Edukira joan

Riftar

Wikipedia, Entziklopedia askea
Riftarrak
Irifiyyen

Riftarrak, 1924.
Biztanleak guztira
6.000.000 eta 7.000.000 artean
Biztanleria nabarmena duten eskualdeak
 Maroko: 5.600.000
 Belgika: 380.095
 Frantzia: 379.952
 Herbehereak: 314.517
 Espainia: 155.246
 Alemania: 108.654
Hizkuntza
Tarifit
Erlijioa
Sunitak
Zerikusia duten beste giza taldeak
Ishelhiyen, chaouis, kabiliar, mozabitar, guantxe
Carte des tribus du Rif
Tribu riftarren mapa.

Riftarrek gaur egungo Marokoko iparekialdean, Aljeriako iparmendebaldean zein Melillan, Rifen hain zuzen ere, bizi den etnia berbere bat osatzen dute.[1]

Tarifit, Riftera ere deitua, ama hizkuntza dute, beraien artean ulergarriak diren zenbait aldaeratan banaturik dagoena. Gehiengo batek arabieraz, gaztelaniaz edo frantsesez ere hitz egiten du.

Jebalako biztanleetatik bereizten dira, biak berber eta morisko jatorrikoak izan arren, aurrekoak oso goizetik arabieraren dialekto bat hitz egiten dutelako: Jebaliar arabiera.

Rifeko mendietan 5 milioi baino gehiago dira eta atzerrian diaspora zabala dute ere, Mendebaldeko Europako hainbat estatuetan bereziki. Aljerian, Tangerren, Tetuanen, Ujdan, Larachenn eta Fezen komunitate txikiak ere badituzte.

Riftarrek beste berbereek baino horail gehiago dituzte. Rifen helduen erdia azal zurikoa da, gainera %10a ilegorria da.[2]

Aditu batzuen ustetan, azken Izotz Aroa eta gero, frantziar-kantabriar eskualdetik bi migrazio-multzo atera ziren: bata erdialdeko eta iparraldeko Europa birpopulatu zuena eta, bestea, iparraldeko Afrika.[3]

Islamaren aurreko aroa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Rif Marokoko iparraldeko eskualde menditsua da, Tingitana penintsulatik Aljeriako mugaraino hedatzen dena. Eskualde honek K.a. III. mendean kartagotarren eragina jasan zuen, non Punikoak kostaldean, Rusaddir inguruan eta Tingitar penintsularen ekialdean salmahaiak ezartzen ikusten diren.

Kartagotarrek beren lurraldeen zati handi bat galdu zuten Gerra Punikoen ondorioz, eta K.a. I. mendean, Boko I.a eta Juba II.aren garaian, Mauretaniako erresumaren zati zen, Erromaren bezeroa.

I. mendean, eskualdea erromatar administrazio zuzenaren pean zegoen, Mauretania-Tingitanarekin lotuta. Rusaddir (Melilla), Aquila (Tetuan) eta Aerath (Al Hoceima) bezalako erromatar hiri batzuen ezarpena hasi zen.

Erromatar boterea ahulduta V. mendean, eskualdeak 429an ikusi zuen Betikotik etorritako 80.000 bandaloren lehorreratzea. Erromatar Inperioa desagertu egingo da hurrengo mendean, eta bizantziarrek hura berreraikitzeko egiten dituzten ahaleginek eragin gutxi izan zuten Mauretania-Tingitanan, Tingitanoko penintsulako kostaldeko eskualdea bakarrik kontrolatzera iritsiz.

Erdi Aroko islamiar aroa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

VII. mendean islamizatua, Rifeko eskualdeak, Magreb al-Aqsako gainontzeko eskualdeek bezala, berbereen matxinada handia jasan zuen 739 eta 740 artean, honen ondoren Omeyyade Kaliferritik independizatu zelarik.

Rifeko iparraldeko zatia, Al Hoceima badiaren inguruan, 710etik aurrera Nekor Emirerriaren zati delarik, hegoaldeko zatia tribu gune independente bihurtu zen, gainontzeko Magreb al-Aqsari VIII. mendearen amaieran soilik berrelkartuz, idrissidearen dinastiaren etorreran.

Erdi Aroan, Rifeko biztanleak berebereen hiru konfederazio nagusiren arabera banatzen ziren, Ghomara, Bakkuia eta Bettiouatarrena, azken hau konfederazio zabalenaren ordezkaria zelarik, bere lurraldea Nekorretik Muluya arte hedatzen zelarik.[4]

VIII. mendetik XII. mendera bitartean, Rifeko mendebaldea (Jebala eta Ghomara) arabofono bihurtu zen gehienbat, Fez Mediterraneoko portuekin eta, harantzago, Andaluziarekin lotzen zituzten komunikazio-bideen eraginarekin.[5] Erdiko eta ekialdeko parteek, komunikazio bideetatik urrun, berberberofono izaten jarraitzen zuten. Rifainak, berez, azken populazio hauek dira, Bettioua eta Bakuiako konfederazioen eztandatik sortuak.

XI. mendean, Abdala al-Bakrik Temsamana, Ibaquyen, Gueznaya, Beni Uriaghel, Kebdana, Marnissa (gaur egun jebalen zati), Mestasa eta Aït Itteft tribuak aipatu zituen.

Historian zehar, riftarrak, hurrenez hurren, almorabidar, almohade, marindar, wattasidar eta saadiarren inperioetan sartzen dira, hurrenez hurreneko botere zentralekiko autonomia handia izan arren.

Aro modernoa eta Riftarren independentzia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Rifeko Gerra» eta «Rifeko Errepublika»

Fezeko Itunaz eta Marokoren gaineko frantziar eta espainiar protektoratuen ezarpenaz geroztik, Rif, batez ere, Espainiako eremuaren parte zen, hiru tribu riftarrek euren lurraldea frantziar eta espainiar eremuen artean banatua ikusten zuten bitartean: Igzenayen lurraldearen gehiengoa eta Ibdalsenen eta Ait Bouyahyiren hegoaldea Frantziako administrazioaren menpe aurkitzen ziren. Benn-Snassen-ak, Muluyaren ekialdean finkatuak, frantses eremuan zeuden osoki.

1921 eta 1928 artean Rifeko Gerra gertatu zen, Rifeko Errepublika estatu independente baten ezarpena ekarriz, Abdelkrim El Khattabik bultzatuta.

Riftarrak tribu eta tribu-talde hauetan banatzen dira:[6]

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. Eguren, Joaquín. (2004ko apirila). De Marruecos a España: La comunidad transnacional rifeña. .
  2. Coon, Carleton Stevens. (1939). The Mediterranean World: The Races of Europe. Nueva York: The Macmillan Company, 480-482 or. OCLC .575541610.
  3. Achilli, A.; Rengo, C.; Battaglia, V.; Pala, M.; Olivieri, A.; Fornarino, S.; Magri, C.; Scozzari, R. et al.. (2005). «Saami and Berbers—An Unexpected Mitochondrial DNA Link» The American Journal of Human Genetics 76 (5): 883–886. PMID 15791543. PMC 1199377..
  4. (Frantsesez) texte, Mission scientifique du Maroc Auteur du; texte, Maroc Résidence générale de la République française Auteur du. (1926). «Archives marocaines : publication de la Mission scientifique du Maroc» Gallica (Noiz kontsultatua: 2025-02-19).
  5. (Frantsesez) Aguadé, Jordi; Cressier, Patrice; Vicente, Ángeles. (1998). Peuplement et arabisation au Maghreb occidental: dialectologie et histoire. Casa de Velázquez ISBN 978-84-86839-85-7. (Noiz kontsultatua: 2025-02-19).
  6. .

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]


Antropologia Artikulu hau antropologiari buruzko zirriborroa da. Wikipedia lagun dezakezu edukia osatuz.