Sexsarbori

Wikipedia, Entziklopedia askea
(«Sexarboris» orritik birbideratua)
Sexarboriri eskainitako aldarea, Saint-Raymond museoan.
Sexarboriri eskainitako aldarea, Saint-Raymond museoan.

Sexsarbori, Sex arboribus, Sexs arbor, antzinako akitaniarren jainko bat zen erromatarraren garaian. Berari eskainitako hiru inskripzio topatu ziren Garona Garaian, garai erromatarretan Lugdunum Convenae hiria zenaren eskualdearen ekialdean, Arba eta Rieumajou ibaien arroan[1]. Egurgileen jainko bat izan zitekeela proposatu da[2][3] eta orduan Sexs arbor litzateke, egungo euskarara ekarrita, agian, Sets/Setz/Setx/Zets/Zetz/Zetx zuhaitza? Ikerlari batzuek, nahigo dute Sexarbores[4] (nominatiboa, plurala), izan ere, ez baitago argi izena beraren erroak nolako forma izango zuen.

Ez ditugu bere ezaugarriak ezagutzen.

Inskripzioak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  • CIL, XIII, 129 (Arbast): Sex / arboribus Quintus Rufius Germanus / votum solvit[5]
  • CIL, XIII, 132 (Castèthviague): Ex voto Sexsarbor(i) / deo/ Lucius Domitius / Censorinus/ votum solvit libens merito[6][7]
  • CIL, XIII, 175 (Castèthviague): Sex{s} / Arbori deo / T(itus) Pompeiu[s] / Campanus / [ [8] [9]

Etimologia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Sahats zuria zuria (ibai baten ertzean)
Sexs Arbor izeneko jainkoa, jainkotutako zuhaitz bat izan izan zitekeela proposatu da, besteak beste.

-I eta -Ibus, datiboaren (Nori kasuaren) latinezko marka kasuak dira eta beraz, izenaren erroa, Sexsarbor edo Sexs Arbor, edo Sex arbores izango litzateke. Sex arbores bera izen latinotzat hartu da, eta "sei zuhaitz" esan nahi du, jainko bihurtutako sei zuhaitz alegia. Zuhaitzen sakralizatzea oso hedatuta dago Euskal Herrian eta Pirinio guztian. Beste arazo bat da, "Sex Arbor" edo sei zuhaitz izatekotan, zergatik agertzen den singularrean bi kasutan, "deo" hitza erabiltzen baita, (jainkoari), eta ez "deis[10]" (jainkoei); sex arboribus, ordea, pluralean deklinatua dago: sei zuhaitzei.[11] Azkenik, kasu batean edo bitan, ez da Sexarbor, Sexsarbor baizik, hau da, S bat idatzi zuten X eta A artean; baina latinez, sei zenbakia, "sex" da . Akitanierazko beste izenetara begiratzen badugu, ordea, XS grafia aurkituko dugu pertsona izenetan, agian, kontsonante afrikari bat (TS, TZ edo TX)[12] transkribatzeko erabiltzen zutena[1].

Joakin Gorrotxategik , Achille Luchairek, Julien Sacaze eta Raymond Lizopek, Sei Zuhaitz jainkoei eskainitako idazkuna ikusi zuten. Denboraren poderioz, izena ondo errotu zenean latinaren idazketa ohituretan, singularrezko deklinazioa onartu zuten (Sexarboribus=Sei Zuhaitz jainkoari). J. Vallejok, ordea, beste hau proposatu zuen: Sexs, zuhaitz baten izen indigena izan zitekeen, eta latinezko arbor izen latindar generikoarekin batera aipatzen zena. Geroago, herri-etimologia baten arabera, Arbasteko aldarean, zuhaitz horren berezko izena eta latinezko "Sex Arbor" nahastuko zituzten[1].

Euskarazko zenbait toponimo antzeko izenarekin[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  • Arboiki, Imotz.
  • Arbote, Baztan.
  • Arborobil, Bakaiku.
  • Arbonsoro, Baztan.
  • Arbote, Baztan.
  • Arbotonaundi, Altsasu.
  • Arbotton, Bakaiku.

Exepercennius=Sexarboris?[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Jatorri zelta edo galiarra ere proposatu da izen honentzat: horren arabera, Sexarboris Expercenniusen latinezko itzulpena da. Expercenius inskripzio batean azaltzen Catherviellen, Garona Garaian (Deo E[x]p[e]rc[e]nnio Silex VSLM: CIL XIII 329).[13].

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ a b c Gorrochategui Churruca, Joaquín.. ([1984?]). Onomástica indígena de Aquitania. Servicio Editorial Universidad del País Vasco y la colaboración de Universidad de Salamanca, Secretariado de Publicaciones e Intercambio Científico ISBN 84-7585-013-8. PMC 14272684. (Noiz kontsultatua: 2020-12-20).
  2. ↑ Sablayrolles, R. 1992. « Les dieux des bûcherons dans les Pyrénées à l’époque de la domination romaine », Protoindustries et histoire des forêts, Actes du colloque. en Protoindustries et histoire des forêts, Les Cahiers de l’Isard, 3, Tolosa, 15-26 or.
  3. ↑ Rico, Christian. (2018-07-19). «2 / L’exploitation économique, facteur d’intégration ?» Pyrénées romaines : Essai sur un pays de frontière (iiie siècle av. J.-C. - ive siècle ap. J.-C.) (Casa de Velázquez): 249–293. ISBN 978-84-9096-103-2. (Noiz kontsultatua: 2020-12-20).
  4. ↑ (Frantsesez) Rico, Christian. (2010). Pyrénées romaines : essai sur un pays de frontière (IIIe siècle av. J.-C.-IVe siècle ap. J.-C.). Casa de Velázquez ISBN 84-9096-103-4. PMC 607121225. (Noiz kontsultatua: 2020-12-21).
  5. ↑ CIL 13, 00129 = D 04532b = CAG-31-02, p 104
  6. ↑ CIL 13, 00132 = D 04532a = CAG-31-02, p 138
  7. ↑ «All sizes | Inscripción "L'altre Olimp" 15 | Flickr - Photo Sharing!» www.flickr.com (Noiz kontsultatua: 2020-12-20).
  8. ↑ CIL 13, 00175 = D 04532 = CAG-31-02, p 139
  9. ↑ Hirurak Lugdunen Convenarum hiriaren lurretan aurkituak eta hiruretan, eskaintzailea hiritartasun erromatarra duen gizon bat da, horrela adierazten baitu haiek erabiltzen duten izen hirukoitza (tria nomina) .
  10. ↑ «deus - Wikcionario, el diccionario libre» es.wiktionary.org (Noiz kontsultatua: 2020-12-20).
  11. ↑ «arbor - Wikcionario, el diccionario libre» es.wiktionary.org (Noiz kontsultatua: 2020-12-20).
  12. ↑ «Kontsonanteak - hiru» www.hiru.eus (Noiz kontsultatua: 2020-12-20).
  13. ↑ (Ingelesez) «The Journal of Indo-European Studies*Percos/*Ercos: An Unknown Celtic Theonym» The Journal of Indo-European Studies 1-2: 40-100..[Betiko hautsitako esteka]

Bibliografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  • Enciclopedia General Ilustrada del Pais Vasco, Historia General de Euskal Herria. Zarautzː Auñamendi, 1978.
  • Olivier de Marliave, Pequeño diccionario de mitologia vasca y pirenaica. Bartzelonaː Alejandria, 1995.
  • Larrañaga Elorza, Koldo. 1988. Euskal Herria Antzinatean. Materiale eta Agiriak, UNED-Bergara, 316 or., 176 zb.
  • Les Anciens dieux des Pyrénées, nomenclature et distribution géographique. Extrait de la Revue de Comminges (Saint-Gaudens), 28p., 1885.
  • Inscriptions antiques des Pyrénées. Hitzaurrea M. Albert Lebèguek eginda. Tolosa, XII-576p. (Bibliothèque méridionale. 2e série,1892. ; 2). Berrargitalpena fakzimilean, Tolosa, ESPER, 1990.
  • Inscriptions antiques du Couserans. Tolosa, 28p., 1892. Berrargitalpena faksimilean, Nîmes, C. Lacour, 2001.

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Sexsarbori&oldid=9257449"(e)tik eskuratuta