Santxete

Santxete
Zilar-kobrea
Ezaugarriak
Herrialdea	Nafarroako Erresuma
Historia
Hasiera	XII. mendea

Santxetea Nafarroako Erresuman Antso Jakitunaren eta Antso Azkarraren erregealdien aurrera- haiengandik baitatorkio bere izena- jaulkitako zilar-kobrezko txanpona da, jakatar diruaren antzekoa.

Historia

Santxeteak lehen nafar txanponak (moneta regis Nauarre, solidos nauarrenses) izan ziren; izan ere, ordura arte, Aragoiko eta Nafarroako erresumak koroa baten azpian (1076-1134) dinastikoki batu ondoren, jakatar dirua erabili ohi zuten.

Mateu y Llopis valentziar numismatikariak esaten zuen bezala:

«	Diru-sistema, XI. mendeko Europa osoan bezala eta karolingiar sistemaren oroigarri gisa, sueldoetan eta liberan oinarrituta zegoen. Sueldoaren oinarria dirua zen, diru efektiboa, zilar-kobrezkoa, zatitzaile batekin, erdia, obolo edo mialla izenekoa; hamabi diruren baturak sueldoa osatzen zuen, kontu-unitatea, jakatar sueldo izenekoa; 20 jakatar sueldoen batura libera zen, kontu-unitatea ere, handiena.	»
—Felipe Mateu y Llopis, La moneda española, 1946

Xanpaina leinuko kideek (Tibalt Trobalariak, Tibalt Gazteak eta Joana I.ak) jaulkitako txanponari santxete berri deitu zitzaion, XIII. mendearen amaieran edo XIV. mendearen hasieran zirkulaziotik desagertu egin zena. Joana I.a erreginaren heriotzaren ondoren (1305), aldaketa bat izan zen azken kapetar erregeen agintaldiarekin batera. Izan ere, dinastia horrek koroa beraren pean bildu zituen Frantziako eta Nafarroako erresumak (1285-1328). Garai horretan, txanpon zaharra «kalitate txarreneko tournois diruek ordezkatu zuten». Evreuxtarrak Nafarroako tronura ailegatu zirenean, batez ere Karlos II.aren erregealdian, txanpon-lantze berria izan zen, eta karlinari bide eman zioten (1351).

Hala eta guztiz ere, XIV. mendean oraindik ere ohikoak dira santxeteei buruzko aipamen dokumentalak, benetakoa baino zentzu tradizionalagoa zutenak. Era berean, gaur egun, Nafarroako notariotzetan karlinak aipatzen dituzten klausula eta esamolde batzuk erabiltzen dira oraindik ere. Txanponaren faltsifikazioaren aurkako borroka 1291n Anelier delako bat, ziurrenik Gilen Anelier trobadore ospetsua bera, delitu honengatik hil zutenean egiaztatu zen: «Item por facer la justicia de Guillem Anelier, et de Jaymes de Bruex por razón que falsiaron la moneda».

Hala ere, pixkanaka, «santxete diru zaharraren ordez tournois edo tornês beltza erabiltzen da, eta horietako 13 zilarrezko tournois baten baliokideak ziren». 1355. urterako «txanpon txikia alde batean gurutzedun karlin dirua da, eta bestean tournois motibo tipikoa.»

Ezaugarriak

Antso Jakitunaren erregealdian, diru-jaulkipenak erregistratu ziren, «gehienbat zilarrezko 1/3ko lege teoriko bati dagozkionak, hau da, kuaternala, jakatar diruaren oso antzekoak». Hala ere, pieza horiek gero eta gehiago hondatzen ziren, «%20an zenbatetsita». Zilarrezko txanpona bitarteko dirudunekin zatitzen da, meaja edo obolo deituak. Gordetako dokumentazioan ez dago txanpon horien barne-ezaugarriei buruzko berririk (legea, neurria eta pisua). Pixkanaka, «mendebaldeko kontu-sistemaren mende dauden santxete izendapena finkatu zen, «ex nummis navarrensis monete» liberetan eta «sanchez monete rex Sancius Navarre» edo «sua monete regis Navarre» solidoetan (sueldoak) besterik ez.»

Agiri-iturriak

Erriberrin idatzitako agiri batean, 1198ko abenduaren 31n, eta Antso Azkarrak sinatua, "santxete" terminoa duen lehen aipamen idatzia agertu zen. Dokumentu honetan, Iruñeko Katedralaren Artxiboan gordeta dagoena, garai hartan Iruñeko gotzaina zen Gartzia Fernanditzek erregeari 70.000 santxete sueldo eman zizkiola aipatzen da. Nafar monetari termino hori aplikatzen zaion lehen erreferentzia historikoa da.

1264an, Gonzalo Ibañez del Baztan jaunak Mues hiribildua erregeari erosi zion , eta, horren bidez, 1266an, urrezko 1000 marabedi ordaindu zizkion altxorrari, 7500 sueldo santxete balio zutenak. Gonzalo Ibañezek eta bere seme Juanek Joana I.a erreginaren aurkako bandoaren alde egin zuten Nabarreriako gerran (1276), eta haien oinordekoak konfiskatu eta hiribildua galdu zuten.

1274an oraindik ere bazen Berbintzanan monasterioa, Naiarako Andre Mariakoaren menpekoa; izan ere, honen priorea Henrike I.a Nafarroakoa erregeari kexatu zitzaion, Berbintzanakoari bere pribilegioak hausten zitzaizkiola esanez, eman behar ez zituen gauzak eskatuz. Haren bertuteari esker aztertu zuen erregeak negozioa, eta adierazi zuen monasterioari zegokiola Berbintzanako bildots, txerri, oilasko, ansaroi eta beste edozein aziendaren hazkuntzaren bederatzigarrena. Giza hilketak eta kalonjeak erregearen erdia eta monasterioaren beste erdia zirela ere ezarri zuen, eta inork ez zezala Arga ibaian arrantzatu, printzearen borondaterik gabe, monasterio osoan, erregearentzat 50 santxete sueldo eta monasterioarentzat beste 50 sosen zigorraren pean, eta Berbintzanako alkatea, erregeak izendatua, betierekoa izan zedila, printzeak aukeratutako herri bereko hiru gizonez.

Bibliografia

• Carrasco Pérez, Juan. «Moneda metálica y moneda crediticia en el Reino de Navarra (siglos XII-XV)» Moneda y monedas en la Europa medieval (siglos XII-XV): XXVI Semana de Estudios Medievales. Estella, 19 a 23 de julio de 1999 (Departamento de Educación y Cultura): 399–456. ISBN 978-84-235-2001-5..
• García Arancón, Raquel. (2001). La moneda bajo la Casa de Champaña (1234-1274). in: La moneda en Navarra. Gobierno de Navarra, Departamento de Educación y Cultura, 110-126 or. ISBN 84-95746-06-9. OCLC .49688971.
• Gil Farrés, Octavio. (1959). Historia de la moneda española. Madril: Diana. Artes Gráficas.
• Ibáñez Artica, Miguel. (1994ko abendua). «Sanchetes "versus" torneses en la documentación de los reinos de Navarra y Francia» Gaceta Numismática (115): 37-50..
• Ibáñez Artica, Miguel. (1993). «Catálogo numismático de Navarra I: monetarios del Museo de Navarra y del Museo Arqueológico Nacional hasta 1305 (tipología "románica" : siglos XI-XIII)» Trabajos de arqueología Navarra (11): 141–197. ISSN 0211-5174..
• Ibáñez Artica, Miguel. (1995). «Catálogo numismático de Navarra II: Monetarios del Museo de Navarra, Gabinete de monedas y medallas de París, Museo Arqueológico Nacional, Gabinete Nimismático de Cataluña, Museo de la Casa de la Moneda, American Numismatic Society y Colección "Bergua": C» Trabajos de arqueología Navarra (12): 175–234. ISSN 0211-5174..
• Ibáñez Artica, Miguel. (2001). Moneda medieval navarra. Manual de numismática. Propia ISBN 978-84-09-33377-6..
• Jusué Simonena, Carmen; Ramírez Vaquero, Eloísa. (2002). La moneda en Navarra. (2. argitaraldia) Institución Príncipe de Viana ISBN 84-235-2211-3. OCLC .433230292.
• Lakarra de Miguel, José María. (1973). Historia política del reino de Navarra, desde sus orígenes hasta su incorporación a Castilla. III Iruñea: Caja de Ahorros de Navarra, Editorial Aranzadi OCLC .1418048.
• Mateu y Llopis, Felipe. (1946). La moneda española (breve historia monetaria de España). Bartzelona: Alberto Martín.
• Mugueta Moreno, Iñigo. (2006). El dinero de los Evreux: hacienda y fiscalidad en el Reino de Navarra (1328-1349). Universidad Pública de Navarra.
• Ramírez Vaquero, Eloísa. (1996a). «Bases de la simbología monetaria» Signos de identidad histórica para Navarra (Caja de Ahorros de Navarra) 1: 159–174. ISBN 978-84-87120-30-5..
• Ramírez Vaquero, Eloísa. (2001). La moneda y su circulación durante la Restauración de la monarquía: de García Ramírez a Sancho VII el Fuerte. in: La moneda en Navarra. Gobierno de Navarra, Departamento de Educación y Cultura, 97-110 or. ISBN 84-95746-06-9. OCLC .49688971.
• Yanguas Miranda, José. (1840). Francisco Erasun Rada ed. Diccionario de antigüedades del Reino de Navarra. 2 (1. argitaraldia) Iruñea, 333-408 or..
• Zabalo Zabalegui, Francisco Javier. (1973). La administración del Reino de Navarra en el siglo XIV. OCLC .471059572.
• «Sanchetes» Vocabulario de Comercio Medieval (Universidad de Murcia).
• «Ficha completa - Vellón de Sancho VII de Navarra» Colecciones en Red (ceres.mcu.es).
• Ibáñez Artica, Miguel. Una guerra entre monedas: el “sanchete” navarro contra el “tornés" de Francia. .

Kanpo estekak

• Datuak: Q113192512