Pompaelo
| Pompaelo | |
|---|---|
 Gazteluko enparantzako indusketetan aurkitutako Teseoko mosaikoa, Pompaeloko termetatik datorrena | |
 | |
| Lekua | Iruñea |
| Eskualdea |  Nafarroa Garaia |
| Koordenatuak | 42°49′10″N 1°38′30″W / 42.81949361°N 1.64180238°W |
| Mota | Erromatar hiria |
| Historia | |
| Kultura(k) | Baskoia eta erromatarra |
Pompaelo edo Pompelo edota Pompeiopolis Gneo Ponpeio Magno erromatar politikari eta militarrak sortutako Hispania Tarraconensiseko antzinako erromatar hiri bat izan zen.[1]
K.a. 75 eta K.a. 74. arteko neguan sortu zen, Ponpeiok Sertorioren kontra borrokatzen ari zela.
Egungo Iruñea euskal hiriburuari dagokio.
Izena[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Autore batzuek, iturri literario eta epigrafikoetan oinarrituta, hiria Pompelo deitu behar zela diote[2], Pompelok "-ilu/-iru" euskal atzizkia baitu, hiria edo herria esan nahi duena.[3] Estrabonen ustez, Pompeiopolis (antzinako grezieraz "Ponpeioren hiria" esan nahi du) haren izenaren sinonimoa da.[4]
Pompaelo baskoien hiri garrantzitsu bat izan zen, Asturica Augusta eta Burdigala lotzen zituen errepidean kokatua,[5] Arga ibaiaren ondoko muino baten gainean.[6] Bere kokapen estrategikoak, mendebaldeko Pirinioetako pasabideak menderatuz, jatorria arrazoi ekonomiko eta militarrei zor diela adierazten du.[7]
Nolanahi ere, Pompelo edo Pompaelo latinezko izenetik sortuko ziren Pamplona eta Pampelune izenak.
Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Hiria K. a. 75 eta K. a. 74 Ponpeiok bitartean sortu zuen. Sertorioren gaineko bere garaipena formalizatzeko eta eskualdean bere bezeroak gehitzeko, aurretik zegoen antzinako baskoi herrixka bat berrizendatuta: Iruña edo Bengoda. Badirudi arkeologiak azken puntu hori berresten duela, erromatarren aurreko eta Italiako aztarnak baitaude.[8]
Erromatarrek Galia Akitania antolatu zutenetik, haren garrantzia ez zen gutxitu eta bere udal garapena, bere jatorri ponpeiorragatik atxilotua egon ahal izan zen. Beste aldetik, baskoien lurraldean hiririk garrantzitsuena bezala kokatu zen, eta horrela bere hiriburu bihurtu. Ordutik, bere hiriburutza denboran zehar mantendu du, bai Iruñeko erresuman, bai Nafarroako erresuman, Nafarroan eta Euskal Herrian.
Hiria Antoninoren Ibilbidean mansio moduan agertu zen.[9]
Kokapena[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Gaur egungo Nabarreriaren bihotzean dago hiri erromatarraren gainean eraiki zena. Egunotako Erredin pasealekuak, Karmen, Caldereria eta Xabier kaleek eta Barbazan Apezpikuaren ingurubideak mugatzen dute, arkeologo gehienen arabera.[10]
Hirigintza[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Hiri-trazadurari dagokionez, Pompaeloren perimetroa Erdi Aroko Nabarreriaren hiriaren antzekoa izan zela ezagutzen da. 1980an harresi-mihise bat aurkitu zen Iruñeko Andre Maria Erreginaren katedraleko klaustroaren lurretan. Gehienezko hedadura 14 hektareakoa bide zen. Egungo egituraren bidez eta datu arkeologikoekin, Kuria kaleak dekumano (decumanus maximus) kalearen antzeko trazadura duela ondoriozta daiteke, erromatar foroa katedraleko plazan kokatuta, macellum edo merkatu publiko baten inguruan aurkitzeak erakusten duen bezala. Horren ondorioz, cardoa (cardus) Dormitaleria kalea izan liteke.[11]
Gobernua[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Caesaraugustako jurisdikzioan civitas stipendiara estatutua izan zuen, beharbada oraindik II. mendean mantentzen zuena, Vespasianoren garaian municipium estatutua lortu ahal izan zuen arren. Herritar gehienak baskoiak izan zitezkeen.[12]
Gutxienez, II. mendetik aurrera, duobirioen eskola bat izan zen buru, Tiberio Klaudio Cuartino Tarraconensearen iudiricusaren laburpen batean agertzen denez.[13]
Aurkikuntzak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Erromatar garaiko lehen aurkikuntza arkeologikoak XIX. mendekoak dira; Nabarreria eta Kuria kaleetan aurkituak, elementu arkitektonikoak, brontzezko eskulturak (Pompeloko togatus-a aipagarriena), inskripzioak eta mosaikoak izan ziren. Artetatik zetozen urak bideratzeko egindako lanetan, 1895ean, Argarai herrian nekropoli bisigodo bat ere aurkitu zen, Florencio Ansoleaga eta Joan Iturralde Suit industu zutena.
1956tik 1983ra arte, indusketa sistematikoak egin dira, eta, horien bidez, hiri-trazadura eta antzinako hiriaren bilakaera kronologikoa zehaztu dira. Katedraleko muinoa, Brontze Aroaren amaieratik, eta Burdin Aroetan bizi izan zela ezagutzen da, K. a. I. mendearen hasieran erromatar garaiko lehen aurkikuntzak datagarriak izan zirelarik. K. a. 36an, horien artean, Italian egindako kanpai zeramika, legionario edo merkatari erromatarrek hirira ekarri zutena. Graccurrisekin, beraz, Ebroko haraneko establezimendu erromatar baten sorkuntza ofizialetako bat da, hauei, jeneral fundatzailearen izena eman zitzaielarik, kasu honetan, −Estrabonen etimologia egia bada− Ponpeio Handian, K. a. 74an eta K. a. 75ean.[11]
K. a. I. mendearen amaierarako. Aurkikuntzek, jada, erromatar bizimoduei buruzko datuak eman dituzte. Hiriaren loraldia ere ikusten da II. mendean. Oso ondo zolatutako bide publikoak eraikitzea. Hurrengo mendearen amaieran suntsipen masibo bat gertatu zen, IV. eta V. mendeko berreraikuntzak aurkitu zirelarik. VII. mendera arte datagarriak izan ziren hiri bisigodoaren aztarnak ere aurkitu dira. Gainera, brontzezko ehunka txanpon aurkitu ziren, ninfen gurtzan ninfeoari eskaintza bezala erabiliak, ziuraski Kuria eta Dormitaleria kaleen arteko elkargunean dagoen iturri bati (dekumano eta cardo, hurrenez hurren).
Gazteluko enparantzako lanetan, erromatar terma batzuen aztarnak aurkitu ziren. Atentzioa ematen zuen haren azalerak, 2 000 metro karratu baino gehiagokoa, eta bere kokapena, erromatar urbsetik urrun zegoena eta, beraz, erromatar hiria uste zena baino handiagoa izan zitekeela susmatzen da.[14]
Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- ↑ Alejos, Nerea. (). «Francisco Pina Polo: "Iruñea baskoientzako zigor gisa sortu zen"» Diario de Navarra.
- ↑ Amela, 2000, 10. orria
- ↑ De Churruca, 2010, 523. orria
- ↑ Estrabon. III, 4 eta 10.
- ↑ Antoninoren ibilbidea, 455.
- ↑ Amela, 2000, 14. orria
- ↑ Amela, 2000, 35. orria
- ↑ Amela, 200, 17. orria
- ↑ Tovar, Antonio. (1989). Iberische Landeskunde. Zweiter Teil. Die Völker und die Städte des antiken Hispanien. , 380-381 or..
- ↑ Historia de Pamplona. Jose Maria Jimeno Jurío. Ediciones y Libros, S.A. Iruña, 1974.
- ↑ a b Nafarroako Entziklopedia Handia | POMPAELO. (Noiz kontsultatua: 2020-11-21).
- ↑ Plinio Zaharra. III, 24.
- ↑ Alföldy, 2000, 445. orria
- ↑ (Gaztelaniaz) «Jatorria eta Erromatar hiria» Iruñeko gida 2015-06-01 (Noiz kontsultatua: 2020-11-21).
