Edukira joan

Prudencia Ayala

Hau artikulu on bat da. Egin klik hemen informazio gehiagorako.
Wikipedia, Entziklopedia askea
Prudencia Ayala

Bizitza
JaiotzaSonzacate, 1885eko apirilaren 28a
Herrialdea El Salvador
HeriotzaSan Salvador, 1936ko uztailaren 11 (51 urte)
Hezkuntza
Hizkuntzakgaztelania
Jarduerak
Jarduerakidazlea, kazetaria, sufragettea eta politikaria
Genero artistikoaProsa

Prudencia Ayala (Sonzacate, 1885eko apirilaren 28a - San Salvador, 1936ko uztailaren 11) El Salvadoreko idazle, kazetari, politikari eta gizarte-ekintzailea izan zen. El Salvadoren emakumearen eskubideak aitortzeko borrokatu zen, eta Hispanoamerikako historian erreferentea izan zen, bere herrialdean presidentziarako hautagaitzan lehen emakumea izateagatik.[1]

Bere jarrerari eta erabakimenari esker, emakumearen aitortzari bidea eman zion, esparru politiko eta ekonomikoan, ohore, rol eta funtsezko eginkizunei dagokienez pribilegioak gizonak bakarrik zituen gizarte batean, eta emakumearen gaitasunak eta gizartean zuen garrantzia sustatu zituen.[2]

Familia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Jatorri indigenako familia batetik zetorren. Gurasoak Aurelia Ayala eta Vicente Chief izan ziren, indigena nahuapipilen ondorengoak. Gaztelaniaz hitz egin eta idatzi arren, náhuat hizkuntza ulertzen zuen, amonen zaintzari esker. Bere amak 44koen Iraultzan parte hartu zuen, Carlos Ezeta jeneralaren aurkako 1894ko altxamenduan, eta horregatik koronel gisa kondekoratu zuten. Hamar urte zituenean, Santa Ana hirira joan zen, eta Maria Luisa de Cristofine irakaslearen ikastetxean hasi zituen lehen mailako ikasketak, baina ezin izan zituen amaitu, bere familian baliabide ekonomikorik ez zegoelako. Hori dela eta, prestakuntza autodidakta garatu zuen.[3][4]

Joskintza ikasi zuen, eta etorkizuneko jarduerekin batera aritu zen lanbide horretan. Etorkizuna iragartzeko gaitasuna zuela zioen, «ahots misteriotsuen» errebelazioen bidez. Horrek garrantzia ematen zion bere inguruko pertsonen artean, eta horrela, ospea eta aintzatespena irabazi zituen.[4][5] Baieztapen horrek, gainera, kritikak eta isekak eragin zituen talde batzuen aldetik.[3]1899an, 14 urte zituela, bere lehen artikulua argitaratu zuen Diario de Occidenten, Ana Delgado de Rossiren egunkarian, non «la Sibila santaneca» deitzen hasi ziren. 1914an Alemaniako kaiserraren erorketa eta Estatu Batuen sarrera gerrak iragarri zituen.[3] Hortik aurrera, planteamendu feministengatik eta zuen irudiaren esoterikoagatik nabarmendu zen.[6]

Parte-hartze soziala

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Prudencia Ayala, ama Aurelia Ayalarekin

Diario de Occidente egunkarian artikuluak argitaratu ondoren, gai politikoetan murgiltzen hasi zen eta antiinperialismoaren, feminismoaren eta Erdialdeko Amerikako unionismoaren alde agertu zen, Nikaraguako inbasio estatubatuarraren aurkako gaitzespena adierazteaz gain. Olerkiak ere argitaratu zituen herrialdeko hainbat egunkaritan.

1919an espetxeratu egin zuten, bere zutabeetako batean Atiquizayako alkatea kritikatzeagatik, eta gero, Guatemalan, hainbat hilabetez espetxeratu zuten, estatu kolpe baten plangintzarekin kolaboratzea egotzita.[3] 1921ean, Escible. Guatemalara egindako bidaia baten abenturak liburua argitaratu zuen eta Manuel Estrada Cabreraren gobernu diktatorialaren azken hilabeteetan herrialde horretara egindako bidaia kontatu zuen. Gainera, Inmortal, amores de loca (1925) eta Payaso literario (1928) liburuak argitaratu zituen. 1920ko hamarkadaren amaieran, Redención femenina egunkaria sortu eta zuzendu zuen, eta emakumeen eskubideen aldeko jarrera azaldu zuen bertan.[7]

Parte-hartze politikoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Ayala 1920an

1930ean, errepublikako presidentetzarako hautagai gisa bere burua postulatzen saiatu zen, nahiz eta Salvadorko legediak emakumeen sufragiorako eskubidea ez aitortu. Hautagaitza eta gobernu programa, berak sortutako Redención Femenina egunkariaren bidez agertu zuen.[8] Proposatzen zuen gobernu-plataformak, honakoak jasotzen zituen: sindikatuak babestea, administrazio publikoan zintzotasuna eta gardentasuna izatea, pattarraren banaketa eta kontsumoa mugatzea, kultu-askatasuna errespetatzea eta «seme-alaba ez-legitimoak» (ezkontzatik kanpoko seme-alabak) onartzea.[3] Bere asmoaren aldeko eta kontrako argudio juridiko eta politikoei buruzko eztabaida publikoa sortu zen. Besteak beste, bere hautagaitzaren aldeko bat Alberto Masferrer filosofo, maisu, idazle eta diputatua izan zen, eta Patria egunkarian halaxe idatzi zuen:

« Prudencia Ayala defiende una causa justa y noble, cual es el derecho de la mujer a ser elector y ocupar altos puestos. Su programa de gobierno no es inferior en claridad, sentido práctico y sencillez, al de otros candidatos que se toman en serio.[9] »

Azkenean, Justizia eta Zuhurtziako Gorte Gorenak atzera bota zuen haren eskaera, eta politikatik aldendu zen, baina masa- eta gizarte-mugimenduen lanetik gertu. Ez dago jasota 1932ko nekazarien altxamenduan parte hartu zuenik, baina altxatuekin kolaboratu zuela uste da. Prudencia Ayala 1936ko uztailaren 11n hil zen.

Hala ere, emakumeek politikan parte hartzeari buruzko eztabaidak segida izan zuen, eta Errepublikako presidente gisa postulatzeko egin zuen saiakerak bultzada eman zion emakumeen mugimenduari. 1939an, emakumeen sufragiorako eskubidea onartu zen, eta 1950eko Konstituzioan, Oscar Osorio presidentearen onespenarekin, emakumearen eskubide politikoei legezko aitortza eman zitzaien El Salvadorren.[10][11]1956an, Rosa Amelia Guzman de Araujo, Blanca Ávalos de Méndez eta María Isabel Rodríguez izan ziren El Salvadorreko lehen diputatuak.

Hil osteko omenaldiak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Prudencia Ayalaren omenezko plaka, San Salvadorren. Ayala, Salvadorreko Presidentetzarako (edo kasurako Latinoamerikako edozein Presidentetzarako) hautagai izendatu zuten lehen emakumea izan zen.

San Salvador erdialdean, Katedral Metropolitanotik gertu, Ayala izena duen plaza txiki bat dago. Han plaka bat dago eta hauxe dio:

« Prudencia Ayala, salvadoreña de sangre indígena, precursora de la lucha por los derechos humanos de la mujer.[12] »

Hainbat erakundek egiten diote ohore bere izenari, eta horien artean aipagarria da Prudencia Ayala Kontzertazio Feminista.[13]

2009ko martxoan, emakumearen eguna zela eta, eta Prudencia Ayalaren omenez, Prudencia en tiempos de brujería antzezlana taularatu zuten. 2017an, Kolectivo San Jacinto zinema ekoizle komunitarioak bere historia berpiztu zuen "Prudencia" film laburrarekin.[14]Hitzaren eta Irudiaren Museoak Ayalaren historia berreskuratzen duen erakusketa iraunkorra ere badu.[15]

Ikus, gainera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ Henriquez Consalvi, Carlos. (2009). «Prudencia Ayala, hija de la Centella» Revista Trasmallo ISSN 1817-5724.
  2. ↑ Castillo |, Isabel. «Se atrevió a postularse: La improbable historia de Prudencia Ayala» Americas Quarterly.
  3. ↑ a b c d e Diario Co Latino. (2007). Prudencia Ayala, la luchadora incansable (El Salvador). .
  4. ↑ a b Reyes, José Luis. Prudencia Ayala, ‘hija de la centella’. .
  5. ↑ Benítez, Mariela. Prudencia Prudencia Ayala. .
  6. ↑ «La “loca analfabeta” que cambió la historia de El Salvador – DW – 05/03/2020» dw.com.
  7. ↑ Lycos. Prudencia Ayala. .
  8. ↑ Analía Llorente. (27 mayo 2018). «Quién es Prudencia Ayala, la primera mujer en América Latina que aspiró a la presidencia de un país y a la que tildaron de loca» BBC News Mundo.
  9. ↑ Txantiloi:Cita web
  10. ↑ Women's suffrage. Central & South America Suffrage Timeline. .
  11. ↑ CIC-UES. Sufragismo y feminismo en El Salvador: visibilizando los aportes de las mujeres. .
  12. ↑ Txantiloi:Cita web
  13. ↑ Concertación Feminista Prudencia Ayala. Concertación Feminista Prudencia Ayala. .
  14. ↑ «Cine comunitario, la rebeldía del Séptimo Arte que revivió a Prudencia Ayala» GatoEncerrado 2017-03-06.
  15. ↑ Arroyo, Lorena. (2021-03-07). «Prudencia Ayala, la primera mujer que intentó ser presidenta en América Latina» El País.

Bibliografia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  • Ministerio de Educación de la República de El Salvador (1994). Historia de El Salvador, tomo II. San Salvador: MINED. 

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Prudencia Ayala Aldatu lotura Wikidatan
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Prudencia_Ayala&oldid=10117824"(e)tik eskuratuta