Triangeluko galaxia

Wikipedia, Entziklopedia askea
Triangeluko galaxia
M33.jpg
Behaketa
Distantzia Lurretik0,93 Mpc
Itxurazko magnitudea (V)5,72, 6,17, 6,27, 5,039, 4,353 eta 4,102
Gorputz-gurasoaAndromeda galaxia
AurkitzaileaWilliam Parsons, Giovan Battista Hodierna (en) Itzuli eta Charles Messier
Aurkikuntza-data1654
Gorriranzko lerrakuntza−0,000597
Galaxia-motaSA(s)cd
KonstelazioaTriangulum
Abiadura erradiala−182 km/s
Igoera zuzena23,4621 °
Deklinazioa30,6599417 °
Ezaugarri fisikoak
Erradioa27.500 ly
Izendapenak

Triangeluko galaxia Lurretik 2,73 milioi argi-urtera dagoen galaxia espiral bat da, Triangulum konstelazioan . Messier 33 edo NGC ( New General Catalog) 598 gisa katalogatuta dago[1]. William Parsonsek aurkitu zuen 1654ko urtarrilaren 1an[2]. 18,72 kiloparsec (61.100 argi urte) D25 isofotalaren diametroarekin, Triangulum Galaxia galaxien Talde Lokaleko hirugarren kide handiena da, Andromeda Galaxiaren eta Esne Bidearen atzetik. Begi hutsez ikus daitekeen objekturik urrunetako bat da.[3]

Tokiko Taldeko galaxia espiral txikiena da (nahiz eta Magallaesen Hodei Txikia eta Handia espiralak izan daitezkeen Esne Bidearekin topo egin aurretik), eta uste da Andromeda galaxiaren satelite bat dela, edo galaxia horrekiko mugimenduarekin errebotatatu duela, abiadura eta hurbiltasunagatik. H II nukleoa ere badu.[4]

Etimologia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Galaxiak Triangulum konstelazioaren izena darama, bertan ikus baitaiteke.

Batzuetan, "haize errotaren galaxia" deitzen zaio, erreferentzia astronomiko batzuengatik, teleskopio konputatuko softwareren batean eta dibulgazio publikoko web gune batzuetan. Hala ere, SIMBAD datu-base astronomikoak, datu-base profesional batek, objektu astronomikoetarako izendapen formalak eskaintzen ditu, eta adierazten du Errotaren galaxia Mesier 101 dela, zenbait baliabide astronomiko amateurrek, dibulgazio publikoko web guneak barne,izen horrekin jasotzen dute, Hartza Handiaren mugen barruan dagoena.

Ikusgarritasuna[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Oso ikusmen-baldintza onak izanik, argi-kutsadurarik gabe, Trianguluaren galaxia begi hutsez ikus dezakete ikuspen perfektua duten pertsonek; ikusle horientzat, batzuetan, magnifikaziorik gabe ikusten den entitate iraunkorrik urrunena izango da. Bere argia puntu bat baino gehiago hedatzen da zeruan zehar, oso objektu zabala delako; astronomoek horregatik erabiltzen duten "lauso" kontzeptua "konpaktu" baino.

Behatzaileek ikusi ahal izateko zerua benetan iluna izan behar da, guztiz lehorra, hodeirik gabea. Landa-zeruetan eta argi-kutsadura txikia dagoen lekuetan saihestutako begirada erabili behar da teknika gisa.

Behaketaren historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Triangulum galaxia Giovanni Battista Hodierna astronomo italiarrak aurkitu zuen seguruenik 1654 baino lehen. De systematea orbis cometici; deque admirrandis coeli caracteribus lanean, lainoaren antzeko nebulositate edo iluntasun gisa aipatu zuen, eta deskribapen kriptikoa eman zuen, "Triangeluko hinc indetik gertu". Triangulum konstelazioari dagokio hori, bi triangelu gisa identifikatzen zen garaian. Objektuaren magnitudea bat dator M33rekin eta, beraz, oso litekeena da Trianguluaren galaxiaren erreferentzia izatea.

Charles Mesierrek modu independentean aurkitu zuen galaxia 1764ko abuztuaren 25etik 26ra bitarteko gauean. Catalog of Nebulae and Star Clusters (1771) lanean argitaratu zen 33. objektu gisa; hortik datorkio M33 izena.[5] William Herschelek nebulosen katalogo zabala osatu zuen, eta kontuz ibili zen Mesierrek identifikatutako objektu gehienak ez sartzeko. Hala ere, M33 salbuespena izan zen, eta objektu hori 1784ko irailaren 11n katalogatu zuen, H V-17 gisa.

Herschelek, halaber, Triangulum galaxiako H II eskualde distiratsuena eta handiena (hidrogeno ionizatua duen igorpen zehaztugabeko nebulosa) H III.150 gisa katalogatu zuen, galaxiatik bereizia; nebulosak azkenean NGC 604 zenbakia lortu zuen. Lurrean ikusten denez, NGC 604 galaxiaren erdiko nukleoaren ipar-ekialdean dago. H II eskualde ezagunenetako bat da, ia 1.500 argi-urteko diametroa du eta Orion nebulosaren antzeko espektroa. Herschelek beste hiru H II eskualde txikiagoak ere aipatu zituen (NGC 588, 592 eta 595).

Lord Rossek 1850ean identifikatutako lehenengo nebulosa espiraletako bat izan zen. 1922-23an, John Charles Duncanek eta Max Wolfek nebulosetan izar aldakorrak aurkitu zituzten. Edwin Hubble-k 1926an frogatu zuen izar horietatik 35 zefeida klasikoak zirela, eta, horri esker, haren distantziak zenbatetsi zituen. Emaitzak bat etorri ziren nebulosa helikoidalen kontzeptuarekin, gas eta hautsik gabeko sistema galaktiko gisa, eta ez Esne Bidean nebulosak bakarrik.

  • NGC 604 Triangulum galaxian

    NGC 604 Triangulum galaxian

  • 54 puntu inguru ditu, Hubble-ren inkesten ganbera aurreratuarekin.

    54 puntu inguru ditu, Hubble-ren inkesten ganbera aurreratuarekin.

Ezaugarriak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Triangeluko galaxia galaxien Talde Lokaleko hirugarren kiderik handiena da. Bere diametroa, D25 arauaren bidez neurtua – galaxiaren azaleraren distira 25 mag/arcseco-ra iristen den isofota –, 18,74 kiloparsec ingurukoa da (61.100 argi-urte), hau da, Esne Bidearen tamainaren % 60[6]. Andromeda galaxiaren grabitazio-kidea izan daiteke. Triangeluak 40.000 milioi izar izan ditzake, Esne Bideak 400.000 milioi izar eta Andromeda galaxiak bilioi bat izar dituen bitartean[7].

Triangeluko galaxiaren diskoak (3-6) × 109 eguzki-masako masa estimatua du, eta gas-osagaia, berriz, 3,2 × 109 eguzki-masakoa. Beraz, galaxiaren materia barioniko guztiaren masa konbinatua 1010 eguzki masakoa izan daiteke. Materia ilunaren osagaiaren ekarpena 55 × 103 ly (17 kpc) erradiora 5 × 1010 eguzki-masaren baliokidea da[8].

Kokapena, distantzia, mugimendua[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Triangeluko galaxia (M33) eta Andromeda, gaueko zeruan.

Esne Bidetik Triangeluaren Galaxiara dagoen distantziaren estimazioak 2.380 × 103 eta 3.070 × 103 argi-urte artekoak dira (730 eta 940 kpc artean), eta 2000. urtetik aurrerako zenbatespen gehienak tarte horren erdialdean daude[9][10]. Datu horrekin, Andromeda galaxia baino pixka bat urrunago legoke (2.540.000 argi-urtera). Gutxienez hiru teknika erabili dira M33rako distantziak neurtzeko. Zefeida izar aldakorren metodoa erabiliz, 2004an 2.770 × 103 ± 130 × 103 ly (849 ± 40 kpc) zenbatespena lortu zen[11][12]. Urte horretan bertan, erraldoi gorrien adarraren puntaren metodoa erabili zen 2.590 × 103 ± 80 × 103 ly (794 ± 25 kpc) distantziaren estimazioa lortzeko[13]. Triangeluaren galaxia 750.000 argi-urtera dago Andromeda galaxiatik.

2006an, astronomo talde batek izar bitar itzaltzaile baten aurkikuntza iragarri zuen Triangeluko Galaxian. Izarren eklipseak aztertzean, astronomoek euren tamaina neurtu ahal izan zuten. Izarren tamaina eta tenperatura ezagutzean, izarren magnitude absolutua neurtu ahal izan zuten. Magnitude bisualak eta absolutuak ezagutzen direnean, izarrarekiko distantzia neur daiteke. Izarrak 3.070 × 103 ± 240 × 103 ly (941 ± 74 kpc) distantziara daude. 1987az geroztik argitaratutako 102 distantzia-estimazioen batez bestekoak 24,69 edo 0,883 Mpc (2.878.000 argi-urte) distantzia-modulua ematen du[14].

Triangeluaren galaxia H2Oren maserrak igortzen dituen iturri bat da[15]. 2005ean, VLBAren bidez Triangeluaren kontrako aldeetan dauden bi ur masaren behaketen bidez, ikertzaileek, lehen aldiz, errotazio angeluarra eta Triangeluaren berezko mugimendua balioetsi ahal izan zituzten. 190 ± 60 km/s-ko abiadura kalkulatu zen Esne Bidearekiko, eta horrek esan nahi du Triangelua Andromedaren galaxiarantz mugitzen ari dela eta galaxia handieneko satelite bat izan daitekeela iradokitzen du (distantzia erlatiboen eta errore-marjinen arabera).

2004an, Andromedako galaxia Triangulorekin lotzen zuen hidrogeno gasaren korronte pikortsu baten frogak iragarri ziren, eta horrek iradokitzen du biek iraganean mareazko elkarreragina izan zezaketela. Aurkikuntza hori 2011n baieztatu zen[16]. Bien artean 300 kiloparsec-etik beherako tartea dago hipotesi horren alde[17].

Piscis Nanoa (LGS 3), Tokiko Taldeko kide den galaxia txikietako bat, Eguzkitik 2.022 × 103 argi-urtera (620 kpc) dago. Andromedaren galaxiatik 20 °ra dago eta Triangelutik 11 °ra. LGS 3 bezala, bi galaxietatik 913 × 103 ly (280 kpc) distantziara dago, Andromeda edo Triangeluko galaxia satelite bat izan liteke. LGS 3k 483 ly (148 pc) eta 2,6 × 107 eguzki-masako nukleo-erradioa du[18]. Piscis VII/Triangulum (Tri) III Triangeluaren beste satelite bat izan liteke[19].

Harremana Andromeda galaxiarekin[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Triangeluko galaxia, Andromedako galaxia eta Esne Bidearen bideak erakusten duen infografia. Euren artean talka egon liteke.

Lehen esan bezala, M33 hidrogeno neutro eta izarren hainbat korrontek lotzen dute M31rekin[20], eta horrek iradokitzen du bi galaxia horien arteko elkarreragina duela 2.000 eta 8.000 milioi urte artekoa izan zela[21][22], eta topaketa bortitzagoa 2.500 milioi urte barru gertatuko dela.

M33ren mugimendua ez zen ziurra 2009an, bere ondoko M31 handiagoarekin lotuta dagoela dirudien arren. Iradokitako hipotesien arabera, kide nagusiak urratu eta xurgatu egin behar du, eta azken hori hidrogenoz elikatu behar du izar berriak sortzeko[23]; gas guztia agortu behar du, eta, beraz, izar berriak sortzeko gaitasuna agortu behar du; edo Esne Bidearen eta M31ren arteko talkan parte hartu behar du, eta, ziurrenik, fusioaren produktua orbitatu eta harekin bat egin behar du askoz geroago. Beste bi aukera Andromedako Galaxia iritsi aurretik Esne Bidearekin talka egitea edo Talde Lokaletik kanporatzea dira[24]. Gaiaren datu astrometrikoak 2019an agertzen dira, M33 eta M31 orbitan egoteko aukera baztertzeko. Zuzena bada, M33 bere lehen inflexioan dago, Andromedako galaxiarantz (M31)[25].

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ «Triangulum Galaxy» spider.seds.org (Noiz kontsultatua: 2019-12-28).
  2. ↑ «New General Catalog (NGC) 598» cseligman.com (Noiz kontsultatua: 2019-12-27).
  3. ↑ Garner, Rob. (2019-02-20). «Messier 33 (The Triangulum Galaxy)» NASA.
  4. ↑ Ho, Luis C.; Filippenko, Alexei V.; Sargent, Wallace L. W.. (October 1997). «A Search for "Dwarf" Seyfert Nuclei. III. Spectroscopic Parameters and Properties of the Host Galaxies» Astrophysical Journal Supplement 112 (2): 315–390. doi:10.1086/313041. Bibcode: 1997ApJS..112..315H..
  5. ↑ (Ingelesez) «Triangulum Galaxy Snapped by VST» www.eso.org.
  6. ↑ de Vaucouleurs, Gerard; de Vaucouleurs, Antoinette; Corwin, Herold G., Jr.; Buta, Ronald J.; Paturel, Georges; Fouque, Pascal. (1991-01-01). Third Reference Catalogue of Bright Galaxies. (Noiz kontsultatua: 2022-10-27).
  7. ↑ «Sizing up the Universe - Stars, Sand and Nucleons - Numericana» www.numericana.com (Noiz kontsultatua: 2022-10-27).
  8. ↑ Corbelli, Edvige. (2003-06-01). «Dark matter and visible baryons in M33» Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 342: 199–207. doi:10.1046/j.1365-8711.2003.06531.x. ISSN 0035-8711. (Noiz kontsultatua: 2022-10-27).
  9. ↑ (Ingelesez) Bonanos, A. Z.; Stanek, K. Z.; Kudritzki, R. P.; Macri, L.; Sasselov, D. D.; Kaluzny, J.; Bersier, D.; Bresolin, F. et al.. (2006-08-01). «The First DIRECT Distance to a Detached Eclipsing Binary in M33» Astrophysics and Space Science 304 (1): 207–209. doi:10.1007/s10509-006-9112-1. ISSN 1572-946X. (Noiz kontsultatua: 2022-10-27).
  10. ↑ Magrini, Laura; Stanghellini, Letizia; Villaver, Eva. (2009-05-01). «The Planetary Nebula Population of M33 and its Metallicity Gradient: A Look Into the Galaxy's Distant Past» The Astrophysical Journal 696: 729–740. doi:10.1088/0004-637X/696/1/729. ISSN 0004-637X. (Noiz kontsultatua: 2022-10-27).
  11. ↑ Karachentsev, Igor D.; Karachentseva, Valentina E.; Huchtmeier, Walter K.; Makarov, Dmitry I.. (2004-04-01). «A Catalog of Neighboring Galaxies» The Astronomical Journal 127: 2031–2068. doi:10.1086/382905. ISSN 0004-6256. (Noiz kontsultatua: 2022-10-27).
  12. ↑ (Ingelesez) Karachentsev, I. D.; Kashibadze, O. G.. (2006-01-01). «Masses of the local group and of the M81 group estimated from distortions in the local velocity field» Astrophysics 49 (1): 3–18. doi:10.1007/s10511-006-0002-6. ISSN 1573-8191. (Noiz kontsultatua: 2022-10-27).
  13. ↑ McConnachie, A. W.; Irwin, M. J.; Ferguson, A. M. N.; Ibata, R. A.; Lewis, G. F.; Tanvir, N.. (2004-05-01). «Determining the location of the tip of the red giant branch in old stellar populations: M33, Andromeda I and II» Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 350: 243–252. doi:10.1111/j.1365-2966.2004.07637.x. ISSN 0035-8711. (Noiz kontsultatua: 2022-10-27).
  14. ↑ «Your NED Search Results» ned.ipac.caltech.edu (Noiz kontsultatua: 2022-10-27).
  15. ↑ Zhang, J. S.; Henkel, C.; Guo, Q.; Wang, H. G.; Fan, J. H.. (2010-01-01). «On The Nuclear Obscuration of H2O Maser Galaxies» The Astrophysical Journal 708: 1528–1536. doi:10.1088/0004-637X/708/2/1528. ISSN 0004-637X. (Noiz kontsultatua: 2022-10-27).
  16. ↑ «Neighbor Galaxies May Have Brushed Closely, Astronomers Find» www.nrao.edu (Noiz kontsultatua: 2022-10-27).
  17. ↑ Pawlowski, Marcel S.; Kroupa, Pavel; Jerjen, Helmut. (2013-11-01). «Dwarf galaxy planes: the discovery of symmetric structures in the Local Group» Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 435: 1928–1957. doi:10.1093/mnras/stt1384. ISSN 0035-8711. (Noiz kontsultatua: 2022-10-27).
  18. ↑ Miller, Bryan W.; Dolphin, Andrew E.; Lee, Myung Gyoon; Kim, Sang Chul; Hodge, Paul. (2001-12-01). «The Star Formation History of LGS 3» The Astrophysical Journal 562: 713–726. doi:10.1086/323853. ISSN 0004-637X. (Noiz kontsultatua: 2022-10-27).
  19. ↑ (Ingelesez) Lazaro, Enrico de. (2021-11-18). «Amateur Astronomer Discovers New Dwarf Galaxy | Sci.News» Sci.News: Breaking Science News (Noiz kontsultatua: 2022-10-27).
  20. ↑ (Ingelesez)
    1. author.fullName}. «Milky Way's twin caught dismembering neighbour» New Scientist (Noiz kontsultatua: 2022-10-27).
  21. ↑ (Ingelesez) Davidge, T. J.; McConnachie, A. W.; Fardal, M. A.; Fliri, J.; Valls-Gabaud, D.; Chapman, S. C.; Lewis, G. F.; Rich, R. M.. (2012-05-07). «THE RECENT STELLAR ARCHEOLOGY OF M31—THE NEAREST RED DISK GALAXY» The Astrophysical Journal 751 (1): 74. doi:10.1088/0004-637x/751/1/74. ISSN 0004-637X. (Noiz kontsultatua: 2022-10-27).
  22. ↑ Bekki, Kenji. (2008-10-01). «Formation of a giant HI bridge between M31 and M33 from their tidal interaction» Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 390: L24–L28. doi:10.1111/j.1745-3933.2008.00528.x. ISSN 0035-8711. (Noiz kontsultatua: 2022-10-27).
  23. ↑ Putman, M. E.; Peek, J. E. G.; Muratov, A.; Gnedin, O. Y.; Hsu, W.; Douglas, K. A.; Heiles, C.; Stanimirovic, S. et al.. (2009-10-01). «The Disruption and Fueling of M33» The Astrophysical Journal 703: 1486–1501. doi:10.1088/0004-637X/703/2/1486. ISSN 0004-637X. (Noiz kontsultatua: 2022-10-27).
  24. ↑ van der Marel, Roeland P.; Besla, Gurtina; Cox, T. J.; Sohn, Sangmo Tony; Anderson, Jay. (2012-07-01). «The M31 Velocity Vector. III. Future Milky Way M31-M33 Orbital Evolution, Merging, and Fate of the Sun» The Astrophysical Journal 753: 9. doi:10.1088/0004-637X/753/1/9. ISSN 0004-637X. (Noiz kontsultatua: 2022-10-27).
  25. ↑ van der Marel, Roeland P.; Fardal, Mark A.; Sohn, Sangmo Tony; Patel, Ekta; Besla, Gurtina; del Pino, Andrés; Sahlmann, Johannes; Watkins, Laura L.. (2019-02-01). «First Gaia Dynamics of the Andromeda System: DR2 Proper Motions, Orbits, and Rotation of M31 and M33» The Astrophysical Journal 872: 24. doi:10.3847/1538-4357/ab001b. ISSN 0004-637X. (Noiz kontsultatua: 2022-10-27).

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Triangeluko_galaxia&oldid=9074037"(e)tik eskuratuta