Orreaga

Orreaga
Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Herria eta Ibañeta mendatea, hegoaldetik ikusitak
Ikurra Bandera Armarria
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Lurraldea	Nafarroa Garaia
Merindadea	Zangoza
Eskualdea	Pirinioak
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Nafarroa
Barrutia	Agoitz
Mankomunitatea	Bidausi
Izen ofiziala	Orreaga/Roncesvalles
Alkatea (1979-2023)	Luis Etxeberria Etxabarren (independenteak)
Posta kodea	31650
INE kodea	31211
Herritarra	orreagatar, orriagatar
Geografia
Koordenatuak	43°0′34″N 1°19′15″W
Azalera	15,10 km²
Garaiera	894-1567 metro
Distantzia	47,0 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria	19 (2021:  1)
Dentsitatea	2,19 biztanle/km²
Zahartzea	% 38,46
Ugalkortasuna	‰ 0
Ekonomia
Jarduera	% 0 (2011)
Desberdintasuna	% 0 (2011)
Langabezia	% 0 (2013)
Euskara
Eremua	eremu euskalduna
Euskaldunak	% 15,70 (2018) % 25 (2010)
Datu gehigarriak
Sorrera	1127 (fundazioa) 1274 (independentzia)
Webgunea	www.roncesvalles.es

Orreaga (auritzeraz: Orriaga) Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Zangozako merindadean eta Pirinioak eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 47,0 kilometrora. Altuera 894 eta 1 567 metro artekoa da, eta 15,10 km²-ko azalera hartzen du. 2021 urtea 19 biztanle zituen.

Iberiar Penintsulako Donejakue Bidearen abiapuntua, Iruñearen ondoren UNESCOk Gizateriaren Ondare gisa katalogatutako elementu gehien dituen Nafarroako bigarren monumentu-multzoa da, guztiak ere Donejakue Bideari lotutako ondasunen barruan sartuta. Bertako kolegiata, zalantzarik gabe Nafarroako garrantzitsuena eta Iberiar Penintsulako garrantzitsuenetako bat, ondare zabala du, besteak beste, Nafarroako armarriaren kateak edo esmeralda.

Auritzena zen administratiboki bere sorreratik 1127n 1274ra, udalerri independente batean sortu zenetik. Bertako biztanleak orreagatarrak (auritzeraz: orriagatarrak) dira.

Izena

Orreaga beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

• gaztelaniaz: Roncesvalles ("ronzesbálles" ahoskatua)
• nafar erromantzez edo aragoieraz: Ronzesbals ("ronzesbáls" ahoskatua)
• frantsesez: Roncevaux ("ghonzefó" ahoskatua)
• okzitanieraz: Roncesvaus ("ronzesbáus" ahoskatua) edo Roncesvals ("ronzesbáls" ahoskatua)
• katalanez: Roncesvalls ("ronzesbálls" ahoskatua)
• galizieraz: Roncesvales ("ronzesbáles" ahoskatua)
• italieraz: Roncisvalle ("rontsisbále" ahoskatua)
• portugaleraz: Roncesvales ("goncesbáles" ahoskatua)
• venezieraz: Roncisvalle ("rontsisbále" ahoskatua)
• galesez: Ronsyfal ("rhonsebál" ahoskatua)

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:

• Rozaballes (1050)
• Ronzasbals (1127)
• Arronces vaus (1200)
• Rocideual (1201-1300)
• Rocideuale (1201-1300)
• Rocideuallis (1201-1300)
• Ronçasuailles (1201-1400)
• Ronçasualles (1201-1400)
• Ronçasuaylles (1201-1400)
• Ronçasvaylles (1201-1400)
• Ronçasvall (1201-1400)
• Ronçasvayll (1201-1400)
• Ronçasvals (1201-1400)
• Orierriaga (1284)
• Oriarriaga (1286)
• Orierriaga (1286)
• Bustaliza (1286)
• Ronçesballes (1426)
• Roncisdeuallibues (1532)
• Roncesvalles (1534)
• Roncis de Vallibus (1591)
• Orreriagua (1600-167)
• Orrierriaga (1600-1675)
• Rroncesballes (1671)
• Oyerriagan (1712)
• Ronzesballes (1726)
• Roncesvalles (1767)
• Roncesvalles (1802)
• Orreaga (1884)
• Arrontzabal (1911)
• Orreaga (1925)

Etimologia

Roncesvalles "elorri haran" gisa itzuli izan da, eta interpretazio horretatik dator euskarazko bertsioa, Orreaga ("ipuruen lekua"), ziur aski Orierriaga izeneko zonaldeko leku zahar baten deformazioa. Hala ere, beste teoria batzuek diote Erro-zabalen duela jatorria, "Erroko lautada", mende askotan ibar horri estuki lotuta egon baitzen.

Pirinioez bestaldeko erromes eta emigranteen mugimenduek, azkenean, izen hori (Rozabal > Ronzaval > Roncesvals > Roncesvaux...) aldatu egin zuten, frantsesezko egungo forma eman arte. Zalantzarik gabe, Frantziaren eragina 778an Karlaundiren armadaren porrota ekarri zuen oroitzapen tragikoari zor zaio. Azken finean, Orreaga arantza bat zen, zalantzarik gabe, frankoen historiaren koroan.

Nolanahi ere, Orreaga izenak, hasieran, Orreagako lautadari egiten zion erreferentzia, bere osotasunean, eta, XII. mendeko lehen urteetatik behintzat, egungo Auritzen jatorrizko populazioari. Hamarkada batzuk geroago Kolegiata sortu zenean, hiribildua eta ospitalea bereizi behar izan ziren. Lehena, Burgo de Roncesvalles (Orreagako burgua) izenekoa -baita Orreaga ere, besterik gabe- Erdi Aro osoan zehar, Burguete (Auritz) "burgutxoa" izena hartu zuen; bigarrena, Orreagako Ospitalea, azkenik, toponimo zaharraren monopolioa lortu zuen, geroago sortu bazen ere.

Ezaugarriak

Armarria

Orreagako armarriak honako blasoi hau du:

«

Armarri kuartelatua: lehen eta laugarren hondo hori batez eta aurrean bere kolorezko elorri batez osatuta dago, bigarren eta hirugarren hondo gorri batez eta aurrean orein zuri batez urrezko apatxekin eta adarrekin osatuta dago

»

Bandera

Orreagako banderak Orreagako kolegiataren ikurra erakusten du hondo berde ilun grisaxka baten gainean. Ikurra gurutze latindar bat da, lau punta ditu goialdean, kasket penatxatu gisa.

Ikurra

Orreagako kolegiatak bere komunikazio guztietan erabiltzen duen sinbolo bat dauka, Orreagako armarria ordezkatuz, eta, horren ondorioz, udalerriko ezaugarri ezagunena da.

Geografia

Orreaga Urrobi ibaiaren ibarran barruan dago geografikoki, baina, administratiboki, udalerri independente da. Ibar hau Pirinioetako ibarra da, Erroibar eta Aezkoa ibarren artean. Ibarra zeharkatzen du Urrobi ibaiak, Irati-Aragoi ibaiaren adarrak.

Inguru naturala eta kokapena

Orreagako lautada: lehen planoan Auritz eta bigarren planoan Orreaga

Orreagako paisaia Urrobi ibaiaren goiko ibilguan kokatuta dago, eta salbuespena da Pirinioetako paisaiaren barruan; izan ere, mendien arteko banaketa handiak Pirinio osoko lautadarik zabalena sortzen du: Orreagako lautada, hamabost kilometro karratuko hedadurarekin, 900 metro inguruko garaierarekin, mendi garaiez inguratutako anfiteatro handi bat bezala.

Landaredia aldatu egiten da zonaren altueraren arabera; hala, mendi-larreek hartzen dituzte gailurrak, eta horiek udan aprobetxatzen dira; mendien erdi- eta behe-eremua pagadi-basoz estalita dago, eta zenbait landaketek eteten dute. Sail horietan, alertze japoniarra nagusitzen da, eta zati lauak elorri eta hurritz heskaiek eta beheko larreek bereizitako sega-belardiak konbinatzen ditu. Lautadaren erdian, Urrobi ibaia osatzen duten bi besoen artean, Auritzeko herrigunea dago.

Auritzeko landaredia batez ere atlantikoa da. Pagoak (fagus sylvatica) udalerriaren ipar eta ipar-mendebaldeko zatia eta hegoaldeko zatia hartzen ditu; erdialdean, herriaren eta Urrobi ibaiaren inguruan, belardiak zabaltzen dira; belardi horien eta hegoaldeko pagoen artean elorri-orban zabalak daude (crataegus sp.); eta mendebaldean, Alduide mendiko KBEaren eremuan, goi-artzaintzako larreak.

Herriaren inguruko mendirik altuenak Girizu (1 280 m), Mendimotz (1 499 m) eta Ortzantzurieta (1 567 m) dira.

Klima

Orreagako klima ozeaniko hezea da, eta Kantauri itsasoarekiko hurbiltasunak baldintzatzen du. Horrez gain, herria 950 metro inguruko altueran kokatzen da, inguruko mendiak oso altuak ez direla. Horrek hodeiak ugari diren egunak ohikoak izatea eragiten du. Itsasotik etorritako fronteak mendien artean kateaturik geraturik euri ugari jausten da herrian, batez beste 2200mm inguru urteko. Orreaga eta Nafarroako iparraldeko herriak Iberiar Penintsulako lekurik euritsuenetakoak dira. Horrez gain, ibarran lainoa izaten da maiz, eta izozteak urte osoan zehar izaten dira, uztailean eta abuztuan izan ezik.

Orreagan ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Erroibar guneko udalerrian, estazio bat dagoen Aurizperri kontzejuan, itsasoaren mailatik 871 metrora, Nafarroako Gobernuak 1972n inauguratuta. Udalerriko adierazgarriena da, haran berean baitago, 6 kilometro eskasera.

Datu klimatikoak (Aurizperri, 1972-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	15.0	20.0	23.0	25.0	29.0	36.0	35.0	35.0	31.0	27.0	20.0	15.0	36.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	5.7	6.5	9.6	12.8	16.1	20.6	23.2	23.1	19.9	15.4	9.2	6.4	14.0
Batez besteko tenperatura (ºC)	2.2	2.4	5.2	8.1	11.3	15.2	17.5	17.1	1.1	10.6	5.6	2.7	9.3
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	-1.3	-1.6	00.8	3.5	6.5	9.8	11.8	11.1	8.3	5.7	2.0	-1.1	4.6
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-9.3	-10.3	-5.8	-2.2	0.6	4.1	7.0	5.3	1.1	-2.4	-6.4	-9.3	-2.3
Batez besteko prezipitazioa (mm)	188.2	162.4	162.3	156.3	138.8	80.2	61.7	61.3	95.5	152.8	204.9	176.1	1640.4
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	123.0	106.8	90.0	79.6	94.0	86.4	85.1	73.4	93.5	92.4	122.4	122.0	123.0
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	14.5	13.4	13.6	15.4	14.8	9.4	7.8	8.3	9.2	12.7	13.8	14.0	146.9
Elur egunak (≥ 1 mm)	4.9	5.3	4.8	3.0	0.5	0.0	0.0	0.0	0.0	0.4	2.5	3.7	25.0
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua

Historia

Antzinaroa

Orreaga dagoen eremuko populazioa datu arkeologikoek egiaztatzen dute; adibidez, gaur egun Aurizperri dagoen tokitik gertu dagoen nekropoli baten berri dago. Bestalde, XXXIV. bidearen (Estorga-Bordele) trazadura identifikatzeko egindako azterlanak bat datoz Aurizperri kontzejuik eta Orreaga udalerritik igarotzean; gehienak uste dute Iturissa hiria Aurizperritik gertu egon behar zela, nahiz eta ez diren falta ibilbidea babesten zuten etxeen arteko ohiko distantziara egokitzen ez dela adierazten dutenak. Zalduako aztarnategian (Auritzen hego-ekialdean, eta bere udalerrian) aurkitutako aurkikuntzek erakusten dutenez, termal multzo bat dago, galtzada baten zati batek lotua (bere ezaugarriak eta kokapena direla eta, XXXIV. bidea izan beharko luke), Iturissari legokiokeen eraikuntza zabal bat.

Erdi Aroa

Errolanen heriotza Orregako guduan

Arabiarrek Nafarroaren gehiena 717 konkistatzean, ez zuten interes berezirik izan Orreaga eta inguruko lautadarekin, beharbada, bertan elikagaien edo bestelako materialen ekoizpenak garrantzirik ez zuelako. Karlaundi Iruñeari erasota, Pirinioetatik pasatzen ari zela, baskoiek eraso jo zuten, eta haren iloba Errolan, Bretainiako Marmako dukea, hil zuten. Orreagako gudua esaten zaio horri.

814. urtetik aurrera Compostelako Donejakue erromesak jasotzen hasi zen, apostoluaren hilobiaren aurkikuntzaren ostean. XII. mendearen lehen erdian bultzada handia izan zuen bertarako erromesaldiak. Aspaldi horretatik Orreaga Done Jakue bidearen Nafarroako lehenengo puntu nagusia da Ipar Euskal Herria eta Frantziatik etorrita, eta horren lekuko dira Kolegiata bera eta inguruko eraikinak, erromesak arduratzeko sortuak hein handi batean.

824. urtean Orreagako Bigarren Gudua gertatu zen, Iruñeko Erresumaren aurka, Aragoiko Konderria eta banukasitarrek lagunduta eta Eneko Enekoitzek zuzenduta, duela gutxi independizatutako lurraldeak birkonkistatu nahi zituen Ludoviko Pio erregearen armada frankoaren aurka. Iruindarrek irabazitako norgehiagoka hau erabakigarria izan zen Iruñeko Erresumaren behin betiko independentzia eta loraldirako.

1225 eta 1250 artean osatu zen Orreagako kantua, nafar erromantzez, eta jatorrizko 5 500 bertsoetatik ehun baino ez dira gorde. Kasualitatez aurkitu zuten Nafarroako Artxibo Orokorran, 1916an. Errolanen istorioa kontatzen du, baina ez da Errolanen kantuaren oinordeko zuzena

Kolegiata sortzea

Donejakue bidearen mapa zaharra, kolegiatan gordeta, non Orreaga ("Ronces-valles") ikus daitekeen bidearen hasiera gisa

Orreagako kolegiata, erromes jakobearren ospitale zaharra, Ibañeta mendatea ondoren ostatu hartzeko sortua, 1127an Iruñeko apezpikua Antso Larrosa jaunak sortu zuen. Honek Ibañetan ostatua eraiki zuen eta ekainaren 16an gotzainen, abadeen, elizgizonen eta laikoen kofradia bat eraiki zuen, kapareen ostatua eta kapareen zaintza finantzatzeko. 1132. urtearen inguruan, ospitalea gaur egun dagoen lekura eraman zuten.

Kofradiak ezin izan zuenez fundazioaren biziraupena ziurtatu, errenta finkoez hornitu zuen: apezpikuak Aezkoako eliza guztiak eman zizkion, eta Iruñeko kabildoak Esteribar eta Erroibar ibarretan zituenak eman zizkion. Iruñeko kalonje batek ostatua prior gisa gobernatzea erabaki zen. Bera eta bi kapilauak Orreagako etorkizuneko kalonjeen kabildoaren hasierako gunea izango ziren, eta, Iruñeko eredua bezala, San Agustinen arauak arautu zuen. 1137an, Inozentzio II.a Aitasaintuak Orreagako eliza eta ospitalea hartu zituen babespean, eta bere jabetzak berretsi zituen; ondorioz, fundazio-prozesua amaitu zen. Handik gutxira Izpiritu Zainduaren hil kapera eraiki behar izan zuten, Erdi Aroan "Errolanen kapera" bezala ezagutzen zena.

Ostatua oso ondo hornitua zegoen orduan, eta bi etxe bereiz ere bazituen, bata gizonentzat eta bestea emakumeentzat, Orreagako laudorioz egindako poema garaikide baten arabera, erromesek jasotzen zituzten arretak eta funtzionamendua ere deskribatzen dituena. Antso VII.a Azkarra nafar erregeak gaur egungo eliza bikain eraiki eta hornitu zuen, 1219an sagaratu zena eta erregeak berak ehortzi zuena. Erregeak Nafarroako armarria osatzen duten esmeralda eta kateak eraman zituen Orreagara, 1212an Navas de Tolosako guduan Muhammad al-Nasir edo Miramolin lapurtu zizkionean.

Orreagatar lurren hedapena

Mugarriak Gipuzkoako Usurbilen, lurralde horiek Orreagakoak zirela adierazten zutenak

XIII. mendean zehar, kolegiataren jabaria edo ondasun eta eskubideen multzoa Nafarroan, lehentasunez, bere hasierako nukleoaren hegoalderantz hedatu zen. Donejakue bidean zehar Iruñerrira iristen da, eta handik haizemailea zabaltzen da: Longida, Untzitibar, Elortzibar, Orbaibar, Izarbeibar, Deierri eta Erdialdeko eta Erriberako zenbait hiribildu. Hegoaldeko hedapen horren osagarri gisa, jaso edo erosi zituen ondasunak idatzi behar dira inguruko Baxenabarren, edo are urrunago, Xiberoan. Jabetza multzo hori kokatzeko, hamabi enkargu sortu ziren Nafarroako Erresuman: Antxoritz, Artaxo, Atarrabia, Azkoien, Ekai, Katalain, Larrasoaña, Lorka, Tutera, Zangoza, Zabaltzeta eta Zilbeti. XIV. mendean eta XV. mendearen lehen erdian, ondasun batzuk jasotzen jarraitu zuen, eta ondasun horien lehentasunezko kokapena, nahiz eta ez esklusiboa, lehen aipatutako eremuaren antzekoa zen, baina haren perimetroa handituz. XV. mendearen lehen erdian hamabost bat eliza patronatu uztea izan zen, beharbada, Behe Erdi Aroko domeinuaren zabalkunderik nabarmenena. Handitze horien artean Zumaiako eliza nabarmentzen da.

Baina Orreaga bereizten duena, Nafarroako Erresumako beste eliz erakunde batzuen aldean, zera da, bere domeinuaren eremua Iberiar Penintsula ez ezik, mendebaldeko Europako hainbat nazio ere hartzen zituela. 1193an jaso zuen bere lehen eliza Nafarroatik kanpo, Galizian, eta XIII. mendearen hasieran El Villar eta Zamoraren gomendioak jasotzen zituen Leongo Erresuman. Gaztelan Vellizako ospitalea eta Segovia eta Soria probintzietako jabetzak eman zizkioten. Aragoiko Erresuman (San Julian de Andria, gaur egungo A Sotonera udalerrian) eta baita duela gutxi konkistatutako lurretan ere, Valentziako Erresuman (Puçolgo gomendioa) eta Sevillan bertan, besteak beste. Leomilen zuzenketa izan zen portugaldarren ondasunen muina, eta XIX. mendera arte iraun zuen. Iberiar Penintsulatik kanpo, Santa Maria Mascarellaren (Bolonia), Londresen, eta Frantzian Samatango (Tolosatik gertu) eta Montpelhièrko gomendioak eta Xampainako jabetzak nabarmendu behar dira. Kolegiatak Pirinioz gaindiko ondasun hauek XVI. mendera arte mantendu zituen, neurri batean erreforma protestanteak ekarri zituen konbultsioen ondorioz galdu zituen. Samatan bakarrik mantendu zen ozta-ozta, harik eta 1631n Artaxoako priorerria jasotzearen truke Tolosako Done Saturdiri eman zioten arte.

Eliza-liskarrak

Honorio III.a Aitasaintua Santa Maria Novella basilikan

Orreagako gorakadak azaltzen du 1204an fraideen beraien artean priorrak hautatzean izan ziren liskarrak. Ondoren, Iruñeko kabildoak priorrak aukeratzeko eskubidea aldarrikatu zuen 1217an, fraideek, lehentxeago, beren priorea komunitatearen barruan aukeratzeko pribilegioa aita santuarengandik lortu zutenean (hau da, Iruñeko kalonje izan beharrik gabe). 1218an Honorio III.ak kontzesioa berretsi zuen, baina Iruñeko gotzainari hauteskundeetan parte hartzeko agindu zion. Bi auzi berri sustatuko zituen Iruñeko kabildoak, priorra bere kideen artean hauta zezaten (1270-1273 eta 1302-1303), baina bietan porrot egin zuen. Orreagako priorrak lortu zuen ospea apezpiku-atributuen erabileran eta Nafarroako Gorteetara joatean nabarmendu zen XIII. mendearen bigarren erdian.

1287an Orreagako aginduak estatutu batzuk onartu zituen, aurreko beste batzuk zabalduz, erromesen ostatuaren inguruan sortutako erakunde konplexuaren bizitza arautzeko balio izan zutenak. Estatutu horiek komunitateari buruzkoak ziren, San Agustinen kalonjeen kabildo-izaera ilundu eta ospitale-ordena autonomoaren, bereziaren, funtzioa azpimarratu nahi zuen definizio lauso gisa. XIV. mendearen lehen erdian, bigarren aukera hori defendatzen zuten praktoek eta fraideek aurre egin zieten, nahiago baitzuten kalonje deitu eta Iruñekoen pare bizi ziren. Aldarrikapen batzuen hondoan, etxeko ospitaleko lanak murriztu nahi zituzten, eta banakako prebendak zituen kabildo soil bihurtu. Iruñeko apezpikuaren epaiak 1371an kalonje izena berretsi zien eta dotazioak handitu zituen, baina errenta gehienen administrazioa priorraren esku utzi zuen.

Beste faktore batek Orreagako barne-egoera okertu zuen XIV. mendearen erdialdean. Egoitza Santuak Orreagako Udalaren onuren artean sartu zuen, eta printzeen izendapena beretzat gorde nahi izan zuen, kabildoari berari aukeratzeko eskubidea kenduz, XV. mendearen hasieran lortu zuena. Gainera, aurrekoek mende batez (1424-1527) beren oinordetza zehaztea lortu zuten, oinordetza-eskubidea zuten pradjutorren bidez. Preferatoa agramondar enklabe bihurtu zen eta bere titularrek kalonjeei beren dotazioak eskastu zizkieten. Konbultsio horiek ez zituzten Orreagaren ospea eta errentak kaltetu. Hainbesteraino non, bi alditan (1405 eta 1500) Iruñea artzapezpikutza egiten saiatu zirenean, bietan, elizbarruti sufragario bat ezartzea pentsatu zen. Done Jakueko erromesen aldeko abegi ona ere egin zen, hori baitzen Orreagako Andere Mariaren ospitalearen funtsezko sustraia eta lehen justifikazioa.

Aro Modernoa

Orreagako grabatua Museo Unibertsala aldizkarian, XIX. mendean

Fernando Katolikoak Nafarroako Erresuma konkistatu ondoren 1512n, Orreaga, erresumako gainerako toki indartsuak bezala, Albako dukeak egin zuen armagabetze politikaren menpe geratu zen, dinastia berriak ongi etorria izango zen priore baten izendapena babesteko aukera espero zen bitartean. Hala izango zen 1518 eta 1542 artean Frantzisko Nafarroakoa jauna, erresuma honetako familia ospetsuenetako bateko kidea. Bere garaikoa da hiruko konkordia (1534), zeinaren arabera kolegiataren errentak, aurrerantzean, berdin banatu baitziren prior, kabildo eta bere mensaren eta elizako ospitale eta fabrikaren artean. Ordura arte, dena alderdien esku geratzen zenez, bidegabekeria eta gobernu txarreko egoerak izaten ziren. Interesgarria da ohartaraztea neurria bat datorrela urte horietan bertan Nafarroako monasterioetan hartu ziren antzeko xedapenekin.

Bestalde, Nafarroako dinastia Frantziakotik bereizteak Labritarrek lekuaren muga-izaeraren ondorioak areagotu zituen (1523an, batez ere), eta, gainera, merindadea Baxenabarretik bereizteak Ibañeta mendateko goarnizioa indartzera bultzatu zituen erresumako agintari zibilak; horrek, berehala, troparen eta kabuertarren arteko estropezuak ekarriko zituen. Bestalde, bereizketa horrek berak sortu zuen kolegiataren ondasun eta eskubide jurisdikzionalen existentziaren arazoa pertsona eta lur eta eraikin frantsesen gainean; arazo hori ez zen XIX. mendera arte konpondu.

1521ean Nafarroa birkonkistatzen saiatu eta 4 urtera, 1525ean, Auritzen sorginkeria-prozesu bat izan zen, Balanza lizentziadunak parte hartu zuelarik. Luzaideko eta Orreagako auzipetuak ziren. Orreagakoak Miquella del Burgo eta María de Garralda ziren. Beharrezko ikerketak egin ondoren, ez zen sorginkeria-jardueren aztarnarik aurkitu. Akusatuek, bestalde, ezkutuko hainbat jardunbidetan aritu zirela adierazi zuten. Hasteko, enkarterriei ondasun guztiak bahitu zitzaizkien. Ez da behin betiko epaia ezagutzen, baina jasota dago 8 sorgin erre zirela.

XVI. mendean, zenbait pretorek errenten hiruko banaketa zigortu zuen bulda pontifikala indargabetzea nahi izan zuten; Martin Azpilkueta kolegiatan zegoen. XVII. mendean, aurrekoen botere politikoa berretsi zen, muga defendatzearen garrantzia areagotu zen bezalaxe -beste faktore batzuen artean-; garai batean bezala, hauek eta aurrekoek eta ondorengoek eserlekua eta botoa zuten erresumako gorteetan, baina orduan, gainera, haietako batzuk erresumako aldundi iraunkorreko kide izendatu zituzten: zehazki, Torres eta Grijalba 1644an eta Enekoitz Abarka 1688an. XVIII. mendearen hasieran Espainiako tronurako ondorengotzaren arazoaren planteamenduarekin, Orreaga Filipe Borboikoak (Gaztelako V.a eta Nafarroako VII.a) mintzatu zen, eta une desberdinetan hartu zituen Elisabet Farnesio erregina, erregearen bigarren emaztea, eta Karlos II.a Espainiakoaren erregina alarguna, Mariana Neoburgekoa. Orreagak sute suntsitzaile bat jasan zuen 1724an eta, mendeurrena amaitu baino lehen, 1793-1795eko Frantziako Konbentzioaren Gerra, non, 1794ko Frantziaren erasoaldiarekin, bere eraikinetako batzuk suntsitu ziren.

Kolegiata, hala ere, une hartan bere zentrita eta bere gainbeheraren zirriborroa kontsidera daitekeenean zegoen; leku osoan 118 pertsona bizi ziren (1847an 89 baino ez zirenak); haien artean, abadea, zortzi kalonje, sei errazionero eta bi kapilau zeuden. Orduan kabildoa sekularizatzeaz hitz egiten hasi ziren. Eta, zentzu horretan, Nafarroako Gorteak irudikatu ziren 1795ean, arrakastarik gabe.

Aro Garaikidea

Orreagako Hirugarren Guduaren mapa

Kolegiatak XVIII. mendearen bukaerako eta XIX. mendearen hasierako gerrak jasan zituen, baita ikuspegi ekonomikotik ere; Iberiar Penintsulakoan (1808-1814) bere bitxi asko besterendu behar izan zituen; gainera, 1813ko uztailaren 25ean Frantziako armen azken eraso garrantzitsuaren jomuga izan zen, Iruñea salbatzeko ahalegin desesperatuan; Soult mariskalaren tropek Orreaga erasotu zuten, eta honek zuhurragotzat jo zuen Lintzoain eta Zubiri atzera egitea. Orreagako Hirugarren Gudua da. XIX. mendearen erdialdera, errege-patronatuko eliza zen, eta erregeak priore izendatzen zuen. Ez zegoen kalonje kopuru finkorik, eta hauek eta priorrak errentekin iraun zezaketenak aukeratzen zituzten, nahiz eta hamabi baino gehiago ez izan, lau errazionero eta bi kapilau aparte, horietako bat organista, kapera gobernatzeko, tenore bat, baxu-jotzaile bat, bi bajete eta bost infantez osatua. Hurrengo berrogei urteetan, Orreaga krisi orokorrean sartu zen, eta Karlistaldiak eta Desamortizazioa ekarri zituen, kausa eta ondorio gisa. Pirinioetako bi isurialdeetako nafarren arteko muga-arazoak ia behin betiko konpondu ziren urteak ere badira; irtenbide horren negoziazioetan kabildoak garrantzi berezia izan zuen.

Azpimarratzekoa da 2005eko martxoaren 10ean 14. Korrika herri honetan amaitu zela. Sinbologia handikoa izan zen.

Demografia

2021 urteko erroldaren arabera 19 biztanle zituen Orreagak.

1842	1857	1860	1877	1887	1897	1900	1910	1920	1930	1940	1950	1960	1970	1981	1991	2001	2011	2021
89	137	104	64	118	141	142	155	152	163	146	106	96	81	48	35	26	23	19

Ekonomia

Nafarroako eremu alpinoko berezko laboreak dira nagusi: patata eta zereala. Hala ere, mendiek eta larreek kopuruz gainditzen dituzte, eta aberastasun nagusia abeltzaintza da, batez ere ugaria eta basokoa. Azienda-tratulariak eta egurrak daude.

Nekazaritza- eta abeltzaintza-lanak izan ziren garai batean okupazio-iturri nagusiak. Larre naturalen ugaritasunak abere-etxola garrantzitsu bat bazkatu zuen, batez ere behi-aziendetan oinarritua, Pirinioetako eta Suhitzako arrazak nahasten zituena. 1972ko nekazaritza-erroldaren arabera, udal honetan 4 nekazaritza-ustiategi zeuden. Horrek guztiak 1 429 hektareako azalera zuen erroldatuta; horietatik 38 lur landukoak ziren eta 1 391 landu gabeak. 1986an, merkatu komunean sartu zenean, udalerri hori "mendialde" izendatu zuten, eta horren garapen integraleko proiektuaren % 35eko sorospena jaso zuen.

Hala ere, udalerriko jarduera ekonomiko nagusia zerbitzuak dira, horretan aritzen dira udalerriko biztanleen %90. Orreagaren ondare artistikoak ehunka erromes eta bisitari erakartzen ditu urtero herrira, eta bisitari horien etorrerak hainbat jatetxe, museo eta turismo azpiegitura zabaltzea eragin du. Zerbitzuen sektoreak, hotel bat, ostatu bat eta bi jatetxerekin, udalerriko okupazio ekonomiko ia osoa ordezkatzen du.

Politika

Orreaga udalerri berezia da, biztanle gutxi dituelako (2017an 21) eta izaera berezia duelako (apaizak Orreagako kolegiatan, ia bakar-bakarrik). Kolegiata da barne-gaiak kudeatzen dituena, eta Auritzeko udala gainerako kudeaketez arduratzen dena.

Hauteskundeak

Udal hauteskundeak

Alderdia	Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera
	1979	1983	1987	1991	1995	1999	2003	2007	2011	2015	2019
Orreagako Talde Independentea	-	-	-	1	1	1	1	1	1	1	1
Nafar Herriaren Batasuna	-	-	-	-	-	-	-	-	1	1	-
Nafarroako Alderdi Sozialista	-	-	1	-	-	-	-	-	-	-	-
Orreaga	-	4	-	-	-	-	-	-	-	-	-
Orreagako Hauteskunde Talde Independentea	5	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-
Ezkerren Nafar Batasuna	0	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-

1979tik, Luis Etxeberria Etxebarren izan da alkatea. Lehenengo urtean, bost zinegotzi, Orreagako Hauteskunde Talde Independenteko kide gisa. Ondoren, Orreaga izena hartu zuen, eta 1987an Nafarroako Alderdi Sozialistako kide gisa atxiki zen, nahiz eta 1991n berriz ere hautagaitza independentea izan (Orreagako Talde Independentea), 2019an ere jarraitzen zuena. Bi alderditako zinegotziak egon diren urte bakarrak 2011 eta 2015 izan dira, Orreagako Talde Independenteko Luis Etxeberria Etxebarrenekin eta Nafar Herriaren Batasungo beste batekin.

Zinegotzien kopuruak behera egin du pixkanaka, hasierako bostetik 1983ko 4ra eta, ondoren, bakarrera (bi 2011 eta 2019 artean). Bi faktorek eragin dute hori: ordezkatutako populazio baxuak -20 herritarretako 5 zinegotzi asko- eta zerrendek, urte gehienetan hautagai bakarra aurkeztu baita.

Foru hauteskundeak

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak Alderdia Bozak guztira % +/-  Navarra Suma 10 66,67 -  Geroa Bai 2 13,33 ▼ 1  Nafarroako Alderdi Sozialista 1 6,67 ▼ 1  Ahal Dugu 1 6,67 ▲ 1

2015eko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak Alderdia Bozak guztira % +/-  Nafar Herriaren Batasuna 12 66,67 ?  Geroa Bai 3 16,67 ?  Nafarroako Alderdi Sozialista 2 11,11 ?   Herritarrak - Herritarron Alderdia 1 5,56 ?

Udala

Udalaren egoitza Orreagako kolegiatan dago.

Alkateak

1979tik, Orreagak alkate bakarra izan du:

Hasiera	Amaiera	Alkatea	Alderdia
1979	1983	Luis Etxeberria Etxabarren	Orreagako Hauteskunde Talde Independentea
1983	1987	Luis Etxeberria Etxabarren	Orreaga
1987	1991	Luis Etxeberria Etxabarren	Nafarroako Alderdi Sozialista
1991	karguan	Luis Etxeberria Etxabarren	Orreagako Talde Independente

Garraioa

Autobuses Artieda autobus konpainiak Orreaga Iruñekin batzen du. Autobus lineak honako ibilbidea egiten du:

• Jaurrieta - Abaurregaina - Abaurrepea - Garaioa - Aribe - Garralda - Orreaga - Auritz - Aurizberri - Mezkiritz - Bizkarreta - Lintzoain - Erro - Zubiri - Larrasoaña - Idoi - Zuriain - Antxoritz - Zabaldika - Olloki - Uharte - Atarrabia - Burlata eta Iruñea

Gainera, PLM konpainiak Iruñea eta Donibane Garazi arteko linea operatzen du. Autobus lineak honako ibilbidea egiten du:

• Iruñea - Orreaga - Luzaide - Pekotxeta - Arnegi eta Donibane Garazi

Kultura

Euskara

Ikus, gainera: «auritzera» eta «nafarrera»

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Orreaga sailkatu zituen, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkian, Pirinio ibarretik Erroibar eta Aezkoa ibarrekin hitz egiten zena.

Koldo Zuazok, 2010ean, Orreagak nafarrera euskalkian sailkatu zituen.

Herri honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak ditu. Horregatik sailkatzen da Auritzera azpieuskalkian. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Orreagako mintzaira zaharra oso hiztun gutxik dakite. Ez dago kontabilitate ofizialik, baina uste da, azken hiztuna hil ez bada, apenas geratuko dela ezagutzen duen jende mordorik.

Jaiak

• Orreagarako erromeria, inguruko ibarretako herrien prozesioa hainbat datatan

Ondarea

Ondasun nabarmenak

Done Jakueren eliza, Izpiritu Santuaren kapera eta posada, Donejakue bidean zehar

Ikus zerrenda: «Orreagako kultura ondasunak»

• Orreagako kolegiata, Nafarroako gotikoaren adierazlerik handientzat jotzen den monumentu multzoa.
  • Orreagako kolegiatako eliza, kolegiataren erdiko nabea, kristau gurtza praktikatzen denekoa.
  • Orreagako kolegiatako klaustroa, kolegiatako patio nagusia, XVII. mendekoa.
  • Orreagako kolegiatako kripta, XIII. mendeko kolegiataren gela, horma-pinturekin.
  • Orreagako kolegiatako museoa, kolegiataren elementu adierazgarriak daude.
  • Orreagako kolegiatako San Agustinen kapera, Antso VII.a Azkarraren hilobia dagoen tokia
  • Orreagako kolegiatako liburutegia, 15 000 liburuki baino gehiagorekin, Euskal Herriko zaharrenetarikoa.
• Orreagako Andre Maria, Ama Birjinaren taila, bere adbokazioa Orreagari dagokio.
• Done Jakueren eliza, XIII. mendeko tenplu kristaua.
• Izpiritu Santuaren kapera, XII. mendeko tenplu kristaua, VIII. mendean jatorria izan zezakeena.
• Orreagako ospitalea, XII. mendeko erromesen ospitale zaharra.
• San Salbatzailearen baseliza, 1965eko tenplu kristaua, XI. mendeko aurreko tenplu baten gainean.
• Orreagako oroitarria, Orreagako guduaren omenezko oroitarria, Ibañetan kokatuta.
• Itzandegia, XIV. mendeko zuzkidura-eraikina, gaur egun aterpetxea.

Eremu naturalak

• Orreagako lautada, Pirinioan barneko ordokia.
• Irati, Pirinioetako oihana.

Irudiak

• 

  Orreagako kolegiata

• 

  Done Jakueren eliza

• 

  Izpiritu Santuaren kapera

• 

  San Agustinen kaperako beiratea

• 

  Orreagako guduaren oroitarria

Erreferentziak

• Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.

Ikus, gainera

• Pirinioak
• Zangozako merindadea
• Nafarroa Garaia

Kanpo estekak

• Orreagako kolegiatako webgune ofiziala

• Datuak: Q917891
• Multimedia: Orreaga-Roncesvalles
• Liburuak: Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Orreaga