Poloniera

Poloniera
język polski — polszczyzna
eta
Datu orokorrak
Lurralde eremua	Polonia (38 milioi); hiztunak ondoko herrietan ere bai: AEB, Lituania, Bielorrusia, Ukraina, Frantzia, Alemania, Israel, Argentina, etab.
Hiztunak	50 milioitik gora
Rankinga	23. hizkuntza mintzatuena
Ofizialtasuna	Polonia, Europar Batasuna
Araugilea	Polonieraren Hizkuntza-Kontseilua
Hizkuntza sailkapena
indoeuropar hizkuntzak Balto-Slavic (en) Eslaviar hizkuntzak West Slavic (en) Lechitic (en)
Informazio filologikoa
Hizkuntza-tipologia	subjektua aditza objektua, ordena libreko hizkuntza eta hizkuntza azentuala
Genero gramatikalak	masculine personal (en) , masculine animate non-personal (en) , masculine inanimate (en) , genero femeninoa eta neutroa
Kasu gramatikalak	nominatiboa, genitiboa, datiboa, akusatiboa, instrumentala, lokatiboa eta Bokatiboa
Alfabetoa	latindar alfabetoa
Aurrekaria	Middle Polish (en)
Hizkuntza kodeak
ISO 639-1	pl
ISO 639-2	pol
ISO 639-3	pol
Ethnologue	pol
Glottolog	poli1260
Wikipedia	pl
ASCL	3602
IETF	pl

Poloniera (język polski, polszczyzna) eslaviar hizkuntza lekitikoa da (txekiera, kaxubiera, eslovakiera eta sorabiera hizkuntzekin batera), indoeuropar hizkuntzen familiakoa. Latindar alfabetoaz idazten da eta baditu zeinu digrafoak zein diakritikoak.

Nagusiki Polonian hitz egiten da, bertan administrazio hizkuntza ofiziala baita, baina emigrazioa dela-eta, Polonia izenez izendatzen denak, hau da atzerrian bizi diren poloniarren taldeak, hiztun kopuru esanguratsua osatzen du. Kalkuluen arabera, 44 milioi pertsona ingururen lehen hizkuntza da mundu osoan (literatura zientifikoaren arabera hiztun kopurua 39 eta 48 milioi artekoa da).

Historikoki, poloniera lingua franca akademiko eta diplomatiko garrantzitsua izan da Erdialdeko eta Ekialdeko Europako eskualdean.

Estatus ofiziala

Poloniera Poloniako hizkuntza ofiziala da, baita Lituaniako Vilniusko konderrikoa ere. Gainera, Europar Batasuneko 24 hizkuntza ofizialetako bat da.

Staszic-en jauregia Varsovian, RJP edo Poloniar Hizkuntzaren Kontseiluaren egoitza.

Hizkuntzaren erregulazioa Rada Języka Polskiego (Poloniar Hizkuntzaren Kontseilua) erakundearen ardura da, polonieraren erabilerari buruzko kontsulta eta iritzi organo gorena baita (euskararen kasuan Euskaltzaindia izango litzateke pareko erakundea). Poloniako Zientzien Akademiako Lehendakaritzak eratu zuen 1996ko irailaren 9an eta prestigio sozial zein ibilbide akademiko oparoa duen Poloniako Zientzia Akademia (Polska Akademia Nauk edo PAN polonieraz) erakunde publikoaren baitako aholku batzorde bat da formalki. RJP edo Poloniar Hizkuntzaren Kontseiluak Varsovian du egoitza, Staszic-en jauregian.

Egoera soziolinguistikoa

Poloniera da gaur egun mendebaldeko eslaviar hizkuntzen artean hiztun gehien dituena eta, oro har, eslaviar hizkuntzen artean, bigarrena da hiztun kopuruari dagokionez. Eslaviar hizkuntza nagusien artean polonieratik hurbilen daudenak eslovakiera eta txekiera dira, baina ukrainerarekin ere ezaugarri asko partekatzen ditu, bi hizkuntzen arteko kontaktu estu eta jarraitua dela eta. Horrez gain, polonieran eragin handia izan zuten germaniar hizkuntzek, bereziki alemanak eta yiddishak, baita italierak, latinak eta frantsesak ere, bereziki polonieraren hiztegi eta gramatikan eragina izan zutenak.

Alfabetoa

Polonieraren gaur egungo alfabetoa.

Polonierak latindar alfabetoa du eta, gaur egun, 32 letra edo hizkiz osatuta dago:

Aa, Ąą, Bb, Cc, Ćć, Dd, Ee, Ęę, Ff, Gg, Hh, Ii, Jj, Kk, Ll, Łł, Mm, Nn, Ńń, Oo, Óó, Pp, Qq, Rr, Ss, Śś, Tt, Uu, Vv, Ww, Xx, Yy, Zz, Źź, Żż

Horiez gain, beste 3 hizki edo letra daude jatorri atzerritara duten hitzetan soilik erabiltzen direnak:

Qq, Vv, Xx

Beraz, orotara 35 letra erabiltzen dira. Horietatik, 9 bokalak dira eta beste 23ak, kontsonanteak. Gainera, 9 hizkik zeinu diakritikoak dituzte.

Bokalak

Polonierak ahozko sei bokal ditu (ahozko zazpi bokal idatziz), guztiak monoptongoak, eta bi bokal sudurkari. Honako hauek dira Nazioarteko Alfabeto Fonetikoaren arabera:

	Aitzinekoa	Zentrala	Atzekoa
Itxia	i	ɘ	u
Erdikoa	ɛ		ɔ
Irekia		a

Pareko soinuak:

• Ą eta Ę sudurkariak dira, hurrenez hurren, frantsesezko bon eta bain hitzetako bokalak.
• Ó u bokala bezalakoa da.
• Y i-aren antzekoa da, baina mihia atzean kokatuta.

Kontsonanteak

Polonieraren kontsonante sistemak konplexutasun handiagoa du. Ezaugarri bereizgarriea kontsonante afrikari eta sabaikarien seriea da. Kontsonanteen multzo osoa, Nazioarteko Alfabeto Fonetikoaren arabera (nahiz eta beste analisi fonologiko batzuk dauden), honela aurkez daiteke:

		Ezpainkari	Horzkari/ Hobikari	Erretroflexu	(Hobikari-) sabaikari	Belar
						lau	sabaikari
Sudurkari		m	n		ɲ
Leherkari	ahoskabe	p	t			k	kʲ
	ahostun	b	d			ɡ	ɡʲ
Afrikari	ahoskabe		t͡s	t͡ʂ	t͡ɕ
	ahostun		d͡z	d͡ʐ	d͡ʑ
Igurzkari	ahoskabe	f	s	ʂ	ɕ	x	xʲ
	ahostun	v	z	ʐ	ʑ
Dardarkari			r
Hurbilkari			l		j	w

Pareko soinuak:

• C euskarazko tz bezalakoa da.
• Ć letra eta CZ digrafoa euskal tx-aren antzekoak dira, baita CI ere, bokalen aurrean.
• CH gipuzkerazko j da, jakin aditzean.
• H behenafarrerazkoa da, hor aditzondoan.
• J erdikontsonantea da, iaio adjektiboko i-en gisakoa, edo lapurterazko joan aditzeko jota.
• Ł w-aren antzekoa da (kiwi hitzean), edo higuingarri adjektiboko u bokala.
• Ń edo NI (bokalen aurrean) euskal ñ-a bezalakoa da.
• Ś letra eta SZ digrafoa euskal ixaren parekoak dira.
• W frantses zein ingeles v-a bezalakoa da, virus hitzean.
• Z zubererazko deusik hitzeko esea bezala ahoskatzen da, edo frantsesezko zein ingelesezko bokal arteko eseak bezala, rose eta zoo hitzetan.
• Ź, Ż letrak eta RZ digrafoa Lekeitioko azpieuskalkiko jota bezalakoak dira (jakin aditzean), edo frantsesezkoa zein katalanezkoa (j'ai, Jordi).

Morfologia

Hizkuntza-tipologiaren ikuspegitik, morfologikoki fusio edo flexio hizkuntza bat da, hots hizkuntza sintetiko mota bat, zehazki flexio estentsiboa duena. Polonierazko azentua, oro har, amaieratik hasita bigarren silaban egon ohi da. Munduko hizkuntza askotan bezala (mandarinera, frantsesa, gaztelania, errusiera, swahilia eta ingelesa, adibidez), perpausek SVO (subject-verb-object ingelesez, hau da subjektua-aditza-objektua) ordena dute (euskarak, aldiz, SOV ordena du).

Dialektologia

1931. urtean, Poloniako zentsuaren arabera, poloniera lehen hizkuntzatzat zuen biztanleriaren ehunekoa.

Stanisław Urbańczyk hizkuntzalariak egindako polonieraren dialektoen mapa.

Dialektologiari erreparatzen badiogu, gaur egun dialekto-bereizketa ez da oso nabarmena, are gehiago, bereizketa hori desagertzeko bidean dago eta hizkuntza estandarra gailentzen da komunikazio-jardunean. Fenomeno honen kausa nagusiak honakoak dira: 1772, 1793 eta 1795. urteetan gertatutako Poloniako Partizio edo Banaketak (eta, ondorioz, Polonia estatu burujabe gisa 1918ra arte mapatik desagertu izana), Bigarren Mundu Gerraren ostean poloniar ugari lekualdarazi izana, hirien garapena, masa-kulturaren eragina (telebista, prentsa, sare sozialak...) eta Poloniako hezkuntza-sisteman poloniera lingua franca gisa orokortu izana. Hori guztia dela eta, poloniera gero eta uniformeagoa bihurtzen ari da eta dialektoen ezaugarri bereizgarriak askoz ere gutxiago agertzen dira hiztun gazteenen artean. Dena den, badira gaur arte bizirik dirauten aldaera batzuk, adibidez, Górale mendietakoa eta Silesiakoa. Hala eta guztiz ere, poloniar gehienek poloniera estandarraren antzeko hizkuntza erabiltzen dute gaur egun. Hortaz esan ohi da poloniera hizkuntza homogeneoa dela.

Gramatika

Polonieraz ez dago artikulurik eta subjektu izenordainak askotan ez dira aipatzen.

Lexikoari dagokionez, hiru generotako izenak daude: maskulinoa, femeninoa eta neutroa. Genero maskulinoa ere azpigenerotan banatzen da: biziduna ala bizigabea singularrean, gizatiarra ala ez gizatiarra pluralean. Adjektiboen kasuan, komunztadura gertatzen da izenekin generoan, kasuan eta zenbakian.

Deklinabideari dagokionez, zazpi kasu daude: nominatiboa, genitiboa, datiboa, akusatiboa, instrumentala, lokatiboa eta bokatiboa.

Aditzak, aspektuari dagokionez, burutuak edo ez burutuak izan daitezke eta askotan bi aldaerak ditu aditz-erro berdinak. Aditz denbora edo aldiari erreparatuz gero, aditz ez burutuek orainaldia, lehenaldia, etorkizun konposatua, subjuntiboa/baldintza, agintera, infinitiboa, orainaldiko partizipioa, orainaldiko gerundioa eta lehenaldiko partizipioa dituzte. Aditz burutuek, berriz, etorkizun sinplea, lehenaldia, subjuntiboa/baldintza, agintera, infinitiboa, orainaldiko gerundioa eta lehenaldiko partizipioa. Aditz jokatuetan komunztadura gertatzen da subjektuarekin bai pertsona, zenbaki eta, iraganeko zein subjuntibo/baldintzazko formen kasuan, baita generoari dagokionez ere (azken ezaugarri hau ez da batere ohikoa).

Maileguak

Polonierak, mendez mende, beste hizkuntza batzuetako zenbait hitz mailegatu ditu. Hitzok maileguan hartzerakoan aldatu egiten dira, batetik, ahoskera polonieraren fonemetara egokitzeko eta, bestetik, ortografiak ere polonieraren arauekin bat egin dezan. Hori dela eta, esate baterako, William Shakespeare idazlearen izena polonieraz Szekspir idazten da.

Polonierak ere izan du eraginik beste hizkuntzetan, bereziki gainerako eslaviar hizkuntzetan eta alemanean, hurbil daudelako eta muga partekatzen dutelako.

Historia

Polonieraz idatzitako esaldirik zaharrena, 1270. urtekoa, Henrikowen Liburukoa.

Polonieraz idatzitako esaldi zaharrenak honako bi hauek dira:

• "Day, ut ia pobrusa, a ti poziwai": 1270ean idatzia Henrykowen Liburua izenekoan (Księga henrykowska da izenburua polonieraz eta Liber fundationis claustri sanctae Mariae Virginis in Heinrichow jatorrizko izenburua latinez), 24. orrialdean.
• "Byegaycze, byegaycze! (...) Gorze szą nam stalo!" 1455-1480 urteen artean Jan Długosz-ek idatziak, "Poloniako Erresuma Handiaren kroniken urte-liburuetan" (Roczniki czyli kroniki słynnego Królestwa Polskiego da izenburua polonieraz eta Annales seu cronicae incliti Regni Poloniae jatorrizko izenburua latinez).

1285ean, Łęczyca-ko batzarrean, latinarekin batera poloniera erabiltzea erabaki zen katedral eta monasteriotako eskoletan.

Polonierazko idatzi zahar asko epaiak dira, liburu judizialetan eskuz idatzita gorde direnak eta epaiketa, testigantza zein akta judizialak erregistratzeko idatzitakoak. XIV. eta XV. mendeetan erregistratu ziren, lehenengoak zehazki 1386 urteaz gerotztik Wielkopolskaren gorteko liburuetan agertutakoak dira.

1475ean agertu zen, Wrocław hirian, polonierazko inpresiorik zaharrena. Hiru otoitz katoliko ziren: "Gure aita", "Agur Maria" eta "Kredoa".

Poloniera hutsezko lehen hiztegia, 1807. urtekoa.

1927-1937 urteen artekoBielorrusiako Sobietar Errepublika Sozialistaren armarria.

XVI.mendean, Erreformari esker, poloniera literaturaren alorrera zabaldu zen luze eta zabal. Erabaki horrek lotura estua zuen ahalik eta jende gehienarengana iristeko nahiarekin, eta hortik erraz uler daiteke ordukoak izatea bai Bibliaren lehen itzulpenak protestanteen aldetik, baita erlijio-literaturari lotutako argitalpen ugari ere, beste erlijioen aurkako argitalpen polemikoak barne. 1661eko urtarrilaren 3an "Merkuriusz Polski Ordynaryjny" astekaria argitaratu zen, gaur egunerarte iritsi den poloniera hutsezko lehen aldizkaria. Argitaratzeari utzi ziotenean, 1661eko uztailaren 22an, ez zen aldizkaririk argitaratu polonieraz zenbait hamarkadatan. Poloniako aldizkarien etengabeko garapenaren hasiera XVIII. mendearen bigarren laurdenean hasi zen.

1696an, poloniera Lituaniako Dukerri Handiko hizkuntza ofizial bihurtu zen eta orduan hasi zen nagusitzen poloniera Lituaniako bizitza sozial, kultural eta politikoan. Poloniako Erresumako Koroaren (1385-1795) probintzietan aldiz, latinak hizkuntza ofizial izaten jarraitu zuen Saxoien garaia amaitu arte (1763). Halaber, Poloniako Livoniako voivoderriko (1621-1772) familia noble alemaniarren hizkuntza ere bihurtu zen, inbasioaren ondotik poloniera berehala bereganatu baitzuten.

Poloniera barne biltzen zuten lehenengo hiztegiak eleanitzak izan ziren, batez ere poloniera eta latinaren arteko hitzen itzulpena ematen zutenak. Poloniera hutsezko lehen hiztegia Samuel Bogumił Linde-ren hiztegia izan zen eta 1807an argitaratu zen lehen aldiz Varsovian.

1901az geroztik, "Poradnik Językowy" (Hizkuntza-gida) hilabetekaria argitaratzen da, hizkuntzari dagozkion gaiak jorratzen dituen argitalpen arauemailea. 1913 urteaz geroztik, gainera, "Język Polski" (poloniar hizkuntza) aldizkari zientifikoa ere argitaratzen da polonierari eta, oro har, hizkuntzalaritzari buruzko ezagutza sustatzen duena.

Poloniera Bielorrusiako Sobietar Errepublika Sozialistako hizkuntza ofizialetako bat izan zen 1927 eta 1938 artean. Horren isla da, esate baterako, Sobiertar batasuneko armarriko "Proletariusze wszystkich krajów, łączcie się!" (Herrialde guztietako proletarioak, batu zaitezte!) leloa polonieraz ere agertzea Bielorrusiako Sobietar Errepublika Sozialistaren 1927-1937 urteen arteko armarrian.

Polonierak, halaber, estatus ofiziala izan zuen Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuneko eskualde nazional poloniarretan 1925-1937 urteen artean.

Poloniera atzerrian

Poloniarren populazioa munduan

Poloniera hiztun asko beste herrialde batzuetan bizi dira, asko eta asko dira beste herrialde bateko behin-betiko herritartasuna dutenak. Talde hau osatzen dutenen artean nagusi dira Poloniako gutxiengo nazionaleko kideak, Poloniako migranteak edo haien ondorengoak. Poloniarren diaspora horri polonieraz Polonia izena ematen zaio.

Beraz, Poloniako hiztunez gain, poloniera hitz egiten duten hizkuntza-komunitate esanguratsuenak honako herrialde hauetan daude: Alemanian, Argentinan, Australian, Austrian, Belgikan, Brasilen, Kanadan, Txilen, Txekiar Errepublikan, Eslovakian, Espainian, AEBetan, Frantzian, Grezian, Hungarian, Irlandan, Israelen, Kazakhstanen, Letonian, Mexikon, Herbehereetan, Erresuma Batuan, Hegoafrikan, Errumanian, Errusian, Suedian eta Uruguain^{[erreferentzia behar]}. Halaber, Bigarren Mundu Gerraren ostean Sobietar Batasunak bere egindako lurraldeetan, polonierazko jatorrizko hizkuntza-komunitateak mantentzen dira, hots, Bielorrusian, Lituanian eta Ukrainan.

Poloniera hiztunak europan

Oso zaila da polonieraz hitz egiten duen eta Poloniatik kanpo behin-betirako (behin-behineko lekualdatzeak kanpo utzita) bizi den pertsona kopurua zehaztea, munduan polonieraz hitz egiten duen biztanleria oso sakabanatuta dagoelako eta poloniarrek atzerrian ere polonierari eusteko duten mailari buruzko gaur egungo ikerketarik ez dagoelako. Liburu fidagarrietan emandako estimazioen arabera 3,5 eta 10 milioi hiztun artean izan daitezke. Datu faltak eragindako desadostasun horren ondorioz polonieraren jatorrizko hiztunen kopuru orokorrari buruzko datuen artean alde nabarmena dago iturriaren arabera.

2004az geroztik, aukera dago polonieraren ezagutza atzerriko hizkuntza gisa agiri ofizial bidez ziurtatzeko eta 3 mailatan egiten dira azterketak Hizkuntzetarako Europako Erreferentzia Esparru Bateratuaren arabera: oinarrizkoa (B1 maila), ertaina (B2 maila) eta aurreratua (C2 maila). Azterketa horiek egitearen ardura Państwowa Komisja Poświadczania Znajomości Języka Polskiego jako Obcego erakundeak du.

Hiztegi laburra

Informazio gehiagorako kontsultatu euskara-poloniera hiztegia.

Laburduren esanahiak:

• m: maskulinoa
• f: femeninoa
• n: neutroa

Izenak

• Marta polonieraz hitz egiten.
  dzień (m): egun
• książka (f): liburu
• łóżko (n): ohe
• imię (n): izen
• godzina (f): ordu
• mysz (f): sagu
• ulica (f): kale
• mleko (n): esne
• pociąg (m): tren
• dom (m): etxe
• przyjaciel (m): lagun
• numer (m): zenbaki
• krzesło (n): aulki

Zenbakiak

• zero: zero
• jeden: bat
• dwa: bi
• trzy: hiru
• cztery: lau
• pięć: bost
• sześć: sei
• siedem: zazpi
• osiem: zortzi
• dziewięć: bederatzi
• dziesięć: hamar
• jedenaście: hamaika
• dwanaście: hamabi
• trzynaście: hamairu
• czternaście: hamalau
• piętnaście: hamabost
• szesnaście: hamasei
• siedemnaście: hamazazpi
• osiemnaście: hemezortzi
• dziewiętnaście: hemeretzi
• dwadzieścia: hogei
• trzydzieści: hogeita hamar
• czterdzieści: berrogei
• pięćdziesiąt: berrogeita hamar
• sześćdziesiąt: hirurogei
• siedemdziesiąt: hirurogeita hamar
• osiemdziesiąt: laurogei
• dziewięćdziesiąt: laurogeita hamar
• sto: ehun
• dwieście: berrehun
• trzysta: hirurehun
• czterysta: laurehun
• pięćset: bostehun
• sześćset: seiehun
• siedemset: bederatziehun
• osiemset: zortziehun
• dziewięćset: bederatziehun

Pertsona-izenordainak

• ja: ni
• ty: hi/zu
• on: hura (m)
• ona: hura (f)
• ono: hura (n)
• my: gu
• wy: zuek
• oni: haiek (m)
• one: haiek (izen femeninoak, neutroak eta maskulino inpertsonalak)

Asteko egunak

• poniedziałek (m): astelehen
• wtorek (m): astearte
• środa (f): asteazken
• czwartek (m): ostegun
• piątek (m): ostiral
• sobota (f): larunbat
• niedziela (f): igande

Erreferentziak

Hizkuntza honek bere Wikipedia du: Bisita ezazu.

Ikus, gainera

• Polonierazko literatura

Kanpo estekak

• Datuak: Q809
• Multimedia: Polish language