Naxi hizkuntza
| Naxi hizkuntza | |
|---|---|
| Datu orokorrak | |
| Hiztunak | 350,000 |
| Eskualdea | Yunnan and Sichuan |
| Hizkuntza sailkapena | |
| giza hizkuntza Sino-Austronesian (en)  sino-tibetar hizkuntzak Burmo-Qiangic (en) Qiangic (en) Naic (en) | |
| Alfabetoa | latindar alfabetoa |
| Hizkuntza kodeak | |
| ISO 639-3 | nbf nxq |
| Ethnologue | nxq |
| Glottolog | naxi1245 |
| IETF | nxq |
Naxia (hizkuntza hartan, [nɑ˨˩ ɕi˧˧] ahoskatua; beste izen batzuk nakhi, nasi, lomi, moso edo mo-su ditu) sino-tibetar hizkuntza edo hizkuntza talde bat da, 310.000 nakhi inguruk hitz egiten dutena, gehienak Yulong Naxi konderri autonomoan edo inguruetan bizi direnak, Txina hegoaldean.
Sailkapena
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Txinerazko ikasketetan proposatu ohi da naic hizkuntzak lolo-birmaniar hizkuntzak direla: adibidez, Ziwo Lama-k (2012) naxia loloaren "naxi" adar baten zati gisa sailkatzen du.
Hala ere, 1975ean, David Bradley hizkuntzalari sino-tibetarrak adierazi zuen naxiak ez duela parte hartzen lolo definitzen duten berrikuntza komunetan. Thurgood eta La Polla-k 2003an ziotenez, "naxiaren lekua... oraindik ez dago argi zehaztapen asko egon arren" eta sino-tibetarren barruan sailkatu gabe uzten dute. Guillaume Jacques eta Alexis Michaudek (2011) sino-tibetarren naish behe-mailako azpitaldearen barruan sailkatzen dute; era berean, naic-aren parte da, bera proposatu den na-qiangic adar baten parte izaki.[1][2]
Dialektoak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Naxia, adiera zabalean (na/mosuo barne), hasiera batean He Jiren eta Jiang Zhuyi hizkuntzalariek bi multzo handitan banatu zuten, mendebaldekoa eta ekialdekoa.
Mendebaldekoa (纳西语西部方言, Nàxī yǔ xībù fāngyán) nahiko homogeneoa da. Batez ere Lijiang, Zhongdian (Shangri-La), Weixi eta Yongsheng konderrietan hitz egiten da. Hiztunen gutxiago honakootan daude: Heqing, Jianchuan, Lanping, Deqin, Gongshan, Ninglang (Bapijiang herrian, 坝皮匠村; Yongning herrixkan, 永宁乡), Muli (Eya-n, 俄亚), Yanbian (Daoju, 道咀) eta Tibeten (Mangkang-en, 芒康). Guztira 240.000 hiztunetik gora ditu. Mendebaldeko naxia Dayan, Lijiangba eta Baoshanzhou dialektoek osatzen dute (He eta Jiang 1985: 752).
- Dayan 大研镇: Lijiang konderrian, 50.000 hiztunetik gora ditu dialekto horrek Dayan hirian (大研镇), halaber Baishajien (白沙街) Shuhejie (束河街), Axi (阿喜), Daoxin (道新), Daoguzhai (道古宅) eta Guangzhai (光宅).
- Lijiangba 丽江坝: gehienbat Lijiang konderriaren barnean hitz egiten zen, eta Zhongdian, Weixi, Yongsheng, Deqin, Gongshan eta abar konderrietan. 180.000 pertsona baino gehiago.
- Baoshanzhou 宝山州: hamar mila hiztunekin, Baoshanen (宝山) eta Guoluo-n (果洛), Lijiang konderrian.
Ekialdekoa (纳西语东部方言, Nàxī yǔ dōngbù fāngyán)
halaber na, mosuo edo narua izenez ezaguna) hainbat barietate elkarren artean ulergaitzez osatuta dago. Batez ere Ninglang, Yanyuan, Muli eta Yanbian konderrietan hitz egiten da. Ekialdeko naixia ere mintzatua da Yongsheng (Zhanzidan-en, 獐子旦), Weixi (Qizong-en 其宗) eta Lijiang (Hailong-en 海龙 eta Fengke-n 奉科) konderrietan. Guztira 40.000 hiztun baino gehiago daude (He eta Jiang 1985: 754).[3][4]
- Yongningba 永宁坝 (autonimoa: nɑ13 纳): Ninglang-en mintzatua (Yongningba-n 永宁坝) eta Yanyuan-en. Weixi konderrian dauden ehun bat etxe naxik osatutako talde bat ere badago, mɑ33li55 mɑ33sɑ33 autonimoa dutenak. Hizkuntza horri na edo narua esate'n 'zaio ingelesezko adituek.
- Beiquba 北渠坝 (autonimoa: nɑ33 xi33): Ninglang-en (Beiquba-n 北渠坝) eta Yongsheng-en (Xiaoping 哨平 eta Zhangzida-en 子旦) mintzatua.
- Guabie 瓜别 (autonimoa: nɑ33 zɯ33 纳汝): Yanbian-en mintzatua (Guabie-n 瓜别) eta Muli-n (Bo'ao-n 博凹 eta Lie'ao-n 列凹).
Erabilera
[aldatu | aldatu iturburu kodea]2000ko erroldaren arabera, 310.000 pertsonak hitz egiten dute nakhiz, eta horietatik 100.000 elebakarrak dira. 170.000 inguruk txinera, tibetera, baia edo ingelesa bigarren hizkuntza gisa hitz egiten dute. Gehienak Yunnanen bizi dira, baina batzuk Sichuanen eta Tibeten dira, eta baliteke batzuk Myanmarren bizitzea.
Egunerokoan mintzatua da eta laster galtzeko arrisku txikia du, nahiz eta alfabetatzea oraindik urria izan. Hizkuntza geba silabarioaz, latindar idazkeraz edo Fraser alfabetoaz idatz daiteke, baina oso gutxitan erabiltzen dira zeregin arruntetan eta jende gutxi da irakurtzeko gai. 1932an, Markoren Ebanjelioa Britainia Handiko eta Atzerriko Bibliaren Elkarteak argitaratu zuen, Fraser alfabetoaz.
Hiru dialekto ohikoenak lijiang-a, lapao-a eta lutien-a dira. Lijianga, hizkuntzaren lerroaren mendebaldean mintzatua, hiruretan uniformeena da eta txinera estandarraren eta Yunnango dialektoen eragin handia du, txineratiko mailegu-hitzen kopuru itzelak frogatzen duenez. Ekialdeko dialektoak askoz ere bertakoagoak dira eta ezberdintasun handiak dituzte.
Fonologia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Hemen erabiltzen den alfabetoa 1957ko pinyin alfabetoa da.
Kontsonanteak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]| Ezpainbikariak | Horzkariak / Albeolarrak |
Erretroflexuak | Albeolo-sabaikariak | Sabaikariak | Belareak | Glotal | |||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| arruntakplain | txistukariak | ||||||||
| Sudurkaria | m ⟨m⟩ | n ⟨n⟩ | ɲ ⟨ni⟩ | ŋ ⟨ng⟩ | |||||
| Leherkafria/Afrikaria |
ahoskabeak | p ⟨b⟩ | t ⟨d⟩ | ts ⟨z⟩ | tʂ ⟨zh⟩ | tɕ ⟨j⟩ | c ⟨?⟩ | k ⟨g⟩ | ʔ |
| hasperenkariak | pʰ ⟨p⟩ | tʰ ⟨t⟩ | tsʰ ⟨c⟩ | tʂʰ ⟨ch⟩ | tɕʰ ⟨q⟩ | cʰ ⟨?⟩ | kʰ ⟨k⟩ | ||
| ahostunak | b ⟨bb⟩ | d ⟨dd⟩ | dz ⟨zz⟩ | dʐ ⟨rh⟩ | dʑ ⟨jj⟩ | ɟ ⟨?⟩ | ɡ ⟨gg⟩ | ||
| aurresudurkariak | ᵐb ⟨nb⟩ | ⁿd ⟨nd⟩ | ⁿdz ⟨nz⟩ | ⁿdʐ ⟨nr⟩ | ⁿdʑ ⟨nj⟩ | ᶮɟ ⟨?⟩ | ᵑɡ ⟨mg⟩ | ||
| Igurzkariak | ahoskabeak | f ⟨f⟩ | s ⟨s⟩ | ʂ ⟨sh⟩ | ɕ ⟨x⟩ | x ⟨h⟩ | |||
| ahostunak | v ⟨v⟩ | z ⟨ss⟩ | ʐ ⟨r⟩ | ʑ ⟨y⟩ | ɣ ⟨w⟩ | ||||
| Dardarkariak | r ⟨?⟩ | ||||||||
| Hurbiltzaileak | ɥ ⟨iu⟩ | l ⟨l⟩ | j ⟨i⟩ | w ⟨u⟩ | |||||
Bokalak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]| Aurrekoak | Erdikoak | Atzekoak | |||
|---|---|---|---|---|---|
| Itxiak | i | y | ɯ | u | |
| Ertainak | e | ə | o | ||
| Irekiak | a | ɑ | |||
| Silabikoak | v̩ | ||||
Lijiang-eko dialektoan, bederatzi bokal daude, /v̩/ silabikoarekin batera: /i e a ɑ y ɯ ə o u/. Honela idazten dira, hurrenez hurren: i, ei, ai, a, iu, ee, e, o, u. Halaber, bukaerako /əɹ/ bat dago, er idatzia.
Tonuak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Lau tonu daude: altua, ertaina, baxua (edo beheranzkoa) eta, hitz banaka batzuetan, goranzko altua, hurrenez hurren -l, -, -q, -f idatziak.
Erreferentziak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- ↑ Cited in Michaud, Alexis. (2011). «The tones of numerals and numeral-plus-classifier phrases: On structural similarities between Naxi, Na and Laze» Linguistics of the Tibeto-Burman Area 34 (1) doi:..
- ↑ Jacques, Guillaume; Michaud, Alexis. (2011). «Approaching the historical phonology of three highly eroded Sino-Tibetan languages: Naxi, Na and Laze» Diachronica 28 (4): 468–498. doi:..
- ↑ (Txineraz) «Wéixī Lìsùzú Zìzhìxiàn Tǎchéng Zhèn Qízōng Xíngzhèng Cūn» ynszxc.gov.cn.
- ↑ (Txineraz) «Yùlóng Nàxīzú Zìzhìxiàn Fèngkē Xiāng Shànměi Cūnwěihuì» ynszxc.gov.cn.
- Chen Jia-Ying. 1994. "The Naxi Language". Stuart R. Milliken (arg. ), SIL noizbehinkako paperak Txinako hizkuntza gutxituei buruz 1, 25-35: Udako Hizkuntzalaritza Institutua.
- Lidz, Liberty A. 2010. A Descriptive Grammar of Yongning Na (Mosuo). Doktorego tesia. Austin, Texasko Unibertsitatea, Austin.
- Michaud, Alexis 2017. Tone in Yongning Na: Tonu Lexical Tones and Morphotonology. Berlin: Language Science Press. 978-3-946234-86-9. https://langsci-press.org/catalog/book/109.
Bibliografia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- Bradley, David. 1975. "Nahsi and Proto-Burmese–Lolo." Linguistics of the Tibeto-Burman Area 2: 1.93–150.
- Bradley, David. 1997. "Tibeto-Burman languages and classification." Papers in Southeast Asian linguistics No.14: Tibeto-Burman languages of the Himalayas ed. by D. Bradley, 1–64. Canberra: Department of Linguistics, Research School of Pacific and Asian Studies, Australian National University.
- Fang Guoyu 方国瑜 and He Zhiwu 和志武. 1995. Nàxī Xiàngxíng Wénzì Pǔ (A dictionary of Naxi pictographic characters) (纳西象形文字谱). Kunming: Yunnan Renmin Chubanshe.
- Fu Maoji. 1944. A Study of the Moso Hieroglyphic Manuscript "The Genesis and History of Mankind", from Likiang (麗江麼些象形文’古事記’研究). Wuchang, Hubei: Wuchang University 武昌華中大學﹐中華民國三十七年.
- Fu Maoji. 1984. Nàxīyǔ Túhuà-wénzì "Bái biānfú qǔ jīng jì" yánjiū 纳西语图画文字 "白蝙蝠取经记" 研究 (A study of a Naxi pictographic manuscript, "White Bat's Search for Sacred Books"), Vol. 2. Tokyo: CAAAL.
- Guo Dalie 郭大烈 and He Zhiwu 和志武. 1999. Nàxīzú Shǐ 纳西族史 (A History of the Naxi people): Sichuan Minzu Chubanshe.
- He Jiren 和即仁 and Jiang Zhuyi 姜竹仪. 1985. Nàxīyǔ Jiǎnzh́ 纳西语简志 (A Presentation of the Naxi Language). Beijing: Minzu Chubanshe.
- He Zhiwu 和志武. 1987. Nàxīyǔ Jīchǔ Yǔfǎ 纳西语基础语法 (A Basic Grammar of Naxi). Kunming: Yunnan Minzu Chubanshe.
- Li Lincan 李霖灿, Zhang Kun 张琨, and He Cai 和才. 1953. Móxiē Xiàngxíng Wénzì zìdiǎn 麽些象形文字字典 (A dictionary of Naxi pictographs). Hong Kong: Shuowenshe. (New edition published by Yunnan Minzu Chubanshe in 2001 as "纳西象形标音文字字典").
- Michailovsky, Boy; Michaud, Alexis (2002): "Syllabic Inventory of a Western Naxi Dialect, and Correspondence with Joseph F. Rock's Transcriptions" Cahiers de Linguistique Asie Orientale. 35 (1): 3–21. doi: 10.3406/clao.2006.1745.
- Michaud, Alexis. 2006. "Replicating in Naxi (Tibeto-Burman) an experiment designed for Yorùbá: An approach to 'prominence-sensitive prosody' vs. 'calculated prosody'", Proceedings of Speech Prosody 2006, Dresden. Online eskuragarri. Artxibatua 2021-03-23 Wayback Machine.
- Michaud, Alexis. (2006)." Three extreme cases of neutralisation: nasality, retroflexion and lip-rounding in Naxi". Cahiers de linguistique Asie Orientale 35, 23–55. Online eskuragarri. Artxibatua 2021-03-23 tWayback Machine.
- Michaud, Alexis (2006). Tonal reassociation and rising tonal contours in Naxi. Linguistics of the Tibeto-Burman Area 29, 61-94. Online eskuragarri. Artxibatua 2021-03-23 Wayback Machine.
- Michaud, Alexis (2006) and He Xueguang. Reassociated tones and coalescent syllables in Naxi (Tibeto-Burman). Journal of the International Phonetic Association 37(3): 237–255 (2007). Online eskuragarri. Artxibatua 2021-03-23 tWayback Machine.
- Ramsey, S. Robert (1987). The Languages of China. Princeton University Press, Princeton New Jersey ISBN 0-691-06694-9.
- Rock, Joseph. 1963–1972. A Na-Khi–English encyclopedic dictionary. Roma: Instituto Italiano per il Medio ed Estremo Oriente.
- Matisoff, James A. 2003. Handbook of Proto-Tibeto-Burman: system and philosophy of Sino-Tibetan reconstruction Artxibatua 2022-11-25 Wayback Machine. Berkeley & Los Angeles: University of California Press.
- Thurgood, Graham. 2003. "A subgrouping of the Sino-Tibetan languages: The interaction between language contact, change, and inheritance." The Sino-Tibetan languages ed. by G. Thurgood and R. LaPolla, 3–21. London: Routledge.
Kanpo estekak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- Naxiaren sarbide irekiko grabazioak (Pangloss Bildumakoak. Wayback Machinetik artxibatutako bertsioa, 2014-02-22).
- NZD185: Romance and Love-Related Ceremonies filmaren Munduko Liburutegi Digitalaren aurkezpena. Kongresuko Liburutegia. Iturri nagusia XIX. eta XX. mendeetako Naxi herriaren eskuizkribuak dira, Yunnan probintzian, Txinan; munduan oraindik erabiltzen den idazkera piktografikoko sistema bakarra da.
- Mo-So eskuizkribuak; John Rylands liburutegia, Manchesterreko Unibertsitatea
- Pangloss Bildumako Yongning Na corpusa, Lataddi Na corpusa eta Lijiazui Na corpusa. Narrazioen audio grabazioak, transkripzioekin eta itzulpenekin.
