Arburuko Andre Maria	2	Otsagabia		Otsagabia Kandidatura	4
Garaioa		Zamariain	3	Sartze		Sartzeko Talde Independente	3
Garde		Itoleta	5	Urzainki		Maiturria Taldea	3
Garralda		Garraldako Talde Independentea	5	Uztarroze		Ekiderra	5

Foru hauteskundeak

Hauek dira 2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen eskualdeko emaitzak:^[10]


Alderdia		guztira	%	+/-
2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak
Alderdia		Bozak
	Euskal Herria Bildu	974	29,32	?
	Geroa Bai	902	27,15	?
	Navarra Suma	845	25,44	?
	Nafarroako Alderdi Sozialista	388	11,68	?
	Ahal Dugu	94	2,83	?
	Izquierda-Ezkerra	70	2,11	?
	Vox	19	0,57	?
	Libertate Nafarra	10	0,30	?
	Nafarroako Ordezkaritza Kannabikoa	9	0,27	?
	Equo	7	0,21	?
	Solidaritate eta Autogestio Internazionalista	4	0,12	?

Azpiegiturak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Errepideak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Artikulu nagusia: «Nafarroa Garaiko errepideen sarea»

Pirinioak eskualdea hainbat errepidek antolatzen dute, ibarrak elkarrekin lotzen dituztenak, eta, ondoren, herriak lehen aipatutako ardatz handiekin lotzen dituzten errepide txikiak. Eskualdeko errepide guztiak Nafarroako Gobernuak kudeatzen ditu. Hauek dira ardatz nagusiak:^[11]


Errepidea	Ibilbidea	Zeharkatzen du
N-135	Iruñea - Donibane Garazi	Erroibar • Auritz • Orreaga • Luzaide
NA-137	Zigoze - Urdatx	Erronkaribar
NA-140	Auritz - Izaba	Auritz • Aezkoa • Zaraitzu • Erronkaribar
NA-176	Erronkari - Berari	Erronkaribar
NA-178	Irunberri - Ezkaroze	Nabaskoze • Zaraitzu
NA-214	Nabaskoze - Burgi	Zaraitzu • Erronkaribar
NA-1720	Agoitz - Auritz	Auritz
NA-2030	Aribe - Orbaizetako Ola	Aezkoa
NA-2040	Nagore - Garralda	Aezkoa
NA-2330	Urrotz - Erro	Erroibar

Hezkuntza[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Artikulu nagusia: «Nafarroa Garaiko hezkuntza»

Eskualdeko hezkuntza Nafarroako Gobernuaren menpe dago. Nafarroa Garaiko gainerako eskualdeetan bezala, Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Kontseilaritzak 11 departamentutan banatzen du komunitatea, bakoitza institutu bati lotutako barruti batekin edo gehiagorekin. Horietan bigarren hezkuntzako institutuak integratzen dira, eta horiek, aldi berean, beren mendeko lehen hezkuntzako eskola bat edo batzuk dituzte. Horrela, herritar batek sare publikoan ikastea erabakitzen badu, jatorriaren araberako lehen hezkuntzako eskola bat esleitzen zaio (herria, udalerri berak hainbat eskola izan baititzake esleituta), eta, behin lehen hezkuntza amaituta, dagokion bigarren hezkuntzako institutuan sartuko da.

Gaur egun, hainbat hezkuntza-eredu daude herrialdean, familiei aukera ditzaten eskaintzen zaizkienak, lege-esparruaren barruan. Eremu euskalduneko udalerrietan (eskualdeko mendebaldeko ibarrak), Euskararen Foru Legeari jarraiki, derrigorrezkoa da gutxieneko eskolak euskaraz ematea; beraz, A eta D ereduak baino ezin dira eskaini, eta, praktikan, D eredua bakarrik eskaintzen da (erabat euskaraz, gaztelania bakarrik ikasgaiarekin). Hala ere, eremu mistoko udalerrietan (eskualdeko ekialdeko ibarrak) ez da betebehar hori betetzen, baina erraztasunak eman behar zaizkie euskaraz eskolatu nahi dutenei. Hori dela eta, A eta D ereduak (euskararekin) eta G eredua (gaztelaniaz, euskararik gabe) eskaintzen dira. Praktikan, G eredua Erronkariko ikastetxeetan bakarrik eskaintzen da, hara Obelba eta Zigoze Aragoiko udalerrietako ikasleak joaten baitira, non hezkuntza legeak ez duen aurreikusten euskara irakastea, eta, beraz, ez du onartzen.

Pirinioak eskualdean, hainbat udalerritan daude lehen mailako eskolak, eta horietan hogei bat ikasle baino ez daude eskolatuta, baina bigarren mailako hezkuntza ez dago ziurtatuta, eta hainbat ikasleek Iruñeraino joan behar izaten dute. Zehazki, 2019. urtean Pirinioak eskualdean lehen hezkuntzako 7 eskola eta bigarren hezkuntzako 3 institutu daude, guztiak publikoak. Jarraian, taula batean, sare publikoan eskualdeko ikasleei dagozkien lehen hezkuntzako eskola eta bigarren hezkuntzako institutua adierazten dira, jatorriaren arabera (letra etzanak adierazten du ikastetxea eskualdetik kanpo dagoela):^[12]^[13]


Jatorria		Lehen hezkuntzako eskolak			Bigarren hezkuntzako institutuak
B/D EREDUAK
Dp.	Udalerriak	Izena	Ereduak	Kokapena	Izena	Ereduak	Kokapena
3	Erroibar (Aintzioa, Ardaitz, Erro, Esnotz, Lintzoain, Loizu, Orondritz, Larraingoa, Urniza eta Zilbeti)	Done Eztebe	D	Erro	Askatasuna	D	Burlata
6	Auritz	Auritz	D	Auritz	Garralda	D	Garralda
	Erroibar (Aurizperri)	Auzperri	D	Aurizperri
	Luzaide	Luzaide	D	Luzaide
	Abaurregaina, Abaurrepea, Aria, Aribe, Erroibar (Bizkarreta, Mezkiritz, Sorogain eta Ureta) Garaioa, Garralda, Hiriberri, Orbaizeta, Orbara eta Orreaga	Orreagako Ama	D	Garralda
	Espartza, Ezkaroze, Galoze, Gorza, Itzaltzu, Jaurrieta, Nabaskoze, Orontze, Otsagabia eta Sartze	Otsagi	D	Otsagabia	Otsagabia	D	Otsagabia
	Bidankoze, Burgi, Erronkari, Garde, Izaba, Urzainki eta Uztarroze	Julian Gaiarre	D	Erronkari	Ainariak	D	Erronkari
A/G EREDUAK
Dp.	Udalerriak	Izena	Ereduak	Kokapena	Izena	Ereduak	Kokapena
3	Erroibar (Aintzioa, Ardaitz, Erro, Esnotz, Lintzoain, Loizu, Orondritz, Larraingoa, Urniza eta Zilbeti)	Gloria Larraintzar	A	Zubiri	Ibaialde	A / G	Burlata
6	Abaurregaina, Abaurrepea, Aria, Aribe, Auritz, Erroibar (Aurizperri, Bizkarreta, Mezkiritz, Sorogain eta Ureta) Garaioa, Garralda, Hiriberri, Luzaide, Orbaizeta, Orbara eta Orreaga	San Migel	A / G	Agoitz	Agoitz	A / G	Agoitz
	Espartza, Ezkaroze, Galoze, Gorza, Itzaltzu, Jaurrieta, Nabaskoze, Orontze, Otsagabia eta Sartze	Otsagi	A	Otsagabia	Otsagabia	A	Otsagabia
	Bidankoze, Burgi, Erronkari, Garde, Izaba, Urzainki eta Uztarroze	Julian Gaiarre	A / G	Erronkari	Ainariak	A / G	Erronkari

Osasuna[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Artikulu nagusia: «Nafarroa Garaiko osasuna»

Nafarroa Garaian, osasun sistema Nafarroako Gobernuaren menpe dago, zehazki Osasun Departamentuaren menpe. Herrialdea hiru barrutitan banatzen da, bakoitzak erreferentziako ospitale bat duela, eta eremu bakoitzak eskualde desberdinak ditu, horietako bakoitza osasunetxe bati atxikita, eta osasunetxe horrek ematen dio zerbitzua bere lurraldeari.

Osasunetxe horietan biltzen dira herritarrak aldizka artatzen dituzten lehen mailako arretako profesionalak (pediatria, erizaintza...). Zainketa espezializatuagoetarako, barruti bakoitzeko ospitaleak arduratzen dira haietaz, nahiz eta espezialitate oso zehatz batzuk Nafarroako Unibertsitate Ospitalean bakarrik dauden eskuragarri, Iruñean.^[14]

Eskualde horretan honako osasunetxe hauek daude:


Barrutia	Eskualdea	Osasunetxea	Udalerriak
Iruñea	09 Auritz	Auritz	Abaurregaina, Abaurrepea, Aria, Aribe, Auritz, Erroibar, Garaioa, Garralda, Hiriberri, Luzaide, Orbaizeta, Orbara eta Orreaga
	30 Zaraitzu	Ezkaroze	Espartza, Ezkaroze, Galoze, Gorza, Itzaltzu, Jaurrieta, Nabaskoze, Orontze, Otsagabia eta Sartze
	31 Izaba	Izaba	Bidankoze, Burgi, Erronkari, Garde, Izaba, Urzainki eta Uztarroze

Garraioa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Autobuses Artieda autobus konpainiak Pirinioak Iruñekin batzen du. Autobus lineek honako ibilbidea egiten du:

Jaurrieta - Abaurregaina - Abaurrepea - Garaioa - Aribe - Garralda - Orreaga - Auritz - Aurizberri - Mezkiritz - Bizkarreta - Lintzoain - Erro - Zubiri - Larrasoaña - Idoi - Zuriain - Antxoritz - Zabaldika - Olloki - Uharte - Atarrabia - Burlata eta Iruñea
Otsagabia - Ezkaroze - Orontze - Espartza Zaraitzu - Sartze - Gorza - Galoze - Nabaskoze - Irunberri eta Iruñea

Gainera, Nafarroako Autobus Konpainiak Pirinioak Iruñekin batzen du. Autobus lineak honako ibilbidea egiten du:

Orbaizeta - Orbara - Aribe - Garralda - Orotz-Betelu - Artzibar - Agoitz - Urrotz - Lizoainibar - Erantsus - Ibiriku - Egues - Uharte - Atarrabia - Burlata eta Iruñea

Bestalde, La Tafallesa izeneko autobus konpainiak Uztarroze eta Iruñea batzen dituen linea ustiatzen du. Lineak bi zerbitzu dauzka norabide bakoitzean, eta honako ibilbidea:

Uztarroze - Izaba - Urzainki - Erronkari - Garde - Burgi - Esa - Xabier - Zangoza - Ledea - Irunberri - Nardoze Alduate - Ibargoiti - Elo - Noain - Cordobilla eta Iruñea

Kultura[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Eremu euskalduna

Eremu mistoa

Eremu ez-euskalduna

Euskara[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkian sailkatu ziren Erroibar, Auritz eta Orreaga udalerriak. Behe-nafarreran Aezkoako udalerriak (Abaurregaina, Abaurrepea, Aria, Aribe, Garaioa, Garralda, Hiriberri, Orbaizeta eta Orbara) eta Luzaidek zeuden, mendebaldekoan, eta Zaraitzuko udalerriak (Espartza, Ezkaroze, Galoze, Gorza, Itzaltzu, Jaurrieta, Orontze, Otsagabia eta Sartze), ekialdean. Erronkariko udalerriak (Bidankoze, Burgi, Erronkari, Garde, Izaba, Urzainki eta Uztarroze) zubereran zeuden eta Nabaskoze, ez-euskal eremuan.^[15]

Koldo Zuazok, 2010ean nafarreran sailkatu ziren Erroibar, Auritz eta Orreaga udalerriak, Luzaide sailkatu zen nafar-lapurteran eta Aezkoako udalerriak (Abaurregaina, Abaurrepea, Aria, Aribe, Garaioa, Garralda, Hiriberri, Orbaizeta eta Orbara) sailkatu ziren tarteko hizkeren, nafarrera, nafar-lapurtera eta zuberera artean. Zaraitzuko (Espartza, Ezkaroze, Galoze, Gorza, Itzaltzu, Jaurrieta, Orontze, Otsagabia eta Sartze) eta Erronkariko (Bidankoze, Burgi, Erronkari, Garde, Izaba, Urzainki eta Uztarroze) udalerriak, atzerakada-eremuan, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den, sailkatu ziren, eta Nabaskoze, ez-euskal eremuan.^[16]

Eskualde honetako euskara autoktonoa da euskalki guztien ezaugarri arkaiko gehienak gordetzen dituena. Izan ere, ibar bakoitzean desberdina da, eta azpieuskalki aldaera berezia dago herrientzat bakarrik. Eskualdeko azpieuskalki propioak Erroibarrera edo Auritzera, hegoaldeko goi-nafarrerako azpieuskalkiak, Erroiberran eta Auritz eta Orreagan hitz egiten direnak, eta Erronkaribarrera, Erronkariko ibaxan berezkoa dena, aldatzen dira. Batzuek euskalki aparte mantentzen dute, beste batzuek zubereran barne. Bidean Aezkera eta Zaraitzuera daude, biak behe-nafarreran sartuak, lehena mendebaldeko barietatean eta bestea ekialdekoan, baina bere berezitasunekin. Azkenik, Luzaiden behe-nafarrera hitz egiten da, Garazikoa bera, Baxenabarren duen kokapen geografikoagatik.