Selknam genozidioa

Selknam haurrak

Selknam genozidioa esaten zaio selknam herria desagerrarazi zuten gertakarien multzoari, Hego Amerikan XIX. mendearen bigarren erditik XX. mendearen hasierara bitartean Suaren Lurradea populatu zuten hiru tribu indigenetako bat. Genozidioak hamar eta hamabost urte arteko iraupena izan zuen. Selk'nam herria, 4.000 pertsonako biztanleria izatetik 500 izatera pasa zen.

XIX. mendearen amaieran, Suaren Lurraldeko Uharte Handiak abeltzaintza-konpainia handien interesa piztu zuen. Ardi-etxaldeen sartzeak gatazka gogorrak sortu zituen bertakoen eta kolono britainiar, argentinar eta txiletarren artean, eta gatazka horrek sarraski-gerraren antza hartu zuen. Ardi konpainia handiek libera esterlina bat ordaindu zuten hildako selknam bakoitzeko, biktimen eskuak edo belarriak aurkeztuz baieztatzen zena. Iparraldeko tribuak izan ziren lehen kaltetuak, uhartearen hegoaldeko muturrean migrazio uholde bat hasiz sarraskietatik ihes egiteko. Sarraskiaren alternatiba bila, 1890ean Txileko Gobernuak Dawson uhartea, Magallaes itsasartean, Salestar apaizei eman zien, han baliabide ekonomiko zabalez hornitutako misio bat ezarri zutenak. Genozidiotik bizirik atera ziren selknamak, uhartera eramanak izan ziren, eta hogei urteko epean gurutzez betetako hilerri bat baino ez zen geratu.

Aurrekariak

Artikulu nagusia: «selknam»

Martin Gusinde etnologoak, uhartea bisitatu zuena 1918 amaieran, uharteko espazio ezberdinetan banatutako hiru selknam taldeen presentzia identifikatu zuen. Antropologoak zioenez, lurralde banaketan desberdintasunak egon arren, hiru talde horien artean batasun linguistiko, arrazazko eta kultural argia zegoen.

Berriki egindako ikerketek, selknamak honela sailkatzen zirela frogatzen dute:

• Parika (iparraldeko panperoak).

• Herska (hegoaldeko basoetakoak)

• Chonkoyuka (Inútil badiaren aurreko mendilerroetakoak), haushez gain.

Biztanleriaren beherakada zifretan

Azken selknamak Puerto Harrisen (Dawson uhartean), 1896an.

Selknam populazioaren gutxi gorabeherako kopuruari eta bere hiru zatiketa etnikoei dagokienez, arrazoizko zifrak kalkulatzeko zailtasun handiak daude, prozesu kolonizatzailearen aurretik azterketa demografikorik ez dagoelako. Hala ere, gutxi gorabeherako ikuspegi bat izateko, Martin Gusindek populazioa estimatu zuen prozesu kolonizatzailearen aurretik, 3.500 eta 4.000 pertsona artean. 1887an, 'El Boletín Salesiano'k 2.000 indigena inguru estimatzen zituen eta, beranduago, aita Borgatellok 2.000 eta 3.000 arima artean kalkulatu zituen. Magallanesko gobernadore Manuel Señoret Astaburuagaren (1892-1897) memorian honako hau zehazten zen:

«	Suaren Lurraldea ia ezagutzen ez zenean, onen kopurua oso txikia zela uste zen. Orain, estantzia asko sortu direnez eta estantzia horietako langileek egunez egun gurutzatzen dutenez, ikusi da askoz gehiago direla. Kalkulu oso zehatza eta gutxi gorabeherakoa izanik, Suaren Lurraldeko Uharte Handian ona arrazako lau mila indigena baino gutxiago ez daudela uste da.	»
Manuel Señoret Astaburuaga, Magallanesko gobernadorea 1892 eta 1897 artean.

Azterketa demografiko fidagarriena Esteban Lucas Bridgesek 1899an egindakoa da, non selknam populazioa honela erregistratu zuen:

«	Grande ibaiaren hegoaldean 250 inguru bizi ziren, uharteko zenbait tokitan banatuak; iparraldean, Salestar misioan (Río Grande) ez zeudenak, beste 20 indiar bizi ziren. Urte horretan bertan 163 indiar misioen kontrolpean daude Candelarian (misioaren egunkarien arabera) eta gehienez 350 Dawson uhartean. Hau da, XIX. mendearen amaieran 783 inguru geratzen ziren Suaren Lurraldean.	»
Esteban Lucas Bridges (1899an)

Kopuru hauek, itxuraz, biztanleria, Martín Gusinderen estimazioetatik nahiko gertu egon zela frogatzen dute (uharte osoan, 3500 eta 4000 artean). Argi gutxi dago zenbat indigena hil ziren kolonizazioa hasi baino 18 urte lehenago, erailketa, gaixotasun eta deportazioen ondorioz. Adibidez, Ramón Listaren espedizioaren ondorioz, borroka bakar batean gutxienez 28 pertsona hil zituena.

Genozidioa

Urre sukarra

Ramon Serrano Montaner txiletarraren espedizioak, 1879an, Suaren Lurraldeko ibai nagusietako hareetan urrezko aztarnategi garrantzitsuak zeudela jakinarazi zuen. Ehunka abenturazale atzerritar iritsi ziren uhartera aberasteko itxaropenarekin. Hala ere, metalaren agortze azkarrak amets hauek zapuztu zituen.

Esteban Lucas Bridges abenturazale eta indigenen defendatzaileak El último confin de la Tierra (London, 1948) liburuan dioenez, selknamek genozidioa baino lehen meatze-kanpamenduak eraso zituzten.

Egileak

Selknamen ehiztarien artean Julius Popper, Alexander McLennan, "Mister Bond", Alexander A. Cameron, Samuel Hyslop, John McRae eta Montt E. Wales zeuden.

Julius Popper

Artikulu nagusia: «Julio Popper»

Meatze espedizioetan, selknam hilketak hasi ziren. Espedizio hauetako liderretako bat Julio Popper errumaniarra izan zen, argentinar nazionalizatua, selknamekin izandako liskarrengatik ezaguna, zeinei, behin baino gehiagotan, jazarri, hil eta haien gauzak lapurtu baitzizkien bere objektu bilduma propioa osatzeko, argazki album batean erakutsi zituenak, bertan, berak eta bere mertzenarioek San Sebastiango bizileku indigenen aurka suzko armekin egindako eraso baten sekuentzia oso bat jasotzen delarik.

Ramón Lista

Artikulu nagusia: «Ramón Lista»

Popper Suaren Lurraldean egon zen garai berean, Argentinako gobernuak beste espedizio bat bultzatu zuen, Ramón Lista ofizial argentinarraren eskutik 1886an. Espedizio hori historiara pasako zen, soldaduek indigenen aurka gupidagabe jokatu ondoren. Soldaduek 28 selknam inguru hil zituzten odol hotzean, San Sebastianetik gertu.

Azkenik, esan daiteke gertaera horiei beste hainbeste gehitu behar zaizkiela, meatzariek indigenen aurka izan zuten indarkeria nabarmenaren berri ematen dutenak eta selknamen sarraskitzean lagundu zutenak.

"Tiro-praktikak"

XIX. mendearen bigarren erdialdean eta XX. mendearen lehen hamarkadetan, Magallaes itsasartetik edo uhartearen ekialdeko eta hegoaldeko kostaldetik igarotzen ziren itsasontziek tiro praktikak egiten zituztela adierazten duten lekukotzak daude, indiar onak jomuga bezala erabiliz: urrutian sutegi bat edo denda bat ikusten zutenean, hauen aurka tiro egiten zuten. Ez dakigu zenbat biktima izan ziren praktika horiek eragin zituztenak.

Sarraskirik handienak

San Sebastiáneko sarraskia (28 hildako)

• Lekua: San Sebastiángo hondartza
• Eguna: 1886ko azaroaren 25a

Dokumentatutako lehen sarraskia da, eta zehatz-mehatz ezagutzen da noiz, non eta nola gertatu zen, argentinar ofizial batek egin baitzuen esplorazio misio batean, non bere akzioa bitakora egunkari batean erregistratu behar zuen. 1886ko azaroaren 25ean, Ramón Lista kapitaina San Sebastiángo hondartzan lehorreratu zen eskualdea esploratzeko. Egun horretan bertan, tribu ona batekin topo egiten du. Kapitainak preso hartu nahi ditu, baina hauek eutsi egiten diote. Orduan, Listak, bere gizonei, tiro egiteko agintzen die, eta 27 gizon hiltzen dituzte. Salestar apaiz batek, Giuseppe Fagnanok, espedizioarekin batera zihoana, Listari aurre egiten dio eta sarraskia aurpegiratzen dio. Listak fusilatzeko mehatxua egin zuen. Egun batzuk beranduago, Listaren gizonek, harkaitz batzuen atzean ezkutatuta aurkitu zuten ona gazte batekin ankerki jokatzen dute, bere arku eta geziarekin bakarrik armatua: 28 balaz erailtzen dute.

Springhill pozoidura (500 hildako inguru)

• Lekua: Springhilleko hondartza
• Data: zehaztugabea, XX. Mendeko lehen hamarkada

Punta Altako sarraskia (25 hildako)

• Lekua: Punta Alta
• Data: zehaztugabea, XX. Mendeko lehen hamarkada

Tribu selknam batek ia egun batez eutsi zion estantzieroen eta haien langileen setioari, hil zituzten arte.

Santo Domingo hondartzako sarraskia (300 hildako)

• Lekua: Santo Domingoko hondartza
• Data: zehaztugabea, XX. Mendeko lehen hamarkada

Alejandro McLennanek selknam tribu bat gonbidatzen du, bera jazartzen aritu zena, bake akordio bat zigilatzeko oturuntza batera. Oturuntzan, McLennanek ardo asko zerbitzatzen du. Indigena gehienak mozkortu direla ikustean, batez ere gizonak, McLennan lekutik aldentzen da eta tribu osoaren aurka tiro egiteko agintzen die bere laguntzaileei, muinoetan jarrita.

Italiarraren aurkikuntza (80 hildako)

• Lekua: lausoa
• Data: zehaztugabea, XX. Mendeko lehen hamarkada

Etorkin italiar batek, urrezko aztarnategien bila uhartea zeharkatzen ari zela, 80 bat selknamen gorpuak aurkitu zituen, denak baleatuak izan zirelako zantzuekin.

Gaixotasunaren rola

Europarrak Amerikara iritsi zirenean, indigenak erabat babesgabe zeuden gaixotasunak ekarri zituzten, euren sistema immunologikoak ez baitzeuden haientzat prestatuta. Hala, baztangak, tuberkulosiak eta beste gaitz batzuek biktima ugari eragin zituzten Amerikako biztanle indigenen artean, eta, kasu batzuetan, talde etniko osoak desagertu ziren.

Abeltzaintza jabetza handiaren gestazioa

Suaren Lurraldeko abeltzaintza-ustiapenaren hasiera Txileko Estatuak sustatu zuen, enkante publikoko errentamenduen bidez edo agintari zentralei berariaz eskatutakoa baimenduz. Lehen kontzesioa Wehrhahn y Compañía enpresak jaso zuen 1884an, Gente Grande badian, Porvenirretik hegoaldera, 123.000 hektarea zituena. Beranduago, Magallanesen abeltzaintzaren historian ezagutzen zen kontzesiorik handiena eman zen, José Nogueirari egokitu zitzaiona, nork, 1890ean, Suaren Lurraldean milioi bat hektarea baino gehiago alokatzea eskatu zuen, 1890eko ekainak 9ko 2616 zk.ko dekretu gorenaren bidez onartu zena, 20 urteko epe berriztagarri batez. Emakida handi hau, Nogueira eta bere koinatu Mauricio Brauni emandakoari gehituta, 350 mila hektareakoa, Sociedad Explotadora de Tierra del Fuegoren (1893) oinarri bihurtu zen, Nogueira hil ondoren Braun anaiek hasitako sozietatea.

1894. urte inguruan, Suaren Lurraldearen okupazioak, historikoki selknamek okupatutako ia lur guztiak hartzen zituen. Bere antzinako ehiza-tokiak, bizi-tokiak, zeremonia eta igarobideenak, desagertzera eta uhartearen hegoaldeko muturrean baztertuak izatera kondenatuak zeuden. Gainera, ardien etorrerak beren elikadura-iturri nagusia, guanakoak, galtzea eragin zuen. Indigenek guanako zuria (ardiak) harrapatzeko erraztasuna ikusi zuten eta hura izan zen kolonoen eta indigenen arteko lehen krisi-puntua. Borroka gizon zuriaren eta selknamaren artean piztu zen. Lehenengoak jabego-eskubideen erasotzaile gisa ikusten zuen indigena, eta selknamak koliot (gizon zuria selknamez) bere antzinako lurraldeetako arrotza bezala ikusten zuen.

Selknam sarraskitzea hasten da

Mauricio Braun, Sociedad Explotadora de Tierra del Fuego"ko kidea.

Honela hasten da selknamen historiako kapitulurik tristeena. Abeltzain okupazioa Magallanes koloniako polemikaren gune bihurtzen hasi zen, agintariak indigenen egoeraren jakinaren gainean zeuden erabat, baina abeltzain kausarekin bat egin zuten zen, eta ez selknamekin. Horrela, enpresaburu abeltzainek beti beren irizpideen arabera jokatu zuten, kanpaina genozidak finantzatuz, horretarako gizon asko kontratatu zirelarik, gehienak atzerritarrak, armamentu kopuru handiak inportatuz, selknamak edozein preziotan desagerraraztea helburu zutenak. Kostu hori logikoa zen estantzieroen eta negozio-gizonen buruan, selknamak baitziren haien inbertsioen arrakastarako oztopo nagusia. Gertaeren egiazkotasuna, etxaldeetako langileek eurek berretsi zuten, beranduago, sumario baten pean jarri zituztenean, indigenen aurkako espedizioak, askok uste zutena baino praktika ohikoagoak zirela baieztatu zutenak.

Genozidioagatiko epaiketa

Urte batzuk geroago, justizia gatazkaren parte izaten saiatu zen sumario baten bidez (1895-1904), Waldo Seguel epaileak gidatuta. Prozesu horrek agerian utzi zuen Suaren Lurraldean egindako ehizaldiak ez zirela asmatutako kontuak, eta indigenen harrapaketa masiboak, Puntas Arenasera eramateko, kolonian banatzeko helburuarekin, agintari zibilek, abeltzainekin batera, indigenen gaiaren konponbide gisa hartzen zituzten ekintzen parte ere izan zirela.

Hala ere, prozesu judizialak estantzietako langile batzuei bakarrik egotzi zien errua, epaiketatik hilabete gutxira libre geratu zirenak, egile intelektualak, hau da, estantzien jabeak eta akziodunak –Mauricio Braun, José Menéndez, Rodolfo Stubenrauch eta Peter H. Mac Clelland, besteak beste, Señoret gobernadorearen eta José Contardi bezalako funtzionarioen erantzukizunaz gain, legea betetzen zela zaintzeko betebeharra zutenak–, inoiz ez ziren behar bezala auzipetu. Carlos Vega Delgado egilearen "Vejámenes inferidos a los indígenas de Tierra del Fuego" liburuan agerian geratzen da Waldo Seguel epaileak genozidioaren errudunak ziren abeltzainak estali zituela, eta genozidioaren lekuko selknamei deklaraziorik ezin ziela hartu egiaztatze faltsua utziz, itzultzailerik ez zegoelako, nahiz eta salestar misioetako zenbait apaizek eta Maria Auxiliatzailearen ahizpek misioetan bertako dialektoa ikasi zuten, eta Tenenésk eta Covadonga Ona bezalako selknam espainol hiztunak bazeuden arren.

Selknam etniaren amaiera

Azkenik, zuzeneko liskarren ondoren, bigarren plan bati eman zitzaion bide: uhartean zeuden indigena guztiak desagerraraztea, Dawsongo misiora bidaliko zirenak. Uharte apartatu hartan, lehenago jasan behar izan zituzten ehizaldiek eragindako biztanle-murrizketa ugariez gain, zenbait gaixotasunen kutsadurak eragindako hondamenak ere gehitu behar ziren, azken batean, giza ehizek bezainbesteko kaltea edo handiagoa eragin baitzuten. Iturri batzuen datuen arabera, 40 urtetan 1.500 selknam baino gehiago hil ziren kolonizatzaileen gaixotasunen ondorioz.

Selknam genozidioa literaturan

Genozidio hau landu duten literatur lanen artean honako hauek daude:

• El último confín de la Tierra (1951; como Uttermost Part of the Earth en 1948), Lucas Bridgesen memoriak.
• La Patagonia trágica (1957), José María Borrero.
• Solo el viento (1964), Enrique Campos Menendez txiletarraren ipuin bilduma.
• Cazadores de indios, "Rastros del guanaco blanco" ren (1980) berrikusitako edizioa, Francisco Coloane txiletarraren eleberria.
• Latitude austral (1991), Xavier Alcalá.
• El corazón a contraluz (1996), Patricio Manns txiletarraren eleberria.
• Los indios de Tierra del Fuego: resultado de mis cuatro expediciones en los años 1918 hasta 1924, organizadas bajos los auspicios de Ministerio de Instrucción Pública de Chile, Martin Gusinde.
• Los espíritus selknam (2003), Constanza Recart eta Ana María Pavez.
• Raptados (2011), eleberri grafikoa, Álvaro ''Huevo'' Díaz eta Omar ''Oniri'' Campos.
• Menéndez, rey de la Patagonia (2014), José Luis Alonso Marchante.
• Selk'nam: Genocidio y resistencia (2019), José Luis Alonso Marchante.
• Selk'nam: Fragmentos de un exterminio (2021), dokumentu-komikia Carlos Reyes eta Rodrigo Elgueta.

Bibliografia

• Anitei, Stefan. The Enigma of the Natives of Tierra del Fuego: Are Alacaluf and Yahgan the last Native Black Americans?
• Barrientos, Diana (tesis). Impacto del proceso colonizador de Tierra del Fuego en la población selk’nam (1881-1920). Fuentes primarias: Archivo Nacional de Santiago de Chile.
• Barrientos M., Fresia (2005). Pueblos originarios de Chile. Santiago de Chile: Universidad Academia de Humanismo Cristiano. ISBN 956-7382-09-3.
• Belza, Juan (1974). cta Indiorum (texto original de un misionero salesiano anónimo). 1914. Karukinka 9: iii-xii.
• Belza, Juan E. y profesor Boleslao Lewin acerca de aspectos biográficos del ingeniero Julio Popper.
• Belza, Juan E. En la Isla del Fuego. Instituto de Investigaciones Históricas Tierra del Fuego, 1974. Bib ID 1459868.
• Bridges, Thomas (1897). An account of Tierra del Fuego (Fireland), its natives and their languages. Royal Geographical Society.
• Bridges, Esteban Lucas (1935.). Supersticiones de los onas. Argentina Austral 73: 33-39.
• Bridges, Esteban Lucas (1952). El último confín de la Tierra. Buenos Aires: Emecé.
• Bridges, Lucas: El último confín de la Tierra (Londres, 1948, versión inglesa y Buenos Aires, 1951 –EMECE–, Versión castellana).
• Bryson, N. «The great ceremonies of the Selk'nam and the Yamana. A comparative analysis». En McEwan, C., L. Borrero y A. Prieto (eds.): Patagonia. Natural history, prehistory and ethnography in the uttermost end of the world (pp. 82-109). Londres: British Museum Press, fecha desconocida.
• Casali, Romina. Conquistando el fin del mundo. La misión La Candelaria y la salud de la población selk'nam (Tierra del Fuego, 1895-1931). Rosario: Prohistoria.
• De Agostini, Alberto (1956). Treinta años en Tierra del Fuego. Buenos Aires: Peuser.
• Gallardo, C. (1910). Los onas. Buenos Aires: Zagier y Urruty.
• García Canclini, N. (1986). La producción simbólica. Teoría y método en sociología del arte. México DF: Siglo XXI.
• Gusinde, Martín: Nordwind—Südwind. Mythen und Märchen der Feuerlandindianer. E. Röth, Kassel, 1966
• Harambour, Alberto (2015). "El ovejero y el bandido. Trayectorias, cruces y genocidio en dos relatos de viaje británicos en Tierra del Fuego (década de 1890)", Anales de LIteratura Chilena 24, 163-182. https://web.archive.org/web/20160609184143/http://analesliteraturachilena.cl/images/N24/A09.pdf
• Harambour, Alberto. Investigación, estudio introductorio y notas. (2016). Un viaje a las colonias. Memorias y diarios de un ovejero escocés en Malvinas, Patagonia y Tierra del Fuego (1878-1898). Traducción: Mario Azara y Alberto Harambour. Santiago, Centro de Investigaciones Diego Barros Arana-DIBAM.
• Hodge, Frederick Webb. Proceedings: Held at Washington, 27 a 31 de diciembre de 1915, original de la Universidad de Harvard (649 páginas).
• Hogan, C. Michael. Cueva del Milodon, The Megalithic Portal, ed. A. Burnham, 2008 [2]
• Martinic, Mateo: «El genocidio selk’nam: nuevos antecedentes». Anales del Instituto de la Patagonia, 19: 23-28, 1990.
• Penazzo de Penazzo, Nelly Iris, y Guillermo Tercero Penazzo. Documentos del genocidio Ona, ISBN 9879114027, LCCN 96117754, LC F2986.P45 1995

Ikus, gainera

• Alberto María de Agostini
• Thomas Bridges

Kanpo estekak

• Datuak: Q4135525
• Multimedia: Selk'nam Genocide / Q4135525