Uhandre (mitologia)
Uhandrea edo Itsas lamina gerritik gora emakumezkoa eta gerritik behera arraina den itsasoko ninfa da[1]. Uhandreak askotan agertzen dira folklore, literatura, mitologia eta herri kulturan.
Greziar mitologian sirena zuten izena, hori zela eta, erromantze hizkuntzek biak nahasten dituzte. Lehendabizikoz, K.a. 1000 inguru agertu ziren Asirian non Atargatis jainkosak eta babiloniar Enkik itxura hau zuten.
Eskoziar mitologian, ceasg edo "olatuaren neskamea" dute izena[2] eta euskal mitologian lamiek antzeko itxura ere badute.
Grekoen sirenak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Greziako mitologian Sirenek (grezierazko singularra: Σειρήν, Seirḗn; grezierazko plurala: Σειρῆνες, Seirênes) izaki arriskutsuak ziren, inguruko marinelak beren musika liluragarriarekin eta ahotsak abesten zituztenak uharteko kostalde harritsuan naufragoak izan zitezen. Poeta erromatarrek Sirenum scopuli izeneko uharte txiki batzuetan kokatu zituzten. Geroago tradizio arrazionalizatu batzuetan, Anthemoessa edo Anthemusa uharte "loretsu "aren geografia literala finkatuta dago: batzuetan Pelorum lurmuturrean eta beste batzuetan Sirenuse izenarekin ezagutzen diren uharteetan, Paestum inguruan edo Capreae-n. Halako kokapen guztiak itsaslabarrez eta harkaitzez inguratuta zeuden.
Proklus greziar filosofo neoplatonistaren arabera, Platonek esan zuenez hiru Sirena mota zeuden: zerukoa, sortzailea eta purifikatzailea / katartikoa. Lehenengoak Zeusen gobernupean zeuden, bigarrenak Poseidonen agindupean eta hirugarrena Hadesen. Arima zeruan dagoenean Sirenek, mugimendu harmonikoaren bidez, zeruko osteko jainkozko bizitzarekin bat egitea bilatzen dute; eta Hadesen dagoenean, arima betiko infernuko erregimenera egokitzea; baina lurrean denean "horietako ekoizpena jenerazioetan, itsasoa izatea enblematikoa da".
Odiseako sirenen korapiloa[aldatu | aldatu iturburu kodea]
.jpg)
Sirenek beste kondaira eta testuetan agertzen badira ere gehien hedatu zen ikuspegia Homeroren Odisearena izan zen. Baina gehiengoaren usteen aurka hauek ez zuten ondorengo mendeetan azaltzen duten beste sirenekin antzekotasun fisikorik. Erdi emakume eta erdi abereak bai, baina abere erdi zati hori arrainarena izan beharrean hegaztiarena zen.
Odisearen sirenak abestien bitartez marinelak galeraz zezaketen, entzuleek bere urontziak musika zetorren lekurantz abiatu eta kostaldeko arroken aurka beraien biziak suntsitzen zuten.
Odiseok jakin-mina zuen Sirenek zer kantatzen zioten eta, beraz, Zirtzeren aholkuari esker, bere marinel guztiak belarriak erle-argizariz tapatu zituzten eta bera mastara estu lotuta uzteko agindua eman zien, zenbat eta gehiago eskatu indar gehiagorekin estutzeko esanez. Haien kanta ederra entzun zuenean, marinelak askatzeko agindu zien baina estuago lotu zuten. Belarrietatik kanpo geratu zirenean, Odiseok bere kopetilunekin frogatu zuen askatzeko.
Ondorengo urteetan jakindunen idatziek sirena grekoen itsas sirenen eraldaketa fisikoaren jatorriari erantzuna emateko sirenek norbait hiltzeko zorian zeudela bere kantua entzun eta ihes egiten bazuen, Odiseok pasatu ondoren beraz, bere burua uretara bota eta hil egin zirela suposatu zuten. Honen ostean Poseidonek eraldatu eta berpizterakoan erdi arrain eta erdi emakume bilakatu ziren.
Dena den egokitzapena hori besterik ez zen izan, egokitzapena bat. Itsas laminen irudi eta kondairak mediterraneoko kostaldeko herrietan zeudenez (berez itsas herri gehienetan bezala) bere agerpenei erantzuteko modu "egoki" bat behar izan zuten. Honela sortu zen korapiloa. Itsas laminak grekoen sirenek baino lehenagoko sinesmena bazegoen. Horrela aldarrikatzen dute iraganeko itsas herrien ereduak.
Itsas laminak eta beste[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Arrainen buztanak dituzten entitateen irudikapenak, baina gizakien goiko gorputzak Mesopotamiako artelanetan agertzen dira Babilonia Garai Zaharretik aurrera. Irudi hauek normalean Oannes-enak dira (jainko zibilizatzailea), baina itsas laminak noizean behin agertzen dira ere. Itsas laminaren irudiaren izena kuliltu izan zitekeen, "arrain-emakumea" esan nahi duena. Horrelako figurak arte neoasiriarrean babeseko irudi gisa erabiltzen ziren eta eskultura monumentaletan zein babesezko irudi txikietan egiten ziren..
Antzinako Asirian, Atargatis jainkosak itsas lamina bihurtu zen lotsaz, bere giza maitalea nahi gabe hiltzeagatik. Itsas laminak batzuetan gertaera arriskutsuekin lotzen dira, hala nola uholdeekin, ekaitzekin, itsasontzi hondoratzeekin eta itoekin. Beste herri tradizio batzuetan (edo batzuetan tradizio beraren barruan), ongarriak edo onuragarriak izan daitezke, onurak emanez edo gizakiez maiteminduta.
Itsas laminen gizonezkoen baliokidea tritoia da, beraien berri hainbeste ez izan harren. Taldean bizi direla ere esan oi da honen berri gutxi badago ere.
Mendebaldeko ikuskeran greziar mitologiako sirenen eragina izan zitekeen, jatorriz erdi hegaztien itxura zutenak, baina kristau garaian erdi arrain itxurakoak izan ziren. Baliteke sirenen kontakizun historikoak, hala nola Kristobal Kolonek Karibeko esplorazioan egindakoak, manatiak edo antzeko ugaztun urtarrak ikustea izan zitezkeela. Sirenak folkloretik kanpo existitzen direnik frogatzen ez den arren, sirenen behaketen berri ematen da gaur arte.
Itsas laminak Europan zehar[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Napoleseko itsas lamia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Partenope (antzinako grezieraz, Παρθενόπης, Parthenópês) greziar mitologiako sirena bat izan zen, geroago Napoles finkatu zen lekuan kokatutako hiriari, Italian, eman zion izena. Batzuetan Pisínoe izenarekin ere identifikatzen da eta lira jotzen irudikatzen da.
Tradizio batek dio hasieran Frigiako (Anatolia) emakume gazte ederra zela, Metíocorekin maitemindu zena, baina kastitate-botoa hautsi nahi ez zuenez, ilea moztu eta borondatez Campaniara (Italia) joan zen. Afrodita jainkosak itsas laminan bihurtu zuen.
Napoles Neolito garaitik jendeztatua dago, Greziako lehenbiziko asentamenduak Napoleseko eremuan ezarri ziren K. a. Lehen milurtekoan. Rodas uharte greziarreko marinelek Parthenope izeneko merkataritza portu txiki bat sortu zuten (Παρθενόπη, "Begi puruak", Greziako mitologian Sirena), Megaride uhartean Kristo aurreko IX. Mendean, Kristo aurreko VIII. Mendean, likidazioa hedatu egin zen Monte Echia barne. Kristo aurreko VI. Mendean hiria Neápolis (Νεάπολις) bezala sortu zen, azkenean Magna Greziako hiri garrantzitsuenetako bat bilakatuz.
Partenoperen izena eta izana Odiseoren gertakizunaren ondoren bere buruaz beste egin zuen sirena horietako bat zela dio tradizioa.
Partenoperen gorpua olatuek hondartzara eraman zuten eta han ohore ugari eman zioten. Geroago tenplu bat eraiki zuten bere hilobian. Tenplua herri bihurtu zen eta, azkenean, itsas lamina hau lurperatu zuten lekua Napoles oparo bihurtu zen.
Britania eta Irlandan[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Durham gazteluko kapera normandiarrak, 1078. urte inguruan eraikia, Ingalaterrako sirena baten bizirik irudi artistikorik zaharrena izan daitekeena du. Hegoaldera begira dagoen kapitel batean ikus daiteke, normandiar harrizko zutabeetako baten gainean
Itsas laminek britainiar folklorean zorigaitzezko iragarpen gisa agertzen dira, bai hondamendia iragartzen, bai sortarazten. Sir Patrick Spens baladaren hainbat aldaerek kondenatutako itsasontziekin hitz egiten duen itsas lamina bat aurkezten dute. Zenbait bertsiotan, lurrak ez dituztela inoiz gehiago ikusiko esaten die; beste batzuetan, berriz, kostatik gertu daudela dio. Itsas laminak eguraldi zakarra gerturatzearen seinale ere izan daitezke, eta batzuk tamaina izugarriak izan dezakete ( 2.000 oin (610 m)).
Itsas laminek ibaietan gora ur gezako lakuetara igeri egiteko gai direla ere azaldu da. Istorio batean, Lorntieko Lairdia bere etxetik gertu zegoen laku batean itotzen ari zela uste zuen emakume bati laguntzera joan zen; bere morroi batek atzera bota zuen arte, itsas lamina zela ohartaraziz, eta itsas lamina oihukatu zien, bere morroiagatik izango ez balitz hilko zuela. Baina itsas laminak noizean behin onuragarriagoak izan daitezke; adibidez, gizakiei zenbait gaixotasunentzako sendabideak irakasten. Tritoiak itsas laminak baino basatiagoak eta itsusiagoak direla esan dute, gizakiengan interes gutxi izanik.
Kondairak dioenez, itsas lamina bat Kornubiako Zennor herrira etorri zen eta han Matthew Trewhella koralari baten kantua entzuten zuen. Biak maitemindu ziren, eta Matthew itsas laminarekin joan zen bere etxera Pendour Cove-ra. Udako gauetan maitaleak elkarrekin kantatzen entzun daitezke. Zennorreko Saint Senara elizan, seguruenik seiehun urte dituen aulkiaren apaingarri gisa dagoen taila ospetsua da.
Irlandako tradizioan, Lí Banen figura itsas lamina santutzat agertzen da, baina itsas lamina bihurtutako gizakia zen. Hiru mende igaro ondoren, kristautasuna Irlandara iritsi zenean, bataiatu egin zen. Mendean argitaratutako "Lady of Gollerus" bezalako ipuinetan Irlandako itsas laminari merrow esaten zaio. Eskoziako mitologian, ceasg ur gezako itsas lamina bat da, nahiz eta folklorean terminoaz aparte gutxi gorde den.
Man-uharteko itsas laminak, ben-varrey izenez ezagutzen direnak, gizakientzat beste eskualde batzuetakoak baino onuragarriagoak direla uste da, laguntza, opari eta sari ugari kontatuta. Istorio batean lagundu zien arrantzale batek itsasora eraman zuten eta altxorra baten kokapenarekin saritua izan zen. Beste batek gizaki neskato bati panpina lapurtu zion itsas lamina baten istorioa kontatzen du, baina itsas laminaren amak errieta egin eta neskari bidali zion perla lepoko bat opari gisa lapurreta barkatzeko. Hirugarren ipuin batean itsas lamina bati sagarrak erregularki oparitzen zizkioten eta arrain oparotasunarekin saritzen zuen sagarrak ekartzen zion familia arrantzalea eskertzeko.
Norvegiako itsas lamina gazteak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Itsas laminen sinesmena oso hedatua zegoen iparraldeko itsasoetan. 1752. urtean Erik Pontoppidan norvegiar apezpikuak idatzi zuenez aberats askok itsas lamina gazte bat lortzeagatik dirutzak usten zituzten.[4]
Ekialde urrunetik zekartzaten itsas lamina hauek, taxidermiaren sorkuntzak (arrain eta tximinoen elkarketaz sortutako hibridoak), sineskeriaren euskarri izan ziren denbora luze batez. XIX. mendean Estatu Batuetako munstro ferietan ikusgai ziran Fijiko itsas lamina hauek
Itsas lamiak Iberiar Penintsulan[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Iberiar penintsulan: Itsas laminen istorioak ere oso ospetsuak dira, marinelak limurtzen dituzten arrain-emakumeei buruzko istorioak daude, nahiz eta beste batzuetan ninfa horiek guztiz onberak izan.
La Sirenuca, lehen gizakia zen sirenaren istorioa ospetsua da Kantabrian. Bere amak, amildegira joateko desobeditzeaz nazkatuta zegoenez, "Jainkoak baimendu arrain bihurtzea" oihukatu zuen, eta hala gertatu zen. Harrezkero, itsasgizonei bere abestiarekin ohartarazi die itsaslabarretara arriskutsu hurbiltzen ari direla. Hau da Europako mitologian itsas lamina onbera bakanetako bat.[5]
Extremadurako mitologian itsas laminak ere badaude, baina ibaietan bizi dira, eta horietatik ateratzen dira gizonezkoak itotzera beren abestiekin limurtu ondoren. Garrovillaseko Tajo uretan zehar igeri egiten duen itsas lamina bat dagoela uste da, eta San Blasen gauero Usagreko Luná iturria uzten duen beste bat biktimak erakarri eta itotzeko.
Galiziako mitologian Marina edo Marinharen kondaira dago, Don Froilaz dukea erreskatatu edo beste norbaitek erreskatatu zuten Finisterra itsas ekaitzetik. Beste batzuk ez bezala, Marinha itsas lamina ona da, guztiz ederra eta ero maitemintzen da Don Froilaz eta hau berarekin. Biek Xoan deitzen duten semea izan zuten San Juan gauean eta Mariño leinuaren jatorria litzake.
Euskal Mitologiako itsas laminak eta tritoiak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
XVI. mendeko Lazarragaren eskuizkribuan itsas lamina ageri da, nobelan bada ere. Testu nagusian bi atal bereizten dira lehena artzain-nobela da. Artzain-nobelaren hasiera eta bukaera galdu badira ere, Patri Urkizuk Dianea izenburua proposatu zuen nobelarentzat, eta Patxi Salaberri Muñoak, berriz, Sirena, Silbero, Silbia eta Doristeo izenburua hobetsi du, nobelako pertsonaia nagusien izenak kontutan hartuta. Funtsean amodio nahasien istorioa kontatzen da: Silverok Sirena maite du, Sirenak Doristeo, Doristeok Silvia, eta Silviak Silvero (baina amodio-kateak ez du beste alderako biderik).[6]
Lope Martinez de Isasti XVII. mendean Lezokoa izanik tritoiei buruzko idatzi batean zera jaso zuen:[7]
| « |
Batzuetan itsasoan tritoiak ikusi izan dira. Gizakien oso antzekoak dira, gure lurretan lamia deitzen diren itsasnesken antzekoak. Adimenik ez dute baina, gerritik gora, gizon edo emakumeak bezalakoak dira eta hortik beherakoaren amaiera isatsa da. |
» |
Kostaldeko herrietan Kortezubi, Zornotza, Lekeitio, Deba, Galdakao eta Mutrikuko kondairetan lamiek erdi emakume eta erdi arrain itxuran agertzen dira.[7]
Hondarribiko eta Pasaiako itsas laminak sareak korapilatzen denbora-pasan ziharduten bitartean Zeanuriko itsas lamiek emakume gurina jaten zutela esaten zen.
Espainiako sirenekin gertatzen dan arazoa (greziar eta beste sirenen arteko nahasketak) Euskal Herrian laminekin izaten ditugu, barrualdeko laminek itsasokoekin nahasten bahit dira batzuetan.
"La lamia de Gresalchu" XIX. mendean ezaguna zen kondairan, adibidez, itsas lamiaren itsura lur barneko laminen ahate oinak zeuzkan.[8]
Xixili, Bermeoko itsas lamina[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Bermeoko jaietan, txupinazo egunean, alkateaz gain, balkoian ilehoria luzea eta Bermeoko jaietako ohiko uniformea duen pertsonaia azaltzen da. Xixiliren figura hau jaietako aste osoan zehar ibiltzen da ekitaldi desberdinen barne. Oso tipikoa da ile bat (artilezko zerrendaz osatuta dagoena) atera eta eskumuturrari lotuta eramatea, baina azken urteetan, lamia gizajoa burusoila ez geratzeko, artile zatiak banatu dira ilehoria izateko irrika asetzeko.[9]
Bermeoko portuan ikusgai dan Xixili itsas lamiaren eskultura Jose Luis Butron-ek sortu zuen 1980. urtean. Horrela, Bermeoko portuko lamien kondaira ekarri zuen gogora, Lamiarenetik Lamiaren puntako haitzetara joaten ziren arrantzaleak erakartzeko, bere aparteko edertasunari esker maitemintzen zituelarik, bere besoetan zeuzkanean Ogoñoko inguruko lurmuturrera eramaten zituen ito zitezen.[10]
Elezaharrak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Bermeo[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Arrantzalea eta lamia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Esaten zenez eguzkiak, ilargiak eta lurrak oszilazioa egiten zutenean Errosapeko lamiek hondartzean akelarrean batzen ziren batzar hori itsasora zabaldu eta gazteek Atxerreko Dantzalekura erakartzeko asmotan. Behin arrantzale bakarti bat arrantzan zegoela iluntzean lamia talde batek agertu zitzaizkion beraiekin eramateko helburuarekin. Oinetan egiten zioten presioa hainbestekoa zan non arrantzaleak bere ordua ailegatu zelakoan aitaren egitea erabaki zuela,egin bezain laster askatu eta desagertu egin ziren. Portura heldu bezain laster Santa Eufemiako elizara joan zen Jainkoari eskertzeko.
Artikeko lamia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Beheko neskatila bat etortzen zen josten hona, eta esaten zigun;
-E! Umetxook, badakizue zer? Lamiak egoten dira hor!
-Eta non?- Esaten genion guk.
-Artiken.
Kalenpeko ur gardena[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Bazan behin Arenondoko auzoan bizi zan arrantzale bat. Gau batean bere itsasontzira zihoala bidean zegoen iturri batera hurbildu zen. Iturria Kalenpeko ur gardena zuen izena. Bertan lamia gazte eta polit bat zegoen eta arrantzaleari orduz gerolamiñekue du izena.ztik bera eta bere ondorengoak "lamiak" moduan ezagutuak izango zirela. Eta honela izan zen, gaur egun Bermeon mindiharko Lamiñekue du izena.
Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- ↑ Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa. Uhandre. .
- ↑ MacKenzie, Donald A.. (1931). Scottish Folk-Lore and Folk Life — Studies in Race, Culture and Tradition. Blackie, 251 or. ISBN 9781444656367..
- ↑ «Feejee Mermaid | Peabody Museum» web.archive.org 2021-04-19 (Noiz kontsultatua: 2023-12-01).
- ↑ (Gaztelaniaz) Dueso, José. (1990). Nosotros los Vascos Tomo I, Mitos, leyendas y costumbres. Lur, 212 or. ISBN 84-7099-261-9..
- ↑ (Gaztelaniaz) https://es.wikipedia.org/wiki/Sirenuca. .
- ↑ http://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/perez-de-lazarraga-juan/ar-87616/. .
- ↑ a b Caro Baroja, Julio. (1995). Lamiak, sorginak eta< Jainkosak. Gaiak, 115 or. ISBN 84-87203-77-9..
- ↑ (Gaztelaniaz) Dueso, José. (1990). Nosotros los Vascos Tomo I, Mitos, leyendas y costumbres. Lur, 216 or. ISBN 84-7099-261-9..
- ↑ (Gaztelaniaz) https://www.urdailife.com/xixili-escultura-muelle-bermeo-jose-luis-butron/. .
- ↑ http://www.bermeo.eus/xixili.html?&L=0. .
- ↑ https://es.slideshare.net/2829101971/bermeoko-mitologia-eta-kondairak. .
