Persiera

Persiera
فارسی
Datu orokorrak
Lurralde eremua	Iran, Afganistan, Tadjikistan eta inguruko hainbat estatu (ad: Uzbekistan)
Hiztunak	71 milio berez 110 milioi guztira
Rankinga	14
Ofizialtasuna	Iran, Tadjikistan, Afganistan
Eskualdea	Ekialde Hurbila, Asia Erdialdea
UNESCO sailkapena	1 ziurra
Araugilea	Literatura eta Persieraren Akademia
Hizkuntza familia
hizkuntza nostratikoak Hizkuntza euroasiarrak Indoeuropar hizkuntzak Indo-irandar hizkuntzak Irandar hizkuntzak Western Iranian languages (en) Southwestern Iranian languages (en)
Informazio filologikoa
Hizkuntza-tipologia	SOV hizkuntza
Denbora gramatikalak	orainaldia, lehenaldia, geroaldia, present perfect (en) , present continuous (en) , past perfect simple (en) eta future perfect (en)
Modu gramatikalak	indikatiboa, subjuntiboa, agintera eta optative (en)
Alfabetoa	Persian alphabet (en)
Aurrekaria	Pehleviera
Hizkuntza kodeak
ISO 639-1	fa
ISO 639-2	per fas
ISO 639-3	fas
Ethnologue	fas
Glottolog	baliorik ez
Wikipedia	fa

Persiera فارسی fārsi (fɒːɾˈsiː ahoskatua), baita farsi ere, gehienbat Iranen mintzatzen den indoeuropar hizkuntza da. Tajikistanen, Afganistanen, Georgian, eta India eta Pakistango eskualde batzuetan ere hitz egiten da. Gutxi gorabehera, 46 milioi gizabanakok dute lehen hizkuntzatzat.

Sailkapena

Persiera, hizkuntza irandarren artean, Irango Mendebaldeko taldeko hizkuntza indoeuroparra da. Mendebaldeko Irandar hizkuntzak bi azpitaldetan banatzen dira: Hegomendebaldekoak (persiera zabalduena) eta Iparmendebaldekoak (kurduera nagusi).

Historia

Irango hizkuntzak hiru arotan banatzen dira: Aintzinakoa, Ertaina, eta Berria. Hiru arook Irango historiako hiru arotan kokatzen dira: Aintzinako Aroa Oraingo Aroaren Aurreko 400-300 urte inguruan, Ertaina sasandar inperio garaian, eta Aro Berria handik honako urteetan.

Agirien arabera, persiera berriak aintzinako persieran du jatorria.

Persieraren historia ezaguna hiru arotan bana daiteke:

Aintzinako persiera

Hizkuntza idatzi bezala, aintzinako persieraz idatzitako idaztirik zaharrena Dario I.ren (errege OAA 522-486 urte bitartean) garaikoa da. Beste idazti batzuk Errumanian, Armenian, Bahrainen, Iraken, Turkian eta Egipton aurkitu dira. Aintzinako persiera idatzitako hizkuntza indoeuroparren artean zaharrenetakoa da.

Persiera Ertaina

Akemenestar inperioa erori eta gero hasi zen "aro ertaina". Agertu zen lehen aldia sasandar aroko (Oraingo Aroko 224-651) idaztietan izan zen, eta literatur hizkuntza bezala 6-7. mendeetan.

8. mendetik aurrera halere Egungo persiera nagusitu zitzaion.

Persiera berria

Hiru arotan banatzen da:

• Persiera Berri Goiztiarra (8-9. mendeetakoa)
• Persiera klasikoa (10–18. mende bitartekoa)
• Egungo persiera (19. mendetik honakoa)

Egungo persieradunek persiera berri goiztiarra neurri handi batean uler dezakete, morfologia eta hiztegia gutxi aldatzearen ondorioz.

Persiera Berri Goiztiarra

Persiera Berriak persiera ertaina ordezkatu zuen 8. eta 9. mendeen inguruan, literaturaren birjaiotze batekin.

Persieraz egindako lehen olerkiak Afganistanen sortu ziren.

11. mendea eta gero, hizkuntza zabalduz joan zen eta Asia erdialdeko herrialde turkiarrek islamaren eta hiri-kulturaren berri persieraren bitartez jaso zuten. Nazioarteko hizkuntzatzat erabili zuten gutxienez 19. mendera arte, egitura morfologiko errazak lagundurik. Ertaroaren amaieran persieraren eredua jarraituko zuten literatur hizkuntz musulman berriak sortu ziren, haien artean otomandarren turkiera, dobhashi, eta urduera. Hauek guztiak persieraren alaba-hizkuntzatzat hartzen dira.

Persiera klasikoa

Persia Ertaroko hizkuntza batuari deritzo, literaturan eta olerkigintzan erabilia. 10. eta 12. mende arteko hizkuntza zen. 12. eta 15. mendeetan zehar dinastia turkiar-mongoliarrek erabili zuten, baita 16. eta 19. mendeetan berrezarritako persiar agintariek ere.

Garai honetan, persiera erabiltzen zuten Persia Handian eta Indiako azpikontinenteko zati handi batean. Dinastia musulman anitzen hizkuntza ofiziala ere bazen. Persiera izan zen Marco Polok Txinan zehar egindako bidaietan Kublai Khanen gortean erabili zuen hizkuntza ez-europar bakarra.

Erabilera Anatolian

Ertaroa baino lehen Anatolia persieraz zegiten dinastiek gobernatu zuten arren, hizkuntza galdu egin zen sasandar inperioa erori zenean. Mende batzuk geroago, persiera erruz biziberritu zuten otomandarrek euren inperioaren hizkuntza egin zutenean. Mende batzuk geroago otomandarren turkiera, persieraren eragin handia zuena, literatur hizkuntza bilakatu zen.

Erabilera Hego Asian

Persierak eragin handia izan zuen Asia mendebaldeko, Europako, Asia erdialdeko eta Asia hegoaldeko hizkuntza askoren erakuntzan.

Turkiar-persiarrek Hego Asia konkistatu eta gero, persiera ekarri zuten beraiekin. Britainiarrek India konkistatu aurreko 500 urteetan, persiera bigarren hizkuntza bezala erabiltzen zen bertan, mughalek zioten miresmena zela eta. Kulturaren eta hezkuntzaren hizkuntza nagusi bihurtu zen gorte musulmanetan, mughal enperadoreen hizkuntza ofizial bakarra bihurtzeraino. Bengalan hizkelki berria sortu zen, dobhashi zelakoa, persieran oinarriturik.

1843tik aurrera, halere, ingelerak eta hindustanierak ordezkatu zuten persiera azpikontinentean. Persieraren garrantzia bertako hizkuntz batzuetan izandako eraginean ikus daiteke. Urduerak oraindik ere persierako mailegu asko erabiltzen ditu. Indian ere bada oraindik Irandik etorritako zoroastriar talde txikia, Dari hizkelkia darabilena.

Gaur egungo persiera

Qajar dinastia

19. mendean, Qajar dinastipean, Teherango hizkelkiak garrantzia hartu zuen beste hizkelkiei gailenduz. Arabieratik maileguan hartutako hitz ugari zuen, baina persieraratu egin ziren asko eta asko. Horrez gain, errusieratik, frantsesetik eta ingeleratik hitz asko hartu ziren, batez ere teknologiarekin lotutakoak.

Atzerriko hizkuntzetatik jasotako maileguetatik babesteko, 1903an sortu zuten lehen elkartea. Honen arabera, persiera eta arabiera erabiliko ziren hitz berriak sortzeko.

Pahlavi dinastia

Persiera zaintzeko lehen akademia 1935an sortu zuten orduko abertzale garrantzitsu batzuk, Irango Akademia izenpean. 1930ko eta 1940ko hamarkadetan akademiak lan handia egin zuen mendeetan zehar arabieratik, errusieratik, frantsesetik, eta grekeratik hartutako maileguak ordezkatzen, izan ere, mailegu horiek sortutako literatur hizkuntza aldentzen joan zen ahozko persieratik.

Aldaerak

Egungo persierak hiru aldaera ditu:

• Irango persiera (persiera, mendebaldeko persiera, edo farsi) Iranen hitz egiten da, baita Iraken eta Persiar Golkoko estatuetan ere, neurri txikiagoan bada ere.
• Ekialdeko persiera (Dari persiera, Afganistango persiera, edo Dari) Afganistanen hitz egiten da.
• Tajikera (Tajik Persian) Tajikistanen eta Uzbekistanen hitz egiten da. Alfabeto zirilikoa erabiltzen du.

Hiru aldaerok guztiok Persiako literatura klasikoan dute oinarria. Hauez gain bada Iranen, Afganistanen eta Tajikistanen persiera batutik aldentzen den hainbat hizkelki, alegia:

• Afganistango eta Pakistango Harazagi hizkelkia.
• Afganistan mendebaldeko Herati hizkelkia.
• Afganistango eta Tajikistango Darwazi hizkelkia.
• Teherango azentua (Irango persiera batuko oinarria).

Irango, Afganistango, eta Tajikistango persieradunak neurri handi batean elkarren artean uler daitezke.

Persieraren antzeko diren beste hizkuntza batzuk (nahiz eta batzuren ustez hizkelki diren):

• Luri (edo Lori), batez ere Irango hegomendebaldean eta mendebaldean hitz egiten da.
• Lari (Iran hegoaldean).
• Tat, Azerbaijango, Errusiako, eta Transkaukasiako eskualde batzuetan hitz egiten dena. Persieraren aldaeratzat jotzen da. Ez da Irango iparmendebaldeko Tati hizkuntzarekin nahastu behar.

Persieraren urrunagoko hizkuntza-senideak kurduera eta balutxia dira.

Adibideak

Hona hemen Giza Eskubideen Aldarrikapen Unibertsalaren 1. atala.

• Irandar persieraz (farsi):

همهٔ افراد بشر آزاد به دنیا می‌آیند و حیثیت و حقوقشان با هم برابر است، همه اندیشه و وجدان دارند و باید در برابر یکدیگر با روح برادری رفتار کنند.*

IPA: hæmeje æfrɒde bæʃær ɒzɒd be donjɒ miɒjænd o hejsijæt o hoɢuɢe ʃɒn bɒ hæm bærɒbær æst hæme ʃɒn ændiʃe o vedʒdɒn dɒrænd o bɒjæd dær bærɒbære jekdiɡær bɒ ruhe bærɒdæri ræftɒr konænd

• Tadjik persieraz (tajiki): Ҳамаи афроди башар озод ба дунё меоянд ва ҳайсияту ҳуқуқашон бо ҳам баробар аст, ҳамаашон андешаву виҷдон доранд ва бояд дар баробари якдигар бо рӯҳи бародарӣ рафтор кунанд.
• Euskaraz: Gizon-emakume guztiak aske jaiotzen dira, duintasun eta eskubide berberak dituztela; eta ezaguera eta kontzientzia dutenez gero, elkarren artean senide legez jokatu beharra dute.

Kanpo estekak

Hizkuntza honek bere Wikipedia du: Bisita ezazu.

• Datuak: Q9168
• Multimedia: Persian language