Polonia

Poloniako Errepublika
	Rzeczpospolita Polska
	Ereserkia: Mazurek Dąbrowskiego
; Poloniako bandera	; Poloniako armarria
Geografia
Hiriburua	Varsovia; 52°13′48″N 21°0′40″E
Azalera	312.683 km² (70.); Ura %2,6 eta ; Ura %2,7
Punturik altuena	Rysy (2.499 m)
Punturik sakonena	Żuławy Wiślane (en) (−1,8 m)
Kontinentea	Europa
Mugakideak	Txekia, Alemania, Ukraina, Eslovakia, Bielorrusia, Lituania eta Errusia
Administrazioa
Gobernu-sistema	parliamentary system (en) , Estatu unitario eta erdipresidentzialismo
Poloniako presidentea	Andrzej Duda
Legebiltzarra	Poloniako Parlamentua
Epai autoritatea	Supreme Court of Poland (en)
Harreman diplomatikoak	Ikusi mapa Wikidatan
Zeren kide	ikusi Aduanen Mundu Erakundea; Arma Kimikoak Debekatzeko Erakundea; Australia taldea; Berreraikuntza eta Garapeneko Nazioarteko Bankua; Ekonomia Lankidetza eta Garapenerako Antolakundea; Elkarren Laguntza Ekonomikorako Kontseilua; Energiaren Nazioarteko Erakundea; Eurocontrol (en) ; Europako Espazio Agentzia; Europako Kontseilua; Europako Segurtasun eta Lankidetzako Antolakundea; Europar Batasuna; Group on Earth Observations (en) ; International Centre for Migration Policy Development (en) ; International Holocaust Remembrance Alliance (en) ; Interpol; Ipar Atlantikoko Itunaren Erakundea; Istanbulgo Hitzarmena; Itsaso Baltikoko Estatuen Kontseilua; Jabetza Intelektualaren Mundu Erakundea; Merkataritzaren Mundu Erakundea; Missile Technology Control Regime (en) ; Movement Coordination Centre Europe (en) ; Multilateral Investment Guarantee Agency (en) ; Munduko Meteorologia Erakundea; Nazio Batuen Erakundea; Nazioarteko Diru Funtsa; Nazioarteko Erakunde Hidrografikoa; Nazioarteko Finantza Korporazioa; Nazioarteko Garapen Elkartea; Nuclear Suppliers Group (en) ; Osasunaren Mundu Erakundea; Posta Batasun Unibertsala; Schengen eremua; Strategic Airlift Capability (en) ; Telekomunikazioen Batasun Internazionala; Treaty on Open Skies (en) ; UNESCO; Varsoviako Ituna; Visa Waiver Program (en) ; Visegrád Group (en) ; Weimar Triangle (en) ;
Demografia
Biztanleria	38.382.576
Dentsitatea	Adierazpen errorea: Ustekabeko < eragilea bizt/km² (83.)
Talde etnikoak	ikusi Poloniar, silesiar, alemaniar eta Ukrainians in Poland (en) ;
Hizkuntza ofizialak	ikusi poloniera ; bielorrusiera ; Silesiera ; Kaxubiera ;
Erabilitako hizkuntzak	ikusi poloniera, Silesian German (en) , Polish Sign Language (en) , Prusiera zahar, Wymysorys, lituaniera, aleman, Silesiera, Kaxubiera eta esperanto;
Ezkontzeko adina	genero guztiak: 15
Emankortasun-tasa	1,29 (2014)
Eskolaratu gabeko umeak	228.797 (2014)
Derrigorrezko eskolaratzea	6-18
Bizi-itxaropena	77,45122 (2015)
Giniren koefizientea	30,2 (2018)
Giza garapen indizea	0,876 (2021)
Ekonomia
BPG nominala	524.509.565.263,41 $ (2017)
BPG per capita	13.863 $ (2017)
BPG erosketa botere paritarioa	1.136.347.664.117 nazioarteko dolar (2017)
BPG per capita EAPn	29.923,71 nazioarteko dolar (2017)
BPGaren hazkuntza erreala	2,8 % (2016)
Erreserbak	113.267.368.075 $ (2017)
Inflazioa	0,8 % (2016)
Historia
	Sorrera data: 1918ko azaroaren 11
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia	+48
ISO 3166-1 alpha-2	PL
ISO 3166-1 alpha-3	POL
Ordu eremua	ikusi Europa/Varsovia ; Udako ordutegi: Europa Erdialdeko Udako Ordua ; Udako ordutegi: UTC+02:00 ; ordutegi estandarra: UTC+01:00 ; ordutegi estandarra: Europa Erdialdeko Ordua ;
Elektrizitatea	230 V. 50 Hz.europar loki eta Type E (en)
Internet domeinua	.pl

Polonia^[1] (polonieraz: Polska,/ˈpɔlska/ ahoskatua), izen ofiziala Poloniako Errepublika (polonieraz: Rzeczpospolita Polska; kaxubieraz: Pòlskô Repùblika; silesieraz: Polsko Republika), erdialdeko Europako herrialdea da, iparraldean Baltikoaren eta bi mendiguneren artean (Sudeteak eta Karpatoak) hedatua. 312.696 kilometro koadroko eremua du^[2]^[3] eta 2015ean 38.005.614 biztanle zituen^[4].

Europar Batasuna, NATO, Nazio Batuen Erakundea, Merkataritzaren Mundu Erakundea, Ekonomia Lankidetza eta Garapenerako Antolakundea (OECD), Energiaren Nazioarteko Erakundea, Europako Kontseilua, Europako Segurtasun eta Lankidetzako Antolakundea, Energia Atomikoaren Nazioarteko Agentzia eta Schengengo Hitzarmenaren kidea da.

Geografia

Sakontzeko, irakurri: «Poloniako geografia»

Mugak

Mendebaldean Alemaniarekin du muga; hegoaldean. Txekiar Errepublika eta Eslovakiarekin; ekialdean, Bielorrusia eta Ukrainarekin; eta iparraldean, Itsaso Baltikoa, Errusiaren menpeko Kaliningradeko oblasta eta Lituaniarekin.

Erliebea

Laugarren aroko glaziazioan eratutako ordoki zabal batek hartzen du Poloniako lurralde gehiena, hegoaldeko muga inguruko alderdi menditsua izan ezik. Hori dela eta, Poloniaren batez besteko garaiera txikia da, 173 metrokoa (lurralde osoaren % 75 baino gehiago 200 metrotik behera dago).

Poloniako kostaldea zuzena eta hareatsua da, eta ibaien eta itsasoaren urlasterrek harea eta alubioiak pilatu dituzten alderdietan aintzirak eta zingirak sortu dira. Kostaldearen ekialdean Gdańskeko golkoa dago, eta mendebaldean Pomeraniakoa. Ordokiaren iparraldean hormaguneen hondakinek eratutako muinoak eta hareazko dunak daude. Alderdi horretan bertan aintzira eta zingira asko dago, eta bi eskualde edo lurralde nagusi bereizten dira: Pomerania, mendebaldean, eta Masuria, ekialdean.

Poloniako erdialdeko ordokia Iparraldeko Europako ordokiaren parte bat da, Mazovia, Polesia eta Polonia Handia lurraldeak hartzen dituena. Ordokiaren eta mendien artean muinoak, goi-ordokiak eta ibar zabalak tartekatzen dira: Polonia Txikia, Silesia… Mea hobi handiko eremua da, eta Poloniako alderdirik jendetsuenetakoa.

Mendiek Poloniako hegoaldeko muga osoa hartzen dute. Mendebaldeko Karpato mendien iparraldeko adarrek, alegia, Beskide eta Tatra mendiek, Poloniako hego-ekialdea eta Eslovakia bereizten dituzte. Tatra mendietan dago, hain zuzen ere, Poloniako mendi garaiena: Rysi mendia, 2.499 m. Sudeteko mendi biribilek, berriz, Poloniaren eta Txekiar Errepublikaren arteko muga egiten dute.

Hidrografia

Poloniako ibai guztiek Itsaso Baltikoan isurtzen dute ura, Vistula (Wisła) eta Oder (Odra) ibai nagusien bidez. Oder ibaiak eta haren adar nagusi Mendebaldeko Neisse, Warta eta Noteć ibaiek eratzen duten sareak Poloniako mendebalde osoa ureztatzen du. Bigarren Mundu Gerraren ostetik, Oder ibaiaren behealdeak eta Mendebaldeko Neissek Alemaniaren eta Poloniaren arteko muga lerroa egiten dute. Vistulak eta haren adarrek, San, Mendebaldeko Bug, Narew, Pilica, Wieprz... Eratzen duten sareak Poloniako ekialdea ureztatzen du. Poloniako ibaiek urtean bi aldiz gainezka egiten dute, udaberrian, elurra urtzean, eta udan, uztaileko eurien ondorioz. Ibai horietako askotan ontziz ibil daiteke, eta batzuk, Warta-Oder adibidez, ubidez lotuta daude, batetik bestera igaro ahal izateko. Iparraldean aintzira ugari daude, glaziarrek eratuak.

Klima

Poloniako klima kontinentala da, tenperatura aldaketa handiekin urtean zehar. Uda bero heze laburrak, eta oso negu hotzak izaten dira. Lurraldea zelaia izanik, norabide bateko edo besteko haizeek baldintzatzen dute klima. Ekialdean nabarmenagoa da hotz-beroaren gorabehera, eta alderdi batzuk elurrak lau hilabetez estaltzen ditu. Itsaso Baltikoaren ertzean berriz, klima samurragoa eta egonkorragoa da. Mendietan hotza da. Tenperaturari dagokionez, urtarrileko batez bestekoa 3 °C-koa izaten da, eta -21 °C-koa neguko hotzena. Uztaileko batez bestekoa, berriz, 18 °C-koa, eta 32 °C-koa udako beroena. Euri gutxi egiten du Poloniako ordokian: 600-800 mm urtean (721 mm Krakovian eta 530 mm Varsovian). Mendialdean, berriz, 1.500 mm euri ere izaten da. Udako hilabeteak dira euritsuenak.

Landaredia eta fauna

Polonian Europako, Baltiko aldeko eta Errusiako estepako motako landareak hazten dira. Basoak lurraldearen laurden bat baino gehiago hartzen du. Gerrek eragindako hondamendiak, ebaketak, eta lur agorren eta ikatz hobien hedatzeak basoa txirotu eta urritu dute. Baso ugarienak Karpato mendietan daude: pinuak, izeiak eta alertzeak. Ordokian hariztiak, pagoak eta haltzak dira nagusi, pinuekin eta belar landareekin tartekatuak alderdi batzuetan. Iparraldeko zingiretan hartara egokitutako landareak hazten dira. Poloniako landaredia eta fauna 11 parketan eta 500 barruti berezitan baino gehiagotan babestua dago.

Historia

Sakontzeko, irakurri: «Poloniako historia»

K.o. II. mendeaz gero Vistula eta Oder ibaien arroan bizi ziren eslaviar jatorriko leinuek hiri gotortuetan batu eta estatu txikiak sortu zituzten 800-960 urte bitartean.

Piast dinastia

Ezagutzen den lehen agintariak, Piast dinastiako Mieszko I.ak (963–992), eman zion batasuna lurraldeari, eta sarrera kristautasunari. Izan ere, 966. urtean kristau egin zen, eta urte hura hartzen da Poloniaren sorreratzat. Mieszkoren semea, Bolesław I.a «Ausarta» (992–1025) errege izendatu zuten 1025ean, eta harrezkero, monarkia eta kristautasuna herrialdearen batasunaren ezaugarri nagusi bilakatu ziren. Kasimiro I.ak (1034–1058) Krakovia hartu zuen hiriburutzat.

Hurrengo bi mendeetako gorabeherek arriskuan jarri zuten Poloniaren batasuna, lurralde batzuk banatuak eta beste batzuk hartuak izan baitziren. Izan ere, Bolesław III.a (1102–1138) erregearen lau semeen artean banatu zen erreinua, eta Danimarkak, bestalde, Pomerania beretu zuen. Mazoviako dukeek berriz Ordena Teutonikoko zaldun germaniarrei laguntza eskatu zieten prusiarrei sarrera eragozteko, eta ondoren Chelmnoko lurraldea eman zien, Vistula ibaiaren behealdeko ekialdean. Teutoi zaldunak beren lurraldea hedatzearen alde borrokatu ziren, eta Prusia eta Pomeraniako ekialdea hartu zuten. Halaber, mongolak berrogeita hamar urtez sartu-irtenka ibili ziren Poloniako lurraldean. Ladislao I.a Lokietek (1260–1333) batasuna eman zion lurraldeari, baina Silesia eta Pomerania galduak ziren.

Kasimiro III.a Handia (1333–1370) erregeak berriz ekialderantz hedatu zuen lurraldea (Ruthenia, Volinia), eta 1364an Krakoviako unibertsitatea zabaldu zuen. 1370ean Luis Anjoukoa, Hungariako erregea, izendatu zuten Poloniako errege. Piast dinastiak 1386. urtea arte izan zuen aginpidea, Lituaniako Ladislao Jagellon dukea Piast dinastiaren oinordekoarekin ezkondu eta Jogalia dinastiari bide eman zion urtea arte, hain zuzen ere.

Jagellon dinastia: 1386-1572

Jagellon dukea katoliko egin zen eta Poloniako errege izendatu zuten: Ladislao II.a (1386–1434). Hala, ezkontza haren bidez, Poloniak eta Lituaniako dukerriak Europako estatu ahaltsuenetako bat osatu zuten, Poloniar-Lituaniar Batasuna, Baltikotik Itsaso Beltzaraino, eta Adriatikotik Altai mendietaraino hedatu zena. Jogalia dinastiako erregeek aurre egin behar izan zieten, besteak beste, otomandarrei eta Moskuko Printzerriari. Aipatzekoa da Ladislao II.a Jagellon Lituaniako printzeak eta poloniar aliatuek 1410ean Ordena Teutonikoko zaldunen artean, Grunwaldeko guduan, eragin zuten sarraskia, hartan amaitu baitzen germaniarrek Itsaso Baltiko aldean zuten nagusigoa.

Sigismundo I.a Zaharra (1506–1548) eta Sigismundo II.a Augusto (1548–1572) erregeen agintaldiak izan ziren Poloniako urterik oparoenak: humanismoaren zabalkundea, erlijio askatasuna eta ekonomiaren gorakada. Kulturak gailurra jo zuen Nikolas Kopernikori eta Krakoviako unibertsitateari esker. 1569an, Lublinen, Poloniak eta Lituaniak Dieta eta errege bakar baten aginpidea onartu zuten.

Erresumaren gainbehera

Jagellon dinastiako azken erregea, Sigismundo II.a (1548–1572), oinordekorik gabe hil zen. Aurrerantzean erregea Poloniako nobleziak aukeratuko zutela erabaki zen, eta erregearen aginpidea nobleziarenaren mendean geratu zen. Vasa etxeko erregeen aginpidean Poloniako erreinua hondamendira eraman zuten gerrak izan ziren kosakoen, errusiarren, otomandarren eta suediarren aurka. Erreinua deseginez joan zen, lurralde asko galdu ziren, eta bien bitartean, ekonomiak hondoa jo zuen. Egoera hura are larriago bilakatu zen XVIII. mendean, eta Polonia auzo-herri indartsuen mendean geratu zen. Lurraldea hiru aldiz banatua izan ondoren, Poloniako erreinua guztiz desegin zen.

Banaketa

1772an, Austriak, Errusiak eta Prusiak Poloniako lurraldea beren artean banatzea erabaki zuten, eta Poloniaren laurden bat baino gehiago hartu zuten. Gainerakoa Errusiaren babes-herri bilakatu zen. 1791. urtean Poloniako abertzaleek, erregearen onespenarekin, konstituzio bat ezarri zuten. Errusiako gudarostea Polonian sartu zen, eta urtebete geroago, Errusiak eta Prusiak Poloniako lurraldearen bigarren banaketa egin zuten. 1794an Tadeusz Kościuszko poloniar abertzaleak matxinatzera deitu zuen, baina errusiarrek gogor zapaldu zuten matxinada. Hirugarren banaketa 1795. urtean egin zen, Austriak, Prusiak eta Errusiak Poloniako lurralde osoa banatzea hitzartu zutenean. Polonia desegina zen.

1807an Napoleonek Varsoviako Dukerri Handia sortu zuen, Prusiak eta Austriak 1795ean hartutako lurraldeetan. 1815ean Napoleon garaitua izan ondoren Vienako Batzarrak berriro banatu zuen lurraldea: Austriar Inperioari Galitzia eta Lodomeria eman zizkion, Prusiari Posnania, Krakovia errepublika aske egin zuen, eta gainerako lurraldeez Poloniako Erresuma osatu zuen, Errusiako tsarraren ordezkarien aginpidean geratu zena. Hurrengo urteetan poloniarrak burujabetasuna eskuratzeko asmoz matxinatu ziren, 1830ean Errusiaren aurka, 1846an Prusiaren aurka eta 1863an berriro ere Errusiarren aurka. Matxinadak gogor zapaldu ziren eta Errusia Poloniako abertzaletasuna eta kultura desegiten ahalegindu zen. Poloniar asko Mendebaldeko Europako beste herrialde batzuetara joan ziren ihes. Bestalde, Austriak Galitzia-Ruteniari autonomia eman zion, eta Poloniako kulturaren babesleku bihurtu zen.

XIX. mendearen bukaeran lehen alderdi politiko eta higikunde abertzaleak sortu ziren. Lehen Mundu Gerra bitartean, 1916an, Austria-Hungariako Inperioak eta Alemaniak Poloniako estatua osatu zuten Errusiaren mendean zegoen Poloniako zatian, Poloniako gudarosteak haien alde egin zezan. Poloniarrak, ordea, Austriaren eta Alemaniaren aurka matxinatu ziren.

Polonia burujabea

Lehen Mundu Gerra amaitu zenean, 1918an, Versaillesko Itunak Poloniaren burujabetasuna eta askatasuna onartu zituen, baita itsasora aterabidea (Gdańskeko igarobidea) izateko eskubidea ere. Urte horretan bertan Józef Piłsudski poloniar abertzale eta gerrako heroiak Poloniako Bigarren Errepublika aldarrikatu zuen. 1920-21 urteetan, ekialdeko muga zela eta, gerra egin zuten poloniarrek eta Armada Gorriak. Gerraren ondoren Poloniak laguntza-hitzarmenak izenpetu zituen Frantzia eta Errumaniarekin, eta Errusiarekin batera bi herrialdeen arteko muga berria finkatu zuen. 1926an Józef Piłsudskik estatu kolpe bat jo zuen, eta 1935 arte diktadura ezarri zuen Polonian.

1939an Hitlerrek, Danzig Hiri Askea Alemaniarentzat nahi zuela-eta, Poloniako mendebaldea hartu zuen: Bigarren Mundu Gerraren hasiera izan zen. Aldi berean, Sobietar gudarostea ekialdetik sartu zen. Hala, Hitlerrek eta Stalinek Poloniako lurraldea bi herrialdeen artean banatu zuten. Stalinen aginduz, 20.000 inguru poloniar hil zituzten. Horien artean, 4.500 militarrak ziren, 1943an Katingo hilobietan aurkitu zirenak. Bien bitartean, Poloniako errepublikako gobernua Frantziara eta, gero, Erresuma Batura erbesteratu zen. 1941ean Alemaniako gudarostea Sobietar Batasunean sartu zenean Polonia osoa nazien mendean geratu zen. 1943ko apiril-maiatzean Varsoviako ghettoa matxinatu zen. Alemaniarrek sarraski izugarria eragin zuten juduen artean, eta bizirik atera zirenak sarraski-esparruetara eraman zituzten. Bigarren Mundu Gerran zehar alemaniar naziek ia 6 milioi poloniar eta judu hil zituzten.

1944ko abuztuaren lehenean Varsoviako biztanleek matxinada deia egin zuten, handik hurbil zegoen Sobietar Batasuneko gudarostea laguntzera joango zelakoan, baina sobietarrek ez zuten esku hartu eta alemaniarrek hiria menderatu zuten. 1944-1945 urte bitarteko neguan Sobietar Batasuneko gudarosteak alemaniarrak Poloniatik egotzi zituen eta behin-behineko gobernu bat ezarri zuten, komunisten agindupean. 1945eko otsailaren 4 eta 11 bitartean, Jaltako Konferentzia egin zen Iranen. Bertan, Stalin, Churchill eta Roosevelt presidenteek Poloniarako muga berriak aztertu zituzten.

Poloniako Herri Errepublika

1945eko abuztuaren 2an, Bigarren Mundu Gerra amaitu ondoren, Estatu Batuek, Erresuma Batuak eta Sobietar Batasunak Poloniaren muga berriak finkatu zituzten Potsdamen. Erabaki horren arabera, Poloniak 179.460 km² galdu zituen ekialdean, Sobietar Batasunaren alde, eta 102.555 km² beretu zituen mendebaldean, Alemaniaren kaltetan.

1947ko hauteskundeetan, komunistek botoen % 90 eskuratu zituzten, eta Bolesław Bierut izendatu zuten Poloniako Herri Errepublikako lehendakari. 1952an, Legebiltzarrak konstituzioa onartu zuen eta Poloniako ekonomia eta politika Sobietar Batasunaren eredura antolatu zen. Eliza katolikoak, gizartean oso errotua baitzen, komunisten aurkako abertzaletasuna bultzatu zuen, eta gobernuak Wyszyński kardinala atxilo hartu zuen 1953an. 1956an matxinada bat izan zen Poznańen. Egoera baretzeko, alderdi komunistak Gomułka ezarri zuen lehendakari, eta gobernuak jarrera bigunagoa hartu zuen, bai ekonomian, bai erlijioan.

1965tik aurrera, Europako mendebaldeko herrialdekiko merkataritza harremanak sendotuz joan ziren. Hala ere, 1968an intelektualak eta 1970an Baltikoko ontzioletako langileak matxinatu ziren. Gobernuak langileen aurka tiro egitea agindu zuen, eta krisia sortu zen Poloniako Langileen Alderdi Batuan (PLAB). Edward Gierek izendatu zuten alderdiko buru Gomulkaren ordez, baina erregimenak krisi gehiago izan zituen, ustelkeriagatik eta PLAB barruko tira-birengatik. 1976an berriz ere grebak izan ziren. Gobernuak ez zuen su armarik erabili grebalariak zapaltzeko, baina bai espetxe zigor gogorrak ezarri.

1979an, Joan Paulo II.a Aita Santuak bere jaioterria bisitatu zuen, harrera egitera atera zitzaion jendetza handiaren artean. 1980ko abuztuan, Gdańsken, Lenin ontzioletako lanuztea greba orokorra bihurtu zen, eta gobernuak ez zuen negoziatzea beste aukerarik izan. Bi hilabete geroago, gobernuak Solidarność sindikatua ezagutu zuen. Ordurako bazituen 10 milioi kide. Gero Nekazarien Solidarność sortu zen, hiru milioi nekazariren ordezkari. PLABek krisi gehiago izan zituen, Wojciech Jaruzelski jenerala –Lehen Ministroa orduan– alderdiko idazkari nagusi izendatu zuten arte. 1981eko abenduan, Jaruzelskik gerra egoera agindu zuen, Solidarność legez kanpo utzi zuen, eta sindikatuko buruzagiak klandestinitatera behartu zituen. Eliza katolikoaren bitartekaritzaz, gobernua eta Solidarnośćeko ordezkariak negoziatzen hasi ziren 1989an, Sobietar Batasunean Perestroika hasi zenarekin batera.

Gaur egungo Polonia

1989ko hauteskundeetan, PLABk oposizioarekin negoziatutako ordezkaritza besterik ez zuen lortu. Jaruzelski jeneralak gobernua PLABekin osatzea proposatu zion Solidarnośći, baina sindikatuak ez zuen onartu proposamena. Solidarnośćeko kide moderatu bat, Tadeusz Mazowiecki, izendatu zuten Europako bloke sozialistaren lehenengo gobernu ez komunistaren Lehen Ministro. Polonia harremanetan hasi zen berriro Vatikanoarekin eta Israelekin. Estatu Batuek eta Alemania Federalak diru laguntza eskaini zioten. Alemaniaren birbateratzeak kezka sortu zuen, mugak zirela eta, baina azkenean Bigarren Mundu Gerraren ondoren ezarritako muga berak berretsi ziren. 1989ko abenduan, Legebiltzarrak Poloniako Errepublika izena berreskuratzea onartu zuen. 1990eko urtarrilean, PLAB desegin egin zen, eta beste alderdi bat sortu zen, bitan banatu zena: Poloniako Errepublikako Sozialdemokrazia, batetik, eta Poloniako Batasun Sozialdemokrata, bestetik. 1990eko urtarrilean, gobernuak ekonomia doitzeko programa bat jarri zuen abian, Nazioarteko Diru Funtsarekin hitzarturik. Hilabete hartan bertan, Poloniak Europako Kontseiluan sartzeko eskaria egin zuen, eta Europako Ekonomia Erkidegoarekin negoziatzen hasi zen. NATOn sartzeko bi baldintza jarri zizkioten: ekonomiaren erreforma eta armen birmoldaketa. 1990eko maiatzean, Mazowieckiren aurkako lehen greba deitu zen, Gdańsken ostera. Lech Wałęsak “bere langile jatorria ahazteaz“ akusatu zuen Lehen Ministroa. Solidarność zatituz joan zen, agintean aritzeaz. Uztailean, alderdi politiko bihurtu zen, harik eta, azkenik, zenbait alderditan banatu zen arte.

1990eko abenduan, lehendakaritzarako hauteskundeetan, Wałęsa atera zen garaile, botoen % 75 eskuratuta. 1991ko abuztuan, Lehen Ministro berriak, Jan Krzysztof Bieleckik, bere karguaren dimisioa eman zuen, eta trantsizio politikoa krisian jarri zuen. 1991ko abenduan, Jan Olszewski izendatu zuten Lehen Ministro. 1992ko urtarrilean Solidarnośćek greba deia egin zuen, elektrizitate, gas eta berokuntza tarifen gorakadaren aurka. Wałęsak gobernu berria era zedin eskatu zuen, Olszewskirengan konfiantzarik ez zuelako. Ekainaren erdialdean, Legebiltzarrak, Wałęsaren proposamena onartuta, Batasun Demokratiko alderdiko Hanna Suchocka izendatu zuen Lehen Ministro, zazpi alderdiren koalizioaren laguntzaz. Suchockak diruaren kontrol zorrotza aplikatu zuen eta 600 bat enpresa estatal enpresa pribatu bihurtzeko prozesua bultzatu zuen. 1993ko otsailean, bestalde, Wałęsak, Elizaren presioari amore emanez, abortatzeko eskubidea baliogabetu zuen. Suchockaren politika sozialarekin pozik ez zegoela eta, Solidarnoscek gobernuaren aurkako zentsura mozioa bultzatu zuen. Azkenik, mozioa boto baten aldez onartu zen, eta legegintzarako hauteskunde aurreratuak deitu ziren. Hauteskundeetan, erregimen komunistaren alde zeuden sektore politikoak atera ziren garaile –Ezker Demokratikoaren Aliantza, batetik, eta Nekazari Alderdia, bestetik–, 100 eserlekutatik 73 eskuratuta. Walesak Nekazari Alderdiko Waldemar Pawlak izendatu zuen Lehen Ministro.

1994an tira-bira ugari izan zen lehendakariaren eta gobernuaren artean. Haatik, ekonomiaren liberalizazioaren aldeko politika ez zen ezertan aldatu, baina, hori bai, erreforma batzuen erritmoa moteldu egin zen, eragin soziala gutxitzearren. Komunista ohien itzulera 1995eko azaroan biribildu zen, lehendakaritzarako hauteskundeetan Aleksander Kwaśniewski atera baitzen garaile –botoen % 52 eskuratuta–, Walesaren kaltean. Walesaren lehendakaritzarako kanpaina komunismoaren gaitzespenean eta balio kristauen goresmenean oinarritu zen, abortua debekatzeko beharra behin eta berriro azpimarratuz. Hasieran, Jósef Olesky Lehen Ministro berriaren gobernuak ez zuen aldaketarik izan. Baina 1996ko urtarrilean, Oleskyk (komunista ohia) bere kargua utzi behar izan zuen, Barne ministroak Sobietar Batasuneko KGBri informazioa eman izanaz akusatu zuenean. Hurrengo hilabetean, Włodzimierz Cimoszewiczek hartu zuen Lehen Ministro kargua.

Zenbait alderditako eskuineko adarrek –politika sozial kontserbadore baten alde eta komunismoaren aurka egoteak batzen zituena– koalizio bat eratu zuten, Marian Krzaklewskiren gidaritzapean: Hauteskunde Ekintza Elkartasuna. 1997ko legebiltzarrerako hauteskundeetan, Hauteskunde Ekintza Elkartasunak Ezker Demokratikoko Batasuna menderatzea lortu zuen, botoen %33,8 eskuratuta. Jerzy Buzek, Hauteskunde Ekintza Elkartasunaren programa ekonomikoaren diseinatzailea, Lehen Ministro izendatu zuten. 1999an Poloniako parlamentuak NATOn sartzea erabaki zuen. Bestalde, Europar Batasuneko sarrera prestatzeko, hainbat neurri hartu ziren eta horrek langabezia handiatzea ekarri zuen ondorioz. 2004an sartu zen Polonia, azkenik, Europar Batasunean. Poloniarrek jakin zutenean EBko herritar berriek zazpi urte itxaron beharko zutela Batasuneko beste herrialdeetara joateko, areagotu egin zen jendearen eszeptizismoa. 2004an Polonia izan zen Irakeko Gerran estatubatuarren alde egin zuen Europa kontinentaleko herrialde bakarra.

Gobernua eta administrazioa

Banaketa administratiboa

Sakontzeko, irakurri: «Poloniaren banaketa administratiboa»

1999ko urtarrilaren 1etik indarrean dagoen antolakuntzaren arabera, Polonia 16 eskualde edo voivoderritan banaturik dago eta horiek 379 powiat edo konderri dituzte.

	Voivoderria^[5] (Województwo)	Hiriburua	Eremua (km²)	Biztanleria (2010)^[6]
1	Silesia Beherea (Dolnośląskie)	Wrocław	19.947	2.877.840
2	Kujavia-Pomerania (Kujawsko-pomorskie)	Bydgoszcz Toruń⁽¹⁾	17.972	2.069.543
3	Lublin (Lubelskie)	Lublin	25.122	2.151.895
4	Lubusz (Lubuskie)	Gorzów Wielkopolski Zielona Góra⁽²⁾	13.988	1.011.024
5	Łódź (Łódzkie)	Łódź	18.219	2.534.357
6	Polonia Txikia (Małopolskie)	Krakovia	15.183	3.310.094
7	Mazovia (Mazowieckie)	Varsovia	35.557	5.242.911
8	Opole (Opolskie)	Opole	9.412	1.028.585
9	Behe Karpatoak (Podkarpackie)	Rzeszów	17.846	2.103.505
10	Podlasia (Podlaskie)	Białystok	20.187	1.188.329
11	Pomerania (Pomorskie)	Gdańsk	18.314	2.240.319
12	Silesia (Śląskie)	Katowice	12.334	4.635.882
13	Gurutze Santua (Świętokrzyskie)	Kielce	11.710	1.266.014
14	Varmia-Mazuria (Warmińsko-mazurskie)	Olsztyn	24.173	1.427.241
15	Polonia Handia (Wielkopolskie)	Poznań	29 827	3.419.426
16	Mendebaldeko Pomerania (Zachodniopomorskie)	Szczecin	22.892	1.693.072
⁽¹⁾ Bydgoszcz gobernariaren egoitza da eta Toruń eskualdeko legebiltzarrarena ⁽²⁾ Gorzów Wielkopolski gobernariaren egoitza da eta Zielona Góra eskualdeko legebiltzarrarena.

Demografia

Biztanleria

Polonia, 38.005.614 biztanlerekin^[4], Europako zortzigarren herrialderik populatuena da eta Europar Batasuneko seigarrena. Biztanleen banaketa ez da berdina alde guztietan. Leku batzuetan –ipar-ekialdean, adibidez– oso jende gutxi bizi da, eta beste batzuetan, berriz –Silesiako industria eta meatzaritza eremuan, adibidez– biztanle dentsitatea aurrekoaren halako zazpi da. Hiriburuaz gainera, Krakovia (756.183 biztanle), Lodz (737.098 biztanle), Wroclaw (632.996 biztanle), Poznan (551.627 biztanle), Gdansk (456.967 biztanle) eta Szczecin (405.606 biztanle) dira hiri nagusiak. XX. mendearen bukaeran, Polonian berrogei hiritik gora zeuden 100.000 biztanle baino gehiagorekin. Biztanleen %62 bizi dira hirietan.

Banaketa etnikoa

Poloniako gizataldeei dagokienez, XX. mendean zehar aldaketa handiak gertatu dira. Bi mundu gerren arteko urteetan, gutxiengo taldeak biztanleen %30 ziren. Bigarren Mundu Gerran, ordea, naziek gutxiengo horietako asko –juduak batez ere– deuseztatu zituzten, eta ahal izan zutenek emigratu egin zuten, bai gerra bitartean bai gerra ondoren ere. Gerraren ondorengo muga-aldaketek ere giza talde horietako batzuen –alemaniarrak batez ere– galera ekarri zuen.

Hori dela eta, XXI. mende hasieran biztanle gehien-gehienak poloniarrak ziren (% 93,52 2011n). Gutxiengoen artean, silesiarrak (% 1,09) alemaniarrak (% 0,28), ukrainarrak (% 0,12) eta bielorrusiarrak (% 0,12) dira talde handienak^[7]; horiez gainera, eslovakiarrak, txekiarrak, lituaniarrak, ijitoak eta juduak ere daude.

Erlijioa

Erlijio nagusia katolizismoa da alde handiaz. Gainerakoak ortodoxoak, protestanteak eta juduak dira. Bigarren Mundu Gerraren aurretik judu asko zeuden, baina gerran naziek milaka eta milaka hil zituzten. Eliza katolikoak politikan, kulturan eta ekonomian duen eragina ez du berdinik beste herrialdeetan. Historian zehar, katolizismoa izan da poloniarren nortasunaren eta nazioaren batasunaren ezaugarri nagusietako bat, sortaldeko eta mendebaldeko auzo ahaltsuen erasoen aurrean. Aipagarria da 1522az geroztik izandako lehen Aita Santu ez italiarra poloniar bat izan zela, Karol Wojtyla krakoviarra (Joan Paulo II.a)

Hiri nagusiak

Sakontzeko, irakurri: «Poloniako hiri nagusien zerrenda»


Varsovia Krakovia Łódź Wrocław		Hiria	Voivoderria	Biztanleria (2010)^[6]	Poznań Gdańsk Szczecin Bydgoszcz
	1	Varsovia	Mazovia	1 720.398
	2	Krakovia	Polonia Txikia	756.183
	3	Łódź	Łódź	737.098
	4	Wrocław	Silesia Beherea	632.996
	5	Poznań	Polonia Handia	551.627
	6	Gdańsk	Pomerania	456.967
	7	Szczecin	Mendebaldeko Pomerania	405.606
	8	Bydgoszcz	Kujavia-Pomerania	356.177
	9	Lublin	Lublin	348.450
	10	Katowice	Silesia	306.826
	11	Białystok	Podlasia	295.198
	12	Gdynia	Pomerania	247.324
	13	Częstochowa	Silesia	238.042
	14	Radom	Mazovia	222.496
	15	Sosnowiec	Silesia	217.638
	16	Toruń	Kujavia-Pomerania	205.312
	17	Kielce	Gurutze Santua	203.804
	18	Gliwice	Silesia	195.472
	19	Zabrze	Silesia	186.913
	20	Bytom	Silesia	181.617
	21	Rzeszów	Behe Karpatoak	178.227
	22	Olsztyn	Varmia-Mazuria	176.463

Ekonomia

Sakontzeko, irakurri: «Poloniako ekonomia»

Bigarren Mundu Gerraren ondoren, Poloniako ekonomia sobietar ereduaren arabera antolatu zen, eta produkzio bitarteko gehienak, baliabideak, garraioa, finantzak eta komertzioa nazionalizatu ziren. Jabetza pribatuak nekazaritzan, eskulangintzan eta zenbait zerbitzutan baizik ez zuen iraun. Industria izan zen ekonomiaren eragile nagusia, nekazaritzaren eta eraikuntzaren aurretik. Baina 1970eko hamarkadatik aurrera, Poloniako ekonomiak eragozpen eta traba handiak izan zituen: uzta pobreak, industria langileen matxinadak, atzerapen teknologikoa, inflazioaren gorakada, kanpo zor handia. Arazo ekonomikoak areagotu egin ziren hurrengo hamarkadan, eta neurri batean, erregimen komunistaren erorikoa eragin zuten.

1989an, gobernu koalizio batek hartu zuen aginpidea, Solidarnosc (Elkartasuna) sindikatuaren gidaritzapean. 1989ko abenduan, gobernuak berrikuntza programa bat prestatu zuen, Polonia merkatu libreko ekonomiaren bidean jartzeko. Aldaketa horrek langabezia handia ekarri zuen, lansariak beheratu egin zituzten eta barne produktu gordina % 18,3 erori zen. Aurreneko kolpearen ondoren, ekonomia suspertzen hasi zen: 1992an barne produktu gordina % 2,6 igo zen, 1993an % 3,8, 1994an % 5 eta 1995ean % 6,2. Industria produkzioa handitzea, langabezia gutxitzea, inflazioak behera egitea eta erosteko ahalmena handitzea, merkatu ekonomiara igaro izanak izandako arrakastaren erakusgarri ziren. XX. mendearen bukaeran, biztanleria aktiboaren erdia sektore pribatuan ari zen.

Lehen sektorea

Polonia Europako nekazari herrialde nagusietako bat izan arren, ez da behar beste labore eta landare olio ekoizteko gauza, eta Europako ekialdeko beste herrialde batzuekin alderatuta, nekazaritzako emaitzak ez dira oso handiak. Erregimen komunistaren garaian, Poloniako nekazaritza sektore sozializatuetan eta pribatuetan antolatu zen; baserrien % 70 enpresa pribatu txikiak ziren, eta produkzio osoaren % 80 lortzen zuten. Lur emankorrenak erdialdean daude, baina baserri hoberenak hegoaldeko goi-ordoki apaletan eta mendi mazeletan daude. Batez ere laboreak (zekalea, garia, garagarra eta oloa), erremolatxa, patatak, sagarrak, marrubiak, arakatzak, koltza hazia, linazia eta tabakoa egiten dira. Abeltzaintzan behi hazkuntzak du batez ere garrantzia, eta haragi eta esnekien industria sare zabala eraiki da horren inguruan. Basoak (pinuak, izeiak, haritzak, pagoak, makalak eta urkiak) lurraldearen % 30 hartzen du, eta zur asko ateratzen da Silesiako eta Karpatoetako paper fabriketarako. Arrantzak, bestalde, gero eta pisu handiagoa du ekonomian. Batez ere bakailaoa, sardinzarra, ezpata-arraina eta txibia harrapatzen dira. Ontzi gehienak Okhotskeko itsasoan aritzen dira, eta portu nagusiak Świnoujście, Kolobrzeg, Darłowo, Ustka, Wladyslawowo, Puck eta Hel dira.

Meatzaritzak herrialdeko biztanle aktiboen % 3 hartzen du. Harrikatz erauzketa da sektore nagusia, eta munduko ikatz ekoizle handienetako bat da Polonia. Dena dela, ikatz produkzioa asko gutxitu da XX. mendearen azkeneko hamarraldietan (266 tona urtean 1980ko hamarkadaren bukaeran, eta 132 tona urtean 1990eko hamarkadaren hasieran). Polonia, gainera, sufre ekoizle handia da (3 milioi tona urtean). Ikatzaz eta sufreaz gainera, lignitoa, kobrea, beruna, zinka, magnesita eta gatza ere ekoizten dira. Bestalde, XX. mendearen azken hamarraldian, 1,3 milioi upel petrolio eta 4.000 milioi m3 gas natural ekoizten zituen urtero.

Industria

Bigarren Mundu Gerra baino lehen, Poloniako industriaren sektore nagusiak ehungintza, siderurgia, kimika, janari industria eta makineria ziren. Gerra ondoren, sektore horiek zabaltzen jarraitu zuten bitartean, beste produktu batzuk sortzen hasi ziren: petrokimikak, makina lanabesak, ekipo elektronikoak, ontziak, ongarriak eta kobrea. Industria inbertsio handienak Silesia Garaian, Varsovian, Lodzen eta Krakovian egin ziren, baina hiri txikiagoetara eta herrietara industria zabaltzeko ahaleginak ere egin ziren.

XX. mendearen bukaerako industria produktuen artean, aipagarriak dira zementua, altzairu gordina, ibilgailuak, garbigailuak eta hozkailuak. Industria astuna –siderurgia batez ere– ikatz aberastasunari esker garatu zen, eta, horregatik, industria nagusiak Silesiako ikatz hobien ondoan eraiki ziren: Katowice, Stalowa Wola eta Częstochowa hirietan besteak beste. Ontziola inportantenak Gdansken daude. Poloniako industriaren arazo larrienetako bat, zaharkitua geratzeaz gainera, kutsadura da, sortzen duen kutsadura handia alegia. Silesiako siderurgiaren ingurua, adibidez, Europako kutsatuenetakoa da. Energia gehiena, berriz, ikatzez hornitutako zentral termikoetan sortzen da.

Azpiegiturak

Aireportuak

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Ikus jatorrizko Wikidatako eskaera eta iturriak.

Kultura

Poloniako kultura, eslaviarra jatorriz, beste kultura askoren ekarriek aberastu dute X. mendea ezkero. Kristautasunarekin batera, Mendebaldeko Europako zibilizazioaren ezaugarri batzuk jaso zituen Italia, Frantzia, Alemania eta Bohemiatik batez ere. Errenazimentuan nobleziak eta goi mailako klaseko merkatariek Grezia eta Erromako antzinako kulturak ezagutu zituzten, eta Lituaniarekiko batasunak, bestalde, ekialdeko kulturaren eraginari sarrera erraztu zion. Poloniako zientzialari nagusiak, Errenazimentuan Nikolas Koperniko, eta XX. mendean Jan Łukasiewicz logikaria izan dira. Poloniako musikagile ospetsuena Frédéric Chopin izan da. Chopinek pianorako idatzi zituen bere lan gehienak, Poloniako herri musikan oinarri harturik: polonesak, mazurkak… Halaber, aipatzekoak dira XX. mendean Ignacy Paderewski eta Arthur Rubinstein musikari eta piano-jotzaile bikainak, eta musikagile ospetsuenen artean, Karol Szymanowski eta Krzysztof Penderecki. Zinemagintzan, berriz, mundu osoan dira ezagunak Andrzej Wajda, Andrezj Munk, Roman Polanski eta Krzysztof Kieślowski zinema zuzendarien filmak.

Literatura

Sakontzeko, irakurri: «Polonierazko literatura»

Literaturan aipatzekoak dira, XIX. mendearen lehen erdian, Adam Mickiewicz, Juliusz Slowacki eta Zygmunt Krasinski poetak, eta XX. mendean, Henryk Sienkiewicz, Władysław Stanisław Reymont, Czesław Miłosz eta Wisława Szymborska Literaturako Nobel sariaren irabazleak.

Adam Mickiewicz (1798–1855)	Henryk Sienkiewicz (1846–1916)	Władysław Reymont (1865–1925)	Czesław Miłosz (1911–2004)	Wisława Szymborska (1923–2012)	Olga Tokarczuk (1982)

Jai egunak

Poloniako jai egunak 1951ko lege batek araututa daude^[8]. 2011n zenbait aldaketa sartu zen.

eguna	euskaraz	polonieraz
Urtarrilaren 1a	Urteberri-eguna	Nowy Rok
Urtarrilaren 6a	Epifania	Objawienie Pańskie (Trzech Króli)
	Pazko Igandea	Niedziela wielkanocna
	Pazko Astelehena	Poniedziałek wielkanocny
Maiatzaren 1a	Langileen Eguna	Święto Pracy
Maiatzaren 3a	Konstituzioaren eguna	Święto Narodowe Trzeciego Maja
	Mendekostea	Zesłanie Ducha Świętego
	Corpus Christi	Bożego Ciała
Abuztuaren 15a	Mariaren Jasokundea	Wniebowzięcie Najświętszej Maryi Panny
Azaroaren 1a	Domu Santu eguna	Wszystkich Świętych
Azaroaren 11	Independentziaren jaia	Narodowe Święto Niepodległości
Abenduaren 25a	Eguberria	Boże Narodzenie
Abenduaren 26a	Eguberri biharamuna	Drugi dzień Bożego Narodzenia

Kirola

Poloniako Tourra^[9] 1928. urtetik egiten da. 1993. urtera arte ez zen txirrindulari lasterketa profesionala. Azken urtetotan, eta bereziki XXI. mendeko bigarren hamarkadatik aurrera lasterketa garrantzitsuagoa bihurtu da. Laurent Brochard, Peter Sagan edota Ion Izagirrek irabazi dute lasterketa hau. Remco Evenepoel gazteak, bere ohiko erakuztaldi bat egin zuen eta 2020ko edizioa bereganatu egin zuen.

Poloniar ezagunak

Frederic Chopin (1810–1849), musikaria.
L. L. Zamenhof (1859–1917), mediku eta hizkuntzalaria.
Karol Wojtyła, Joan Paulo II.a (1920–2005), Eliza Katolikoko Aita Santua.
Jan Urban (1962–), futbolaria.
Lech Wałęsa (1943–), politikaria.
Nicolaus Copernicus (1743–1543), fisikaria.
Marie Curie (1867–1934), fisikaria, kimikaria.

Erreferentziak

Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2012/7/7 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.

↑ Euskaltzaindia. 38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak. .
↑ Główny Urząd Statystyczny, dane za rok 2018, stan na 01.01.2018. [1]
↑ Bankier.pl, Powierzchnia Polski wzrosła o 1643 ha [2]
↑ ^a ^b (Ingelesez) Eurostat. Populazioa urtarrilaren 1ean. (Noiz kontsultatua: 2016-01-29).
↑ Poloniako voivoderriak Bizkaia.net
↑ ^a ^b 2010eko biztanleri datuak Stat.gov.pl
↑ Wyniki Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2011. stat.gov.pl (Noiz kontsultatua: 2016-10-24).
↑ Jai egunei buruzko 1951ko urtarrilaren 18ko legea Isap.sejm.gov.pl
↑ «CQ Ranking» cqranking.com (Noiz kontsultatua: 2022-03-13).

Kanpo estekak

Jalgi.com atlasa datuak, mapak eta irudiak
(Ingelesez) CIA - World Factbook Geografia, biztanleria, politika eta ekonomia datuak.
Poloniaren historia Youtuben. Shanghaiko Exporako egindako animazioa

Datuak: Q36
Multimedia: Poland / Q36

[Euskaltzaindia-1] Euskaltzaindia. 38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak. .

[2] Główny Urząd Statystyczny, dane za rok 2018, stan na 01.01.2018. [1]

[3] Bankier.pl, Powierzchnia Polski wzrosła o 1643 ha [2]

[:0-4] (Ingelesez) Eurostat. Populazioa urtarrilaren 1ean. (Noiz kontsultatua: 2016-01-29).

[5] Poloniako voivoderriak Bizkaia.net

[statbiztan-6] 2010eko biztanleri datuak Stat.gov.pl

[2011err-7] Wyniki Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2011. stat.gov.pl (Noiz kontsultatua: 2016-10-24).

[8] Jai egunei buruzko 1951ko urtarrilaren 18ko legea Isap.sejm.gov.pl

[9] «CQ Ranking» cqranking.com (Noiz kontsultatua: 2022-03-13).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]