Txertoekiko aurkakotasuna

Wikipedia, Entziklopedia askea

Haurrei txertoa jartzea garrantzitsua dela dioten biztanleen ehunekoa (2018)

Txertoekiko aurkakotasuna, batzuetan antitxertaketa deitua, txertoa hartzeko edo seme-alabei gaixotasun kutsakorren aurkako txertoa jartzeko errezeloa edo arbuioa da. Termino horren barruan sartzen dira txertaketaren erabateko arbuioa, txertoen atzerapenaren aldekoak, txertoen onarpena baina erabileraren inguruko zalantza erakusten dutenak, edo txerto batzuen erabilera, baina ez beste batzuena defendatzen dutenak[1][2]. Txertaketaren aurkako argudioak kontraesanean daude txertoen segurtasunari eta eraginkortasunari buruzko adostasun zientifiko izugarriarekin[3][4][5][6]. Munduko Osasun Erakundearen ustez, txertoen aurreko oposizioa da munduko osasunerako hamar mehatxu nagusietako bat[7][8].

Txertoen aurkako jarreraren atzean dagoen eztabaida txertoaren moraltasunari, etikari, eraginkortasunari edo segurtasunari buruzko eztabaida da. Ebidentzia mediko eta zientifikoak erakusten du gaixotasun infekziosoen ondoriozko heriotzaren prebentzioaren onurek immunizazioaren ondorio kaltegarri arraroak konpentsatzen dituztela.[9][10] Txertaketa XVIII. mendearen amaieran egiten hasi zirenetik, haren aurkariek esan izan dute txertoek ez dutela funtzionatzen. Arriskutsuak direla edo izan daitezkeela, horien ordez higiene pertsonala nabarmendu beharko litzatekeela, edo nahitaezko txertaketek norbanakoen eskubideak edo printzipio erlijiosoak urratzen dituztela.[11] Harrezkeroztik, txertaketen aurkako kanpainek beharrezkoak ez ziren kalteak eta masa-heriotzak eragin dituzte.[12][13][14][15][16]

Txertoek albo-ondorioak izan ditzakete, eta immunizazio-programen arrakasta herritarren segurtasunarekiko konfiantzaren araberakoa da. Immunizazioaren segurtasunarekiko mesfidantzek eredu bera jarraitzen dute maiz: ikertzaile jakin batzuek iradokitzen dute osasunaren alterazioren bat txertoaren ondorio kaltegarria dela, hau da, kontrako ondorio horri buruzko iragarpen goiztiarra egiten da. Hasierako azterketa ez dute beste talde batzuek erreproduzitzen eta horren ondoren, zenbait urte behar izaten dira txertoarekiko konfiantza publikoa berreskuratzeko.[9]

Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Bariolazioa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

James Gillray, The Cow-Pock - or - the Inoculation of New Effects Wonderful! (1802). Irudian salatzen da behien baztangaren bariolazioaren ondorioz, pertsonak behian bilakatuko direla.

Baztanga prebenitzeko lehen saiakeretan, nahita inokulatzea sartzen zen, gaixotasunaren forma arinenarekin (Variola Minor), kasu arin batek immunitatea baieztatu eta Variola Majorra saihestuko zuelakoan. Teknika horri, hasiera batean inokulazioa deitzen zitzaionari, gero bariolazio deitu zitzaion, Edward Jennerrek sartu zuenean behi-baztangaren inokulazioarekin (txertaketa) nahastea saihesteko. Bariolazioak Txinan eta Indian historia luzea zuen arren, 1721ean erabili zen lehen aldiz Ipar Amerikan eta Ingalaterran. Cotton Mather apaizak bariolazioa Bostonen, Massachusettsen, sartu zuen 1721eko baztanga epidemian[17]. Komunitatea aurka egon arren[18], Matherrek Zabdiel Boylston konbentzitu zuen proba zezan. Boylstonek, lehenik, bere 6 urteko semearekin, bere esklaboarekin eta bere esklaboaren semearekin esperimentatu zuen; pertsona bakoitza, gaixotasuna hartu zuen eta zenbait egunez gaixo egon zen, gaixotasuna desagertu zen arte, eta "larriki gaixo egoteari utzi zioten". Boylstonek Massachusettseko milaka biztanle bariolatu zituen, eta toki askok bere izena jaso zuten esker onez. Lady Mary Wortley Montaguk sartu zuen bariolazioa Ingalaterran. Turkian nola erabiltzen zen ikusia zuen, eta, 1718an, bere semea, Charles Maitlanden begiradapean, Konstantinoplan arrakastaz bariolatzea lortu zuen. 1721ean Ingalaterrara itzuli zenean, Maitlandek bere alaba bariolatu zuen. Honek interes handia piztu zuen eta Sir Hans Sloanek Newgateko espetxean preso batzuen bariolazioa antolatu zuen. Operazioak arrakasta izan zuen, eta, 1722an egindako entsegu labur baten ondoren, Karolina Ansbachekoa Galesko printzesaren bi alaba arazorik gabe bariolatu zituzten. Benetako onespen horrekin, prozedura ohikoa bihurtu zen baztangaren epidemiak mehatxatzen zituztenean[19].

Hala ere, inokulazioaren eta bariolazioaren aurkariak gehiago ziren babesleak baino. Euskal Herrian ezaguna izan zen Angelo Gatti medikuaren arabera[20], Parisen 1761an panfleto gehiago zeuden inokulazioaren aurka inokulatzen zuten medikuak baino[21]. Bitxikeri gisa, Wolfgang Amadeus Mozarten aitak bere semea inokulatzearen aurka idatzi zuen[22]. Inokulazioaren aurkako argudio erlijiosoak bazeuden Edward Jennerren lanaren aurretik ere; adibidez, Edmund Massey teologo ingelesak 1772ko "Inokulazioaren Praktika Arriskutsu eta Pekaminosoa" izeneko sermoi batean, gaixotasunak Jainkoak bidaltzen dituela bekatua zigortzeko eta txertoaren bidez baztanga prebenitzeko edozein saiakera "deabruaren operazioa" zela baieztatu zuen.[18] Txertaketaren aurkako batzuk, oraindik ere, haren erlijio-sinesmenetan oinarritzen dira.[23] Garai hartan ohikoa zen predikariek euren sermoiak argitaratzea, publiko zabal batengana iristen zirenak. Hau Masseyren kasua izan zen, honen sermoia Ipar Amerikara iritsi zelarik, non oposizio erlijioso goiztiar bat egon zen, bereziki John Williamsen aldetik. Bertako oposizio iturri nagusi bat William Douglass izan zen, Edinburgoko Unibertsitatean graduatutako medikua eta Bostonen ezarri zen Royal Societyko kidea[19].

Baztangaren aurkako txertoa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Edward Jenner.

Txertaketa XIX. mendearen hasieran Erresuma Batuan hedatu zen Jennerren lanaren ondoren, eta herrialde batzuetan bariolazioa debekatu zen[24][25]. Bariolazioaren kasuan bezala, nolabaiteko oposizio erlijiosoa egon zen txertaketarekiko, neurri batean, klerikoen laguntzarekin orekatu zen arren, Jennerren lagun Robert Ferryman eta Rowland Hill kasu, txertaketaren alde predikatzeaz gain, txertoa beraiek ere hartu zutenak. Zenbait bariolatzailek ere monopolio oparo baten galera ikusi zuten. William Rowleyk ustez txertaketak eragindako deformazioen ilustrazioak argitaratu zituen, orrialde honetan irudikatutako James Gillrayren karikatura ospetsuan barregarri utziak, eta Benjamin Moseleyk behi-baztanga sifiliarekin alderatu zuen, XX. mendera arte iraungo zuen eztabaida bat hasiz.

Txertoaren aldekoek kezka legitimoa agertu zuten haren segurtasunagatik eta eraginkortasunagatik, baina kondena orokorrak itzali egin zuen, batez ere derrigorrezko txertaketaren legeak egiten hasi zirenean. Izan ere, txertoa laborategiko metodoak garatu aurretik sartu zen, ekoizpena kontrolatzeko eta akatsen berri emateko gaitasunik gabe[26]. Txertoa, hasieran, besotik besorako transferentziaren bidez mantentzen zen, eta, ondoren, animalien larruazaleko ekoizpenaren bidez, eta antzutasun bakteriologikoa ezinezkoa zen. Gainera, XIX. mendearen amaierara arte eta XX. mendearen hasierara arte ez zen balizko patogenoak identifikatzeko metodorik izan. Gerora frogatu zen kutsatutako txertoen ondorioz sortutako gaixotasunen artean erisipela, tuberkulosia, tetanosa eta sifilisa zeudela. Azken horrek, nahiz eta ez oso ohikoa izan -100 milioi txertaketatan 750 kasu daudela kalkulatzen da-[27], arreta berezia erakarri zuen. Askoz beranduago, Charles Creightonek, txertaketaren aurkako mediku nagusietako batek, txertoa bera sifilisaren kausa bat zela adierazi zuen eta liburu bat eskaini zion gaiari[28]. Kontuan hartu behar da, txertoak doan eskaintzen ziren garai batean, medikuek diru sarrerak galtzen zituztela[29]. Baztanga kasuak gertatzen hasi zirenean, txertaketaren aldekoek adierazi zuten oso arinak izaten zirela, eta txertoa jarri eta urte batzuetara izaten zirela. Aldi berean, txertoaren aurkakoek adierazi zuten hori ez zetorrela bat Jennerren ustearekin, hau da, txertaketak babes osoa ematen zuela uste izatearekin[26]. Txertaketa arriskutsua eta ez-eraginkorra zela zioten oposiziogileen iritziek eragin zuten Ingalaterran aurkako mugimendu erabakigarriak garatzea, hura derrigorrezko bihurtzeko legedia sartu zenean[30].

Txertoen aurka irizpide moral batetik idatzi zuen egileetako bat Immanuel Kant izan zen[31]. Hala ere, Kant ez zegoen txertoen aurka, baizik eta garai horretan zegoen baztanga txertoaren efizientziarekiko dudati[32][33]. Bere bizitzako azken lanetan, txertaketaren alde idatzi zuen, justifikatuta ikusi baitzuen bai agintariek txertaketa derrigortzea, baita herritarrek agindu hori betetzea ere[34].

Ingalaterra[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Txertatutako gizon bati adarrak ateratzen zaizkio, 1800 inguruko karikatura batean.
Osasun zaintzaile batek konortea galtzen du ama batek pentsatzen duena jakitean. 1877ko grabatua.
Henry Wicklin, 6 urte, Gloucesterko 1896ko baztanga epidemian kaltetua.

Bere arrisku handiagoen ondorioz, 1840ko Txertaketa Legeak bariolazioa debekatu zuen Ingalaterran, haurtxoentzako borondatezko doako txertaketa ere ezarri zuena. Ordutik aurrera, Parlamentuak hainbat lege onartu zituen derrigorrezko txertaketa aldarrikatzeko eta betearazteko[35]. 1853ko legeak nahitaezko txertaketa ezarri zuen, ez-betetzeagatiko isunekin eta ez ordaintzeagatiko espetxealdiarekin. 1867ko legeak adin baldintza 14 urtera zabaldu zuen eta isunak ezarri zituen haur berak behin eta berriz ezezkoa emateagatik. Hasiera batean, txertaketaren erregulazioak Pobreen Legearen tokiko zaindariek antolatzen zituzten, eta txertaketaren aurkako jarrera handia zegoen hirietan, txertatu nahi ez zutenak jazartzen ez zituzten zaindariak aukeratzen ziren. Hau 1871ko legearekin aldatu zen, zaindariak jardutera behartzen zituena. Horrek nabarmen aldatu zuen gobernuaren eta publikoaren arteko harremana, eta antolatutako protestek gora egin zuten[35]. Keighleyn (Yorkshire), 1876an, zaindariak Yorkeko gazteluan atxilotu eta espetxeratu zituzten laburki, manifestazio handiak eragin zituena "Keighleyko Zazpien" alde. Protesta mugimenduek muga sozialak gainditu zituzten. Isunen finantza-karga langileena izan zen gehien, haiek ematen baitzuten jende gehien manifestazio publikoetan[36]. Elkarteak eta argitalpenak klase ertainek antolatu zituzten, eta laguntza George Bernard Shaw eta Alfred Russel Wallace ospetsuek, Charles Creighton eta Edgar Crookshank bezalako medikuek eta Jacob Bright eta James Allanson Picton bezalako parlamentariek eman zuten. 1885ean, 3.000 prozesu baino gehiago burutu gabe zeuden Leicesterren, eta 20.000 manifestari baino gehiago izan ziren hiri horretan[37].

Gero eta presio handiagoarekin, gobernuak txertaketari buruzko Errege Batzorde bat izendatu zuen 1889an, 1892 eta 1896 artean sei txosten egin zituena, laburpen zehatz batekin 1898an[38]. Bere gomendioak 1898ko Txertaketa Legean sartu ziren, oraindik ere derrigorrezko txertaketa eskatzen zuena, baina kontzientzia eragozpenagatik salbuestea ahalbidetzen zuena, bi magistratuk sinatutako ziurtagiri bat aurkeztuz[35]. Ziurtagiri horiek ez ziren erraz lortzen magistratuek derrigorrezko txertaketaren alde egiten zuten hirietan, eta, etengabeko protesten ondoren, 1907ko lege berri batek salbuespena ahalbidetzen zuen sinatutako adierazpen soil batekin[37]. Horrek berehalako arazoa konpondu bazuen ere, derrigorrezko txertaketaren legeak legez aplikagarriak izaten jarraitu zuten, eta erabakitako oposiziogileek presioa egin zuten hura indargabetzeko. 1900eko Alderdi Laboristaren Hauteskunde Manifestu Orokorraren eskakizunetako bat izan zen txertaketa derrigorrezkoa ez izatea[39]. Hori errutinaz egin zen 1948an Osasun Zerbitzu Nazionala sartu zen arte, derrigorrezko txertaketaren aldekoen oposizio "ia hutsalarekin"[40].

Galesko txertaketa Ingalaterrako legediak babesten zuen, baina Eskoziako lege sistema desberdina zen. Txertaketa ez zen derrigorrezkoa izan 1863 arte, eta kontzientzia eragozpena ez zen 1907 arte onartu, protesta gogor baten ondoren.

XIX. mendearen amaieran, Erresuma Batuko Leicester hiriak arreta handia jaso zuen baztanga kudeatzeko moduagatik. Derrigorrezko txertaketaren aurka zegoen bereziki, eta agintari medikoek esparru horren barruan lan egin behar izan zuten. Txertaketa erabiltzen ez zuen sistema bat garatu zuten, kasuen jakinarazpenean, pazienteen eta kontaktuen isolamendu zorrotzean eta isolamendu-ospitaleen hornikuntzan oinarritzen zena[41]. Horrek arrakasta izan zuen, baina derrigorrezko isolamendua onartu behar izan zen txertaketaren ordez. 1901ean, Killick Millard, hasiera batean derrigorrezko txertaketaren aldekoa, Osasuneko ofizial mediko izendatu zuten. Derrigortasunari buruzko iritziak moderatu zituen, baina kontaktuei eta langileei txertoa onartzeko deia egin zien. Ikuspegi hau, hasiera batean gobernuaren politikarekiko oposizio izugarriaren ondorioz garatua, Leicester metodoa bezala ezagutu zen[42]. Denborarekin, oro har, baztangaren agerraldiei aurre egiteko modurik egokiena bezala onartu zen, eta "baztangaren kontrolaren historiako gertakari garrantzitsuetako" gisa katalogatu zuten Osasunaren Mundu Erakundearen Birusa Desagerrarazteko Kanpaina arrakastatsuan gehien parte hartu zutenek. Kanpainaren azken etapak, oro har "zaintzari eustea" deituak, asko zor zioten Leicester metodoari[43][44].

Ameriketako Estatu Batuak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ameriketako Estatu Batuetan, Thomas Jefferson presidenteak arreta berezia jarri zuen txertaketan, Bostongo mediku buru Waterhouse doktorearekin batera. Jeffersonek txertoak garraiatzeko moduen garapena sustatu zuen hegoaldeko estatuetan zehar, txertoak berotik babesteko neurriak barne, sorta batzuen eraginkortasunik ezaren arrazoi nagusietako bat. Baztangaren agerraldiak XIX. mendearen azken erdian kontrolatu ziren, biztanleriaren zati handi baten txertaketari egozten zaion emaitza. Txertaketa-tasak jaitsi egin ziren baztanga kasuen beherakada horren ondoren, eta gaixotasuna epidemikoa bihurtu zen berriro XIX. mendearen amaieran[45].

Txertaketaren aurkako aktibismoak, birusaren aurkako mugimendua izenaz ezagutzen denak, gora egin zuen Estatu Batuetan XIX. mendearen amaieran. 1879an, William Tebbek, britainiar txertaketaren aurkako militante ezagunak, New Yorkera egindako bisita baten ondoren Amerikako Txertaketaren Aurkako Elkartea sortu zen[46]. Ingalaterra Berriko Derrigorrezko Txertaketaren Aurkako Liga 1882an sortu zen, eta New Yorkeko Txertaketaren Aurkako Liga 1885ean[47].

John Pitcairn, Pittsburgh Plate Glass Company (gaur egun PPG Industries) delakoaren sortzaile diruduna, txertaketaren aurkako mugimendu amerikarraren finantzatzaile eta lider nagusietako bat izan zen. 1907ko martxoaren 5ean, Harrisburgen, Pennsylvanian, hitzaldia eman zuen Pennsylvaniako Batzar Nagusiko Osasun Publiko eta Saneamenduko Batzordean, txertaketa kritikatuz[48]. Ondoren, Pitcairnek 1908ko urrian Filadelfian burututako txertaketaren aurkako Konferentzia Nazionala ere babestu zuen, eta Ameriketako txertaketaren aurkako Liga sortzea eragin zuen. Liga antolatu zenean, Pitcairn aukeratu zuten lehen presidente. 1911ko abenduaren 1ean, Pitcairn Pennsylvaniako gobernadore zen John K.-k deitu zuen Pennsylvaniako Txertaketa Batzordearen aurrera, eta, ondoren, txosten zehatz bat aurkeztu zuen batzordearen ondorioen aurka. Pitcairnek txertoaren aurkako jarrera sendoa izaten jarraitu zuen 1916an hil zen arte[49].

Brasil[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1904ko azaroan, gaixotasun eta saneamendu desegokiko urteei erantzunez eta Oswaldo Cruz brasildar osasun publikoko kargu ospetsuak bultzatutako kanpaina publiko baten ondoren, Rio de Janeiroko herritarrak eta kadete militarrak Revolta da Vacina matxinada egin zuten. Istiluak txertaketa-legea indarrean jarri zen egunean hasi ziren; txertaketak osasun publikoko plan baten alderdirik beldurgarriena eta ukigarriena sinbolizatzen zuen. Plan horrek beste alderdi batzuk ere jasotzen zituen, hala nola hirigintza-berrikuntza, urteetan oposizio handia izan zuena.[50]

Euskal Herria[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Euskal Herrian bariolazioa eta inokulazioa hedatua zegoen XVIII. mendean, baita baserri inguruetan ere. Euskalerriaren Adiskideen Elkarteak ezagutza honetan garrantzia izan zuen, nahiz eta garaiko testu batzuetan bariolazioa erabili beharrean txertaketaz hitz egiten den[51] Frantzisko Xabier Munibek bere semarekin ere bide hau egin zuen eta Jose Santiago Ruiz de Luzuriaga medikuak hainbat herritan baztangaren aurkako jarduera garatu zuen[52][53]. Bergarako Errege Mintegian hezi ziren Lope García de Mazarredo bilbotarrak eta Luzuriagaren semea zen Ignacio Maria Ruiz de Luzuriagak[54] gutun bidez aipatu zuten 1800ean Bilbon hasi zen txertaketa prozesua[55]. Gutun horietan jada aipatzen da biztanleen artean duda handiak zeudela; 1801eko irailaren 29an Lope de Mazarredoren alabari txertoak eragina egin ziola idatzi zuen, eta jada hainbat herritar txertatu zituztela. Baina, aldi berean, zurrumurruak iritsi ziren Castro Terreñako kondearen semea txertatu eta zortzi egunera hil zela[55][oh 1]. Hala ere, hurrengo asteetan nobleziak jarraitu zuen euren seme-alabak txertatzen eta, horrek, lagundu zuen publikoaren kezkak murrizten[55].

Ruiz de Luzuriagak paper garrantzitsua izan zuen Madrilen ere. Isidoro Agricola Scardini medikuak (Aita Santuaren medikua izatera iritsi zen) bere lehengusinaren alaban txertoak izandako eragin okerrari buruz idatzi zuen, beldur handia sortuz inguruan. Luzuriaga bidali zuten kasua azter zezan, eta honek argudiatu zuen ez zela baztanga, baizik eta astanafarreria edo barizela[56].

1805ean, Balmis espedizioaren arrakastaren ondotik, Espainiak hainbat hiritan txertaketak egiteko lekuak eskatu zituen ospitaletan. Herritarrek, hala ere, ez zuten ospitaletara joan nahi, leku zikin eta lotsagarritzat zituztelako, miasmen gotorleku eta iritzi publikoan fama txarreko gune zirelako. Horregatik, Iruñeak eskatu zuen txertaketa guneak ez egoteko ospitaletan, baizik eta kanpoan[57]

Ondorengo txertoak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

XIX. mendearen hasieran, txertaketaren aurkako mugimenduak gizarteko hainbat esparrutako kideak hartu zituen. Oraintsuago, batez ere klase ertainei lotutako fenomenoa da.[58] XXI. mendean azaltzen diren txertoen aurkako argudioak, askotan, XIX. mendeko txertoen kontrakoek erabiltzen zituztenen antzekoak dira.[11]

Baztangaren aurkako txertaketaren aurkakotasunak XX. mendean ere jarraitu zuen, eta txerto berriei eta difteriarako antitoxina bidezko tratamendua sartzeari buruzko eztabaidarekin bat egin zuen. Gizakiengan zaldi-seruma injektatzeak, antitoxinan erabiltzen den bezala, hipersentikortasuna eragin dezake, normalean serumaren gaixotasuna bezala ezagutzen dena. Gainera, animalietan baztangaren aurkako txertoa etengabe ekoiztearen eta zaldietan antitoxinak ekoiztearen ondorioz, animalien eskubideen aldekoak txertoaren aurka jarri ziren[59]. Difteriaren antitoxina difteriaren aurka immunizatutako zaldi-seruma zen, eta gizakien kasuak tratatzeko erabiltzen zen, immunitate pasiboa emanez. 1901ean, Jim izeneko zaldi baten antitoxina tetanosarekin kutsatu zen eta 13 haur hil zituen Saint Louisen, Missourin. Gertaera horrek, Camdenen (New Jersey) baztanga kutsatuaren aurkako txertoaren ondorioz tetanosak eragindako bederatzi heriotzekin batera, Kontrol Biologikoaren Legea onartzera eraman zuen, 1902an[60].

1890ean Robert Kochek tuberkulina garatu zuen. Tuberkulosia izan duten pertsonengan inokulatuta, hipersentikortasun-erreakzioa eragiten du, eta oraindik ere infektatuak detektatzeko erabiltzen da. Hala ere, Kochek tuberkulina erabili zuen txerto bezala[61]. Horrek erreakzio eta heriotza larriak eragin zituen tuberkulinak indarberritu zuen tuberkulosi latentea zuten pertsonengan. Hori aldrebeskeria handia izan zen txerto berrien aldekoentzat, gorabehera horiek eta beste batzuek eragin zuten txertaketarekin eta lotutako prozedurekin lotutako edozein emaitza kaltegarrik publizitate jarraitua jasotzea, eta horrek gora egin zuen prozedura berrien kopuruak gora egin ahala[62].

Derrigorrezko txertaketen aurkako manifestazio bateko irudia, 2020an.

1955ean, Cutter gertakaria bezala ezagutzen den tragedia batean, Cutter laborategiek Salk txerto antipoliomielitikoaren 120.000 dosi sortu zituzten, oharkabean polioaren birus bizi pixka bat zutenak, inaktibatutako birusarekin batera. Txerto horrek 40.000 polio kasu, 53 paralisi kasu eta bost heriotza eragin zituen. Gaixotasuna hartzaileen familien artean zabaldu zen, polio epidemia bat sortuz, beste 113 polio paralitiko kasu eta beste bost heriotza eragin zituena. Ameriketako Estatu Batuetako historiako farmazia-hondamendi larrienetako bat izan zen[63].

XX. mendeko ondorengo gertakarien artean 1982ko DPT: txertoen erruleta dokumentalaren emisioa dago[64], DPT txertoari buruzko eztabaida eragin zuena, eta 1998an Andrew Wakefielden iruzurrezko artikulu akademiko bat argitaratzea[65], txerto hirukoitz birikoaren inguruko polemika eragin zuena, autismoarekin lotuz. Duela gutxi ere, giza papilomaren aurkako txertoa polemikoa biziberritu da, 11 eta 12 urteko neskei ematen zaienean promiskuitatea sustatzeko kezka dagoelako[66][67].

COVID-19[aldatu | aldatu iturburu kodea]

"COVID txertoa = pozoia" pegatina, Rotterdamen.

COVID-19 pandemiari aurre egiteko sortutako txerto ezberdinen aurkako mugimenduak ere egon ziren, baita eurak derrigortzeko planen aurka. Erabilitako RNA mezulari teknologia berriak pertsonen DNA eralda zezakeela argudiatu zuten askok, eugenesia edo antzutzea bultzatu asmoz; beste teoria batzuen arabera, mikrotxipak sartzeko esperimentu baten parte zen hau, gizakien gaineko kontrola garatzeko 5G telefoniaren bidez[68]. Wolfgag Wodarg politikari alemaniarrak eta Pfizerreko langile ohia zen Michael Yeadonek adierazi zuten COVID-19aren aurkako txertoek emakumeen antzutasuna eragingo zutela[69]. Kamerungo prentsak argitaratu zuen polioaren aurkako txertoak COVID-19a eragin zuela. Pfizerren txertoak Bellen paralisia eragiten zuela argitaratu zen, nahiz eta txertatuen artean zein txertorik gabekoen artean gaixotasun arraro honen agerpenak estatistika bera zuen[70]. Abortatzeko eskubidearen aurkako taldeek adierazi zuten AstraZenecak garatutako txertoak abortatutako umekiak zituela barnean[71].

Eraginkortasuna[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Errubeolaren eragina izugarri murriztu zen txertaketa unibertsala sartu zenean. CDC.

Txertaketa masiboek baztanga desagerrarazten lagundu zuen, ordura arte zazpi haurretatik bat hiltzen baitzen Europan gaixotasunaren ondorioz. Txertaketek poliomielitisa ere ia desagerrarazi egin du.[72] Adibide apalago gisa, haurren meningitis bakterianoaren eta beste gaixotasun larri batzuen kausa nagusietako bat zen Haemophilus influenzae infekzio inbaditzailearen intzidentzia % 99 jaitsi da AEBetan 1988an dagokion txertoa jarri zenetik.[73] Urte jakin batean AEBetan jaiotako haur guztien txertaketa osoak 30.000 heriotza ekidin eta 14 milioi infekzio prebenitzen dituela uste da.[74]

Txertoekiko kritiko diren batzuen ustez, inoiz ez da osasun publikoan onurarik izan txertoei esker.[75][76] Izan ere, gaixotasun infekziosoek intzidentzia handia zuten gainpopulazio-baldintzetan eta osasun-baldintza txarretan, ia ez baitzegoen higienerik eta urteko dieta murriztua baitzen. Beraz, gaixotasun horien murrizketarako bizi-baldintzetan egindako aldaketen eragina nabarmentzen dute, txertaketena baino gehiago. Beste kritiko batzuen arabera, txertoek ematen duten immunitatea aldi baterakoa baino ez da, eta dosi berriak behar dira indargarri gisa; gaixotasunetik bizirik ateratzen direnek, berriz, immunitate iraunkorra dute.[11] Aurrerago ikus daitekeenez, medikuntza alternatiboak jarraitzen dituztenen pentsamoldeak ez dira bateragarriak txertoak eraginkorrak izatearen ideiarekin.[77]

Difteria bezalako gaixotasunetatik bizirik ateratzen diren haurrek immunitate naturala garatzen dute, txertaketa bidez garatutakoak baino gehiago irauten duena. Hilkortasun globala txertaketa bidez askoz baxuagoa bada ere, gaixotasunaren aurka babestuta dauden helduen ehunekoa ere baxuagoa izan daiteke.[78] Txertaketarekiko kritikoek argudiatzen dutenez, difteria bezalako gaixotasunetarako, adinekoei edo heldu ahulei gehitutako arriskuak biztanleria orokorraren heriotza-tasa murriztearen onura gaindi dezake[79].

Osasun publikoa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Charlotte Cleverley-Bismani lau gorputz-adarrak moztu zizkioten zazpi hilabete zituela meningokozemia baten ondorioz.[80] Txertatzea gero eta gehiago zabaldu, orduan eta zailagoa izango da Cleverley-Bisman bezalako ume babesgabeek gaixotasun honekin kutsatzea.[81]

Txertaketaren estaldura osoa ez izateak gaixotasun-arriskua areagotzen die herritar guztiei, txertatuak izan direnei barne, talde-immunitatea murrizten baitu. Adibidez, elgorriaren txertoa 9 eta 12 hilabete bitarteko haurrei jartzen zaie, eta ama-antigorputzen desagerpenaren (horien aurretik txertoak batzuetan ez du serokonbertsioa lortzen) eta infekzio naturalaren artean dagoen tarte estuak esan nahi du txertoa jaso duten haurrak oraindik ere kalteberak direla. Haur guztiei txertoa jartzen bazaie talde-immunitateak ahulezia hori arindu egiten du. Epidemia edo epidemia-mehatxu batean talde-immunitatea handitzea da, seguru asko, masa-txertoa jartzeko justifikaziorik zabalena. Txerto berri bat erabiltzean masa-txertaketek estaldura azkar handitzen laguntzen dute eta horrela talde-immunitatea lortzen da.[82]

Populazioa nahikoa baldin bada txertoa emateko, talde immunitateak indarra hartzen du, txertoa hartu ezin dutenentzat arriskua murriztuz gazteegiak edo zaharregiak direlako, immunodeprimituak direlako edo txertoaren osagaien alergia larriak dituztenentzat[83]. Sistema immunologiko konprometituak dituzten pertsonentzako emaitza, sarritan, populazio orokorrarena baino okerragoa da[84].

Kostuaren eta eraginkortasunaren arteko erlazioa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Gaixotasun puntual edo kronikoen tratamenduekin alderatuta, sarritan erabiltzen diren txertoak osasuna sustatzeko modu prebentibo eta eraginkorrak dira ekonomikoki. Estatu Batuetan, 2001. urtean, haurrak 7 gaixotasunen aurka txertatzeak 40.000 milioi dolar aurreztea ahalbidetu zuen kostu sozialetan, horietatik 10.000 milioi zuzenean osasun kostuetan. Txerto horien onura-kostu erlazioa 16,5ekoa izan zen.[85]

Beharra[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Txertaketa programa batek gaixotasunaren mehatxua arrakastaz murrizten duenean, gaixotasunaren arrisku hautematea murriztu dezake gaixotasun horren ondorioen oroitzapen kultural gisa[86]. Une honetan, gurasoek sentitu dezakete ez dutela ezer galtzeko beren seme-alabak ez txertatuz. Nahikoa jende baldin badago polizoi izateko, immunitatearen saldo onduak txertorik gabe lortuz, txertaketa maila jaitsi daiteke taldearen immunitatea eraginkorra ez den mailara[87]. Jennifer Reichen arabera, txertoa nahikoa eraginkorra dela uste duten baina umeak txertorik gabe geratzea nahiago duten gurasoak dira iritziz aldatzeko aukera gehien dutenak, behar bezala azaltzen bazaie arazoa[88].

Segurtasunari buruzko ohiko argudioak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Txertoak seguruak ez direla pentsatzen duten pertsonen ehunekoa, herrialdearen arabera.

Pertsona gutxi batzuek txertoek izandako onurak ukatzen dituzte, eta batzuek konspirazio-teoriak babesten badituzte ere[11], kezka ohikoena txertoen segurtasuna da.[89] Txerto guztiek albo-ondorioak izan ditzakete, eta immunizazioaren segurtasuna benetako kezka da. Esku-hartze mediko gehienetan ez bezala, txertoak pertsona osasuntsuei ematen zaizkie, eta jendeak askoz okerrago onartzen ditu txertoen ondorio kaltegarriak beste tratamendu batzuen albo-ondorioak baino. Immunizazio-programen arrakastak gora egiten duen eta gaixotasunen eraginak behera egiten duen heinean, arreta publikoak gaixotasunaren arriskuetatik txertoaren arriskuetara mugitzeko joera du.[9] Beraz, txertaketa-programek herritarren babesa mantentzea erronka bat da osasun-agintarientzat.[90]

Txertoen segurtasunari buruzko kezkak eredu berari jarraitzen dio maiz. Lehenik eta behin, ikertzaileren batek gero eta prebalentzia handiagoko baldintza medikoren bat edo kausa ezezagunen bat txertoaren kontrako ondorioa dela iradokitzen du. Hasierako azterketak, bai eta talde berak egindako ondorengo azterketek ere, metodologia desegokiak erabiltzen dituzte, normalean gutxi kontrolatutako edo batere kontrolatu gabeko kasu multzo bat. Txertoak ustez eragindako ondorio kaltegarrien iragarpen goiztiarra egin ohi da, eta, gainera, eragindako pertsonen banakako kasuak erakusten dira, txertoa ez erabiltzekotan kaltetuak izan daitezkeenak aipatu gabe. Hasierako azterketa ez dute beste talde batzuek erreproduzitzen eta, azkenik, denbora asko behar da txertoarekiko konfiantza publikoa berreskuratzeko.[9] Txertoei esleitutako efektu kaltegarriek jatorri ezezaguna izan ohi dute, intzidentzia gero eta handiagoa, nolabaiteko sinesgarritasun biologikoa, txertoa jartzeko unetik gertu egotea eta ondorio latzak izaten dituzte. [91]

Arlo honetako eztabaidak galdera honen ingurukoak dira: ea immunizazioaren ondoren hautemandako gertaera kaltegarrien arriskuek gaixotasun arrunten ondorio kaltegarriak prebenitzearen onurak gainditzen dituzten. Ebidentzia zientifikoen arabera, immunizazioak kontrako ondorioak eragin ditzake kasu arraroetan, hala nola poliomielitisaren aurkako txertoak eragindako paralisia. Gaur egungo ebidentzia zientifikoak ez du babesten autismoa bezalako desordena ohikoagoetarako kausalitate-hipotesia. [9][92] Txertoek autismoa eragiten dutela dioen hipotesia biologikoki inplementagarriak diren arren, zaila litzateke zientifikoki aztertzea autismoa ez ote den hain ohikoa gomendatutako txertaketa-eskemak jarraitzen ez dituzten haurrengan. Izan ere, haurrei txertoak ukatzean oinarritutako esperimentu bat ez etikoa izan daiteke. Eta emaitzak estatistikoki desitxuratuta egon litezke, txertoa jaso ez duten haurrengan portaera jakin batzuk bilatzeko osasunaren zaintzan dauden desberdintasunengatik.[93]

Txertaketaren eta autismoaren arteko balizko harremanaren hipotesia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Txertoen eta autismoaren arteko harremanaren ideia asko ikertu da, eta argi eta garbi frogatu da faltsua dela[94][95]. Adostasun zientifikoa da ez dagoela inolako loturarik, kausazkoa edo bestelakoa, txertoen eta autismoaren intzidentziaren artean[96][92][94], eta txertoen osagaiek ez dutela autismorik eragiten[97].

Hala ere, bi gauzak lotzen dituzten mitoak, konspirazio-teoriak eta desinformazioa sustatzen jarraitzen du txertoen aurkako mugimenduak[98]. Garatzen ari den taktika bat, dirudienez, "Garrantzirik gabeko ikerketen sustapena, zalantzagarriak diren edo periferikoki erlazionatuta dauden hainbat ikerketa-azterlanen agregazio aktibo bat, baieztapen zalantzagarri baten azpian dagoen zientzia justifikatzeko saiakera batean"[99].

Tiomersala[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1999an, Gaixotasunak Kontrolatzeko eta Prebenitzeko Zentroek (CDC, ingelesez) eta Estatu Batuetako Pediatria Akademiak (AAP, ingelesez) txertoen fabrikatzaileei eskatu zieten txertoetatik ken zezatela tiomersal konposatu organomerkuriko ahal bezain azkar. Hala, tiomersala pixkanaka kendu da Estatu Batuetako eta Europako txertoetatik, gripearen aurkako txerto batzuetatik izan ezik[100]. CDCk eta AAPk zuhurtasun-printzipioari jarraitu zioten, eta prekauzioak izateko kalterik ez dagoela onartu zuten, nahiz eta gero beharrezkoa ez izan. Baina 1999an egindako eskaerak nahasmena eta eztabaida eragin zuen, eta arreta eta baliabideak desbideratu zituzten autismoaren kausak zehazteko ahaleginetan[100].

2000. urteaz geroztik, haurren txertoetan dagoen tiomersalari autismoari laguntzea leporatu diote, eta Estatu Batuetako milaka gurasok funts federalen legezko konpentsazioak eskatu dituzte.[101] 2004an, Medikuntza Institutuko (IOM, ingelesez) batzordea tiomersala zeramaten txertoen eta autismoaren arteko edozein kausazko harreman baztertzearen alde agertu zen. Autismoaren intzidentzia-tasak etengabe handitu dira, baita haurren txertoetatik tiomersala kendu ondoren ere.[93]{ Gaur egun ez dago inolako ebidentzia zientifikorik tiomersalarekiko esposizioa autismoaren eragile denik.[102]

Txerto hirukoitz birikoa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Erresuma Batuan, txerto hirukoitz birikoa eztabaidagai izan zen The Lancet egunkarian 1998an Andrew Wakefield et al.en artikulu bat argitaratu ondoren. Gehienbat txertoa eman eta gutxira autismoaren espektroko nahasmendua garatu zitzaien 12 haurrekin egindako ikerketa bat zen[103]. 1998ko prentsaurreko batean, Wakefieldek haurrei txertoa hiru dosi bereizitan ematea dosi bakarrean jartzea baino seguruagoa izango zela iradoki zuen. Iradokizun hori ez zuen artikuluak babesten, eta gerora berrikusi ziren zenbait azterlanek huts egin zuten txertoaren eta autismoaren arteko edozein erlazio erakusteko.[104]

Gerora jakin zen Wakefieldek txertoaren fabrikatzaileen aurkako eskatzaileen finantziazioa jaso zuela eta ez ziela bere lankideei eta mediku-agintariei bere interes-gatazkaren berri eman.[105] Hau ezaguna izan balitz, artikulua beharbada The Lancet argitalpenean ez zen argitaratuko[106].

Wakefield oso kritikatua izan da bere oinarri zientifikoengatik eta txertaketa tasak murrizteagatik,[107] baita bere oinarri etikoen faltagatik ere, ikerketa egin zen moduagatik.[108] 2009an The Sunday Times egunkariak jakinarazi zuen Wakefieldek gaixoen datuak eta emaitzak manipulatu zituela 1998ko artikuluan, autismoarekin lotura baten itxura sortuz.[105]

2004an, autismo-MMR artikuluaren interpretazioa 12 egilekideetatik 10ek formalki atzera bota zuten,[109] eta 2010ean The Lancet argitaletxeko editoreek erabat erretiratu zuten artikulua.[110]

CDCk[111], Ameriketako Estatu Batuetako Zientzien Akademia Nazionaleko IOMk eta Erresuma Batuko Osasun Zerbitzu Nazionalak[112] txerto hirukoitz birikoaren eta autismoaren arteko erlazio ebidentziarik ez dagoela ondorioztatu zuten. Cochrane Liburutegiak egindako berrikuspen sistematiko batek txerto hirukoitz birikoaren eta autismoaren artean lotura sinesgarririk ez zegoela ondorioztatu zuen. Hirukoitz birikoak oraindik heriotza-karga handia eta konplikazioak zituzten gaixotasunak prebenitu zituela, hirukoitz birikoarekiko konfiantza galtzeak osasun publikoa kaltetu zuela eta txerto hirukoitz birikoari buruzko azterlanetan diseinuaren eta segurtasun-arazoen gaineko emaitzak oso desegokiak zirela argitu zuen.[10]

Gehiegizko txertaketaren teoria[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Gehiegizko txertaketa hainbat txerto aldi berean aplikatzeak haurraren immunologia-sistema gainkargatu edo ahuldu dezakeela eta ondorio kaltegarriak eragin ditzakeela dioen nozioa da. Nahiz eta ebidentzia zientifikoak ez duen ideia hori babesten eta are kontraesanean jartzen duen,[93] autismoa duten haurren guraso askok oraindik uste dute gehiegizko txertaketak autismoa eragingo lukeela.[113] Horren ondorioz, guraso askok seme-alabak immunizatzea atzeratu edo saihestu dute [114] Gurasoen gaizki ulertze horiek dira haurren immunizaziorako oztopo nagusiak.[115]

Gehiegizko txertaketaren ideia funtsik gabea da, hainbat arrazoirengatik. Lehenik eta behin, txertoek ez dute "sistema immunologikoa gehiegi kargatzen"; egiaz, estimazio kontserbadoreek sistema immunologikoak milaka birus aldi berean izan ditzakeela iragartzen dute. Gainera, azken hamarkadetan txertoen kopuruak gora egin duen arren, txertoen diseinuan izandako hobekuntzek haien karga immunologikoa murriztu dute. Eta, beraz, 2009an AEBetako haurrei ematen zitzaizkien 14 txertoen osagai immunologikoen kopurua 1980an jartzen ziren 7 txertoena baino % 10 txikiagoa da.[93] Are gehiago, txertoak urte normal batean haur batek naturalki dituen patogeno guztien zati txiki bat baino ez dira. Gainera haurrengan ohikoagoak diren afekzioek, hala nola sukarrak edo erdiko belarriko infekzioek, arrisku askoz handiagoak dakarzkiote sistema immunologikoari txertoek baino[116][117]. Bigarrenik, azterlan batzuek erakusten dute txertaketek, baita askotariko txertaketek eta txertaketa konkurrenteek ere, ez dutela sistema immunologikoa ahultzen eta ez dutela immunitatea arriskuan jartzen, oro har.[118] Azkenik, ez dago autismoan eragin auto-immunearen ebidentziarik. Gehiegizko txertaketaren hipotesia oinarritzen duen ebidentziarik eza, eta zuzenean kontra egiten dioten aurkikuntzak kontuan izanik, ondoriozta daiteke txertoak gomendatzeko egungo programek ez dutela sistema immunologikoa "gehiegi kargatzen" edo ahultzen.[9][119][120] Txertoaren gainkargaren hipotesiaren ebidentziarik ezak, are proposamen horren aurka aurkitutako ebidentziek, ondorio hau ekarri du: txertoaren programak ez duela "gehiegi kargatzen" edo sistema immunologikoa ahultzen[96][121][122].

Umeei txertoak kentzean oinarritzen den esperimentu oro antietikotzat jotzen da[123], eta behaketa-ikerketak nahastuko lirateke, agian, txerto gutxiago dituzten umeekin. Horrela, ez da egin haur txertoen eta txertorik gabeko haurren autismoaren tasak alderatzeko azterketarik. Hala ere, gainkarga txertoaren kontzeptua biologikoki inplementagarria da, txertoak eta txertorik gabeko haurrek txertoa ez duten infekzioen erantzun immunologiko bera duten bezala, eta autismoa ez da gaixotasun immunologiko bat, beraz, sistema immunologikoa gainkargatuz txertoek autismoaren patologiaren egungo ezagutzaren aurka jo dezakete. Hori horrela izanik, txertoek autismoa eragiten duten ideia ebidentziaren pisuak baztertu egin du.

Jaio aurreko infekzioa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Eskizofrenia lotuta dago errubeola, gripe eta toxoplasmosiaren infekzioekiko jaio aurreko esposizioarekin. Adibidez, ikerketa baten arabera, haurdunaldiaren lehen hiruhilekoan amak gripearen eraginpean egon izanagatik, eskizofrenia izateko arriskua zazpikoitza da. Horrek ondorioak izan ditzake osasun publikoan, infekzioa prebenitzeko estrategiek txertaketa, antibiotikoak eta higienea barne hartzen baitituzte.[124] Animaliei buruzko ikerketetan oinarrituta, kezka teorikoak sortu dira eskizofreniaren eta antigenoen birusek aktibatutako amaren erantzun immunearen arteko balizko harremanari buruz. 2009ko berrikuspen batek ondorioztatu zuen ez zegoela ebidentzia nahikorik gripearen aurkako txertoaren ohiko erabilera gomendatzeko haurdunaldiaren lehen hiruhilekoan. Hala ere, txertoa oraindik gomendagarria zen lehen hiruhilekotik kanpo eta egoera berezietan, hala nola pandemietan edo beste baldintza berezi batzuk zituzten emakumeetan.[125] CDCko immunizazio-praktikei buruzko aholku-batzordeak, obstetrizien eta ginekologoen Amerikako Elkargoak eta familia-medikuen Amerikako Akademiak gripearen aurkako ohiko txertoa jartzea gomendatzen diete haurdun dauden emakumeei, honako arrazoi hauengatik:[126]

  • Azken bi hiruhilekoetan gripearekin lotutako konplikazio mediko handiak izateko arriskua;
  • Gripearekin lotutako ospitaleratze-tasa handiagoak, haurdun ez dauden emakumeekin alderatuta;
  • Amak gripearen aurkako antigorputzak umekiari transferitzea, seme-alabak gripetik babesteko, eta;
  • Hainbat azterlanek ez dute txertoen kalterik aurkitu emakume haurdunetan edo haien seme-alabetan.

Gomendio hori gorabehera, 2005ean Ameriketako Estatu Batuetan haurdun zeuden emakume osasuntsuen %16k soilik jaso zuten gripearen aurkako txertoa.[126]

Osagaien gaineko kezka[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Aluminiozko konposatuak erabiltzen dira laguntzaile immunologiko gisa, txerto askoren eraginkortasuna areagotzeko. Bide horretatik hartutako aluminio-kantitateak askoz txikiagoak dira beste edozein iturritatik hartutakoak baino, esaterako, haurrentzako prestakinak baino.[127] Kasu batzuetan, konposatu horiek gorritasun, azkura eta sukar moderatuarekin lotu dira,[128] baina txertoetan duten erabilera ez da kontrako ondorio garrantzitsuekin lotu. Kasu batzuetan, aluminioa duten txertoak miofaszitis makrofasigikoarekin (MMF), aluminio-gatzak dituzten lesio mikroskopiko lokalizatuekin (8 urte arte irauten dute) lotu dira. Hala ere, kontrolatutako kasuei buruzko berriki egindako ikerketek ez dute sintoma kliniko espezifikorik aurkitu MMF zuten biopsiak zituzten gizabanakoengan, eta ez dago ebidentziarik aluminioa duten txertoak osasunaren aurkako arrisku larria direnik edo immunizazio-praktikak aldatzea justifikatzen dutenik.[129]

Txertoen aurkakoek kezka handiak dute txertoetan formaldehidoa egoteaz. Formaldehidoa kontzentrazio txikitan erabiltzen da txertoetan erabiltzen diren birusak eta bakterio toxinak inaktibatzeko[130]. Formaldehido hondar-kopuru txikia egon daiteke txertoetan, baina giza osasunerako kaltegarriak diren balioetatik oso behera daude[131][132]. Txertoetan agertzen diren mailak ñimiñoak dira giza gorputzean gertatzen diren formaldehidoen maila naturalen aldean eta ez dute toxikotasun arrisku esanguratsurik ezartzen. Giza gorputzak formaldehidoa sortzen du etengabe modu naturalean eta txertoan aurkezten den formaldehido kopuru handiena du 50 – 70 aldiz. Gainera, giza gorputza formaldehidoa berez ezabatzeko gai da, baita txertoetan agertzen den formaldehido kopuru txikia ere. Ez dago ebidentziarik txertoetan agertzen diren formaldehido kopuru txikiak eta minbizia lotzeko[130].

Bularreko haurraren bat-bateko heriotzaren sindromea[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Bularreko haurraren bat-bateko heriotzaren sindromea (SIDS) ohikoagoa da txerto asko jasotzen dituzten garaian. SIDSaren kausa erabat zehaztu ez denez, kezka sortu zen txertoak, bereziki toxoide difterikoarena, kausa-faktore bat ote ziren. Hainbat ikerketak ikertu zuten gai hori, eta ez zuten aurkitu txertaketaren eta SIDSaren arteko kausazko harremana bermatzen zuen frogarik. 2003an, Medikuntza Institutua DTwP eta SIDS txertaketarekin lotura kausala ukatzearen alde agertu zen, dauden probak berrikusi ondoren. VAERSeko datuen beste analisi batzuek ere ez zuten inolako loturarik erakutsi txertaketaren eta SIDSaren artean. Izan ere, gero eta froga gehiago dago txertaketak haurrak SIDSaren aurka babes ditzakeela[133][134][135][136].

Antrax txertoak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Irakeko gerrara joan ziren soldaduei antraxaren eta baztangaren aurkako txertoak jarri zitzaizkien.

1990eko hamarkadaren erdialdean, komunikabideek Golkoko Gerraren Sindromeaz hitz egin zuten, 1990-1991ko Pertsiar Golkoko gerratik itzultzen ari ziren estatubatuar armadako beteranoei eragiten zien nahaste sintoma-aniztun bat. Slate online aldizkariko lehen artikuluen artean, Atul Gawanderen bat agertzen zen, non soldaduek jasotzen zituzten derrigorrezko txertoak aipatzen ziren, antraxaren aurkako txerto bat barne, Golkoko Gerrako Sindromeari lotutako sintomen balizko erantzuleetako bat bezala. 1990eko hamarkadaren amaieran, Slatek armadan antraxaren aurkako immunizazioaren aurkako "matxinadari" buruzko artikulu bat argitaratu zuen, "Soldaduek Interneteko txertoari buruzko informazio okerra jasotzeko aukera zutelako". Irailaren 11ko erasoen ondoren, Slatek antraxaren eta baztangaren aurkako immunizazioaren inguruko informazioa ematen jarraitu zuen, eta Salonen webgunean gaiari buruzko artikuluak ere agertu ziren. Antrax bidezko 2001eko erasoek areagotu egin zuten bioterrorismoarekiko kezka, eta Estatu Batuetako gobernu federalak ahalegin handiagoak egin zituen Estatu Batuetako herritarrak biltzeko eta txerto gehiago sortzeko. 2002an, Mother Jonesek artikulu oso eszeptiko bat argitaratu zuen Ameriketako Estatu Batuetako Indar Armatuek eskatutako antrax eta baztangaren aurkako immunizazioari buruz. 2003an Irak inbaditu zutenean, komunikabideetan eztabaida handia sortu zen tropa estatubatuarrei antraxaren aurkako txertoa jartzeko eskakizunari buruz. 2003tik 2008ra bitartean zenbait kasu judizial aurkeztu ziren tropa estatubatuarren antraxaren aurkako derrigorrezko txertaketaren aurka egiteko[137].

Txerri-gripearen aurkako txertoa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Gerald Ford AEBko presidentea txerri-gripearen aurkako txertoa jasotzen.

Txerri-gripearen aurkako immunizazio-kanpaina, 1976ko txerri gripearen agerraldiari erantzuteko, AEBetan "txerri-gripearen desengainu" izenez ezagutu da, agerraldiak ez zuelako pandemia batera eraman, Gerald Ford AEBko presidenteak uste zuen bezala, eta ikusi zen presaka jaurtitako txertoak Guillain-Barré sindromearen kasuen kopurua handitzen zuela immunizazioa gertatu eta bi astera. Gobernuko funtzionarioek immunizazio masiboaren kanpaina geldiarazi zuten, txerri-gripearen aurkako txertoaren segurtasunaren gaineko antsietate handiaren ondorioz. Jendeak, oro har, beldur handiagoa zion txertaketa-kanpainari birusari berari baino, eta, oro har, zalantzan jarri ziren txertaketa-politikak[138].

2009ko gripearen pandemian, eztabaida handia piztu zen H1N1 gripearen aurkako 2009ko txertoarekin, besteak beste, Frantzian, segurua ote zen argitzeko[139]. Frantziako talde askok publikoki kritikatu zuten txertoa arriskutsua izan zitekeela. 2009ko H1N1 azpimotako A gripearen birusaren eta 1976ko A/NJ gripearen birusaren arteko antzekotasunak direla eta, herrialde askok txertoek giza osasunean dituzten ondorio kaltegarriak zaintzeko sistemak ezarri zituzten. Europan eta Estatu Batuetan, 2009ko H1N1 gripearen aurkako txertoaren eta Guillain-Barré sindromearen arteko balizko lotura aztertu zen[138].

Segurtasunari buruzko beste gai batzuk[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Txertoen segurtasunari buruzko beste gai batzuk Interneten, bilera informaletan, liburuetan eta sinposioetan argitaratu dira. Halakoetan txertaketek honako ondorioak eragin ditzaketenaren hipotesiak daude: bularreko haurraren bat-bateko heriotzaren sindrome, krisi epileptikoak, alergiak, esklerosi anizkoitza, gaixotasun autoimmuneak, 1. motako diabetes mellitus, behien entzefalopatia espongiformea (behi eroen gaitza), hepatitis C birusa eta HIESa. Hipotesi horiek ikertu egin ziren, gaur egun erabiltzen diren txertoek segurtasun arau zorrotzenak betetzen dituztela eta prentsa herrikoian txertoen segurtasunari egindako kritikak ez daudela justifikatuta ondorioztatuz[140][141][142][143].

Txertoen segurtasunarekin lotuta, nahiz eta txertoek zuzenean ez izan, nabarmendu behar da txertoen banaketak eta salmentak gora egin duela, faltsifikatuta egon edo ez, bide ez-seguruen bidez, hala nola Internet bidezko salmentaren bidez[144]. Txertoen salmenta eta banaketa baimendutako kanalen bidez egin behar da (farmazia-bulegoak), kontserbazio-baldintza egokiei eustea bermatzen baitute (hotz-katea). Internet bidez horrelako botikak saltzea segurtasunaren aurkako mehatxu zuzena da (merkataritza-iruzurra izateaz gain).[145]

CIAren txertatze-ospitale faltsuak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

CIAk txertatze-ospitale faltsu bat eraiki zuen Pakistanen Osama Bin Laden topatzeko esfortzuan[146][147]. Ondorio zuzen gisa, hainbat eraso jaso zituzten bertako langileek, txertatzeak egiten zituzten bitartean. Hainbat predikatzaile islamistek eta talibanak uste dute txertaketa horien helburua musulmanak antzutzea zela. Polioa mundutik ezabatzeko esfortzuan, azken lekuen artean daude Pakistan eta Afganistan, polioa endemikoa den bi herrialdeak[148].

Txertoei buruzko mitoak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Txertaketari buruzko hainbat mitok gurasoen kezka eta txertoen inguruko zalantzak pizten dituzte. Horien artean daude infekzio naturalaren ustezko nagusitasuna txertaketarekin alderatuta, txertoei aurrea hartzen dieten gaixotasunak arriskutsuak izatea zalantzan jartzea, txertoek dilema moral edo erlijiosoak izatea, txertoak eraginkorrak ez direla iradokitzea, frogatu gabeko edo eraginkortasunik gabeko ikuspegiak proposatzea txertoen hautabide gisa, eta mesfidantzari buruzko teoria konspiratiboak[149].

Txertatzea gaixo zaude bitartean[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Guraso asko kezkatzen ditu txertoaren segurtasunak beren umea gaixorik dagoenean. Gaixotasun akutu moderatuetatik larrietara, sukarrarekin edo sukarrik gabe, benetan kontuz ibili behar da txertoa hartzeko garaian. Txertoek eraginkorrak izaten jarraitzen dute haurren gaixotasunetan. Haur bat gaixo moderatutik larrira badago, txertoak eteteko arrazoia da txertotik espero diren albo-ondorio batzuk (adibidez, sukarra edo eldarnioa) gaixotasunaren progresioarekin nahas daitezkeela. Segurua da osasun ona duten haurrei txertoak ematea, gaixorik baitaude ere hotzeria arruntarekin[150].

Infekzio naturala[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Txertoaren aurkako beste mito arrunt bat da sistema immunologikoak babes immunologiko hobea sortzen duela infekzio naturalari erantzuteko, txertoarekin alderatuta. Kasu batzuetan, gaixotasunarekiko infekzio errealak biziarteko immunitatea eragin dezake. Hala ere, gaixotasun naturalak txertoak baino arrisku handiagoa dakar pertsona baten osasunari kalte egiteko. Adibidez, barizelaren infekzioak bakterioaren superinfekzio arriskua handiagoa dakar A taldeko estreptokokoarekin[150]. Infekzio naturalak immunitate naturala sortzen duenaren ideia, lotuta dago falazia naturalistarekin, eta erro sakonak ditu bai pentsamendu viktoriarrean zein erlijiosoan, gizakiak sortutako zerbait Jainkoak sortutako zerbait baino okerragoa dela proposatuz[151].

GPB txertoa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

GPBaren aurkako txertoa sexu-portaera handiagoarekin lotuta dagoela pentsatzeak ez du zientzia-frogarik onartzen. Ia 1.400 neska neraberen azterketa batek ez zuen alderik aurkitu nerabezaroko haurdunaldiei, sexu-transmisiozko infekzioen intzidentziari edo antisorgailuei buruzko aholkularitzari dagokienez, GPBaren aurkako txertoa jaso zuten ala ez alde batera utzita. Milaka estatubatuar hiltzen dira urtero txertoarekin prebenitu daitezkeen minbizien ondorioz[150].

Txertaketa murriztearen ondorioak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Txertatzearen aldeko mobilizazioa bat, Londresen.

Hainbat herrialdetan, txerto jakin batzuen erabileraren murrizketaren ondoren hilkortasunaren hazkundea gertatu zen.[152][153] Gaixotasunak Kontrolatzeko eta Prebenitzeko Zentroen arabera, txertaketa-estaldura handiko aldi iraunkorrak behar dira ia erabat ezabatu diren gaixotasunen berpiztea prebenitzeko.[154]

Stockholm, baztanga (1873 – 74)[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Stockholmen erlijio-eragozpenetan eta txertoen eta norbanakoen eskubideen eraginkortasunari buruzko kezkan oinarritutako txertoen aurkako kanpaina bat egin zen. Horren ondorioz, bertako txertaketa-tasa ia % 40 jaitsi zen, Suediako gainerako herrialdeetako % 90ekin alderatuta. Handik gutxira, 1873an, baztangaren epidemia-agerraldi garrantzitsu bat gertatu zen, txertaketa-tasak berriz ere gora egin zuenean amaitu zena.[155]

Erresuma Batua, DPT (1970 – 80)[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Gerra osteko poster batean, Erresuma Batuko osasun sailak umeak difteriaren aurka immunizatzeko eskatu die Erresuma Batuko biztanleei.

1974an, kukutxeztularen aurkako txertoaren aurkako 36 erreakzio erakusten zituen txosten batean, osasun publikoko akademiko entzutetsu batek, txertoaren eraginkortasuna marjinala zela zioen eta haren onurek arriskuak konpentsatzen ote zituzten zalantzan jartzen zuen. Telebistako eta prentsako estaldura zabalak alarma piztu zuen, eta Erresuma Batuan kukutxeztularen aurkako txertaketa-tasa % 81etik % 31ra jaitsi zen. Jaitsiera horrek kukutxeztularen epidemia-agerraldiak areagotu zituen, eta zenbait haur hil egin ziren. Medikuen komunitateak txertoaren eraginkortasuna eta segurtasuna babesten jarraitzen zuen, eta herritarren konfiantza txertoaren eraginkortasuna babesten zuen txosten bat argitaratu ondoren berreskuratu zen. Txertaketa-tasa % 90 baino gehiago igo zen, eta gaixotasunaren intzidentziak behera egin zuen gogorki.[152]

Suedia, kukutxeztula (1979 – 96)[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1979tik 1996ra bitartean Suedian kukutxeztularen aurkako txertaketa eten zen aldian, haurren % 60k gaixotasun potentzialki hilgarria garatu zuten 10 urte bete baino lehen. Etengabeko zaintza medikoak urteko heriotza-tasa batean mantendu zuen.[153] Kukutxeztulak osasun-arazo larria izaten jarraitzen du garapen bidean dauden herrialdeetan, hain zuzen ere txertaketa masiborik egiten ez den herrialdeetan. Arrazoi horren ondorioz, 2002an 294.000 hildako izan zirela uste du Munduko Osasun Erakundeak.

Herbehereak, elgorria (1999 – 2000)[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Herbehereetako komunitate-eskola erlijioso batean izandako agerraldi batek elgorriak txertorik hartu gabeko populazioan duen eragina irudikatzen du.[156] Eragindako probintzietako biztanleek immunizazio-maila handia zuten, erlijio-komunitateetako batek izan ezik, ez baitzuten txertaketa onartzen. Herbehereetan 2.961 kasutik 3 heriotza eta 68 ospitaleratze izan ziren elgorriagatik, eta horrek elgorri larria izan daitekeela eta heriotza eragin dezakeela erakusten du, baita herrialde industrializatuetan ere.

Erresuma Batua eta Irlanda, elgorria (2000)[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Txerto hirukoitz birikoari buruzko eztabaidaren ondorioz, txertoarekiko adostasuna nabarmen jaitsi zen Erresuma Batuan 1996tik aurrera [157] 1999ko amaieratik 2000ko udara arte, elgorri agerraldiak agertu ziren Dublingo iparraldean, Irlandan. Garai hartan, nazio-mailako immunizazio-maila % 80tik behera jaitsi zen, eta Dublingo iparraldean % 60 ingurukoa zen. 300 kasuetatik 100 ospitaleratze baino gehiago izan ziren. Hiru haur hil ziren eta beste asko larri gaixotu ziren, batzuk aireztapen mekanikoa behar izan zuten berreskuratzeko.[158]

Nigeria, polioa, elgorria, difteria (2001)[aldatu | aldatu iturburu kodea]

2000. urteko lehen urteetan, Nigeria iparraldeko buruzagi erlijioso kontserbadoreek, mendebaldeko medikuntzarekiko mesfidati, euren jarraitzaileei seme-alabei polioaren aurkako ahozko txertoa ez jartzeko gomendatu zieten. Kano estatuko gobernadoreak bermatu zuen boikota, eta immunizazioa hainbat hilabetez eten zuten. Ondorioz, poliomielitisa Nigeriako dozena bat herrialdetan agertu zen berriro, poliorik gabe zeuden lehenagotik, eta test genetikoen arabera, birusa Nigeriako iparraldean sortutako bera zen. Horrela, Nigeriak aldameneko herriei polioaren birusaren esportatu zien. Iparraldeko estatuetako biztanleak ere mesfidati agertu ziren beste txerto batzuekin, eta 2005eko urtarriletik martxora arte 20.000 elgorri kasu eta 600 hildako inguru izan ziren.[159] 2006an, Nigeriak munduko polio kasu berri guztien erdia baino gehiago zituen.[160] Ordutik aurrera agerraldiek jarraitu zuten; adibidez, 2007. urtearen amaieran gutxienez 200 haur hil ziren elgorri agerraldien ondorioz Borno estatuan.[161]

AEB, elgorria (2005-)[aldatu | aldatu iturburu kodea]

AEBko elgorri kasuak, urteka.

2000an elgorria AEBtik erradikatuta zegoela iragarri zen, urtebetez kasu propiorik ez zelako izan, eta gertatu zirenak inportatuak izan baitziren[162]. 2005ean Indianan agertu zen elgorri agerraldi bat euren seme-alabei txertoa jartzea ukatu zuten gurasoei egotzi zitzaion.[163] Estatu Batuetako elgorriaren kasu pediatriko gehienak txertoaren aurka agertu diren gurasoak dituzten haurretan gertatzen dira.[164] 2014an 644 kasu izan ziren, aurreko urtean baino lau aldiz gehiago, tartean Disneyland bisitatu zuten txertatu gabeko pertsonena[165][166]. Hurrengo urteetan kasuak egoten jarraitu zuten, eta 2019an Clark konderrian (Washington) 73 kasu izan ziren. Konderri hau da arrazoi filosofikoak argudiatuta txertaketari uko gehien dituenetako bat. Ondorioz, gobernadoreak arrazoi filosofikoen argudiaketa mugatzeko legislazioa sartu zuen[167][168][169].

Gales, elgorria (2013-)[aldatu | aldatu iturburu kodea]

2013an Galesko Swansea hirian elgorriaren agerraldia eman zen, hildako batekin[170]. Galesen 1995ean txerto hirukoitz birikoa bi urteko umeen %94ak zuen, baina Swansean 2003an %67,5 baino ez ziren. Gertakari hau txertoekiko aurkakotasuna dutenekin lotu da, guraso askok euren umeei ez baitiete ematen txerto hirukoitza[171]. 2017an beste agerraldi bat egon zen Newporten[172].

Errumania, elgorria (2016-)[aldatu | aldatu iturburu kodea]

2017ko irailean, elgorri izurrite bat zegoen Europa osoan, bereziki Ekialdeko Europan. Errumanian 9300 kasu zeuden, eta 34 pertsona hil ziren (guztiak txertoa jarri gabe)[173]. Horren aurretik, 2008an eztabaida bat izan zen GPBaren aurkako txertoari buruz. 2012an, Christa Todea-Gross doktoreak doako deskarga liburu bat argitaratu zuen linean. Liburu horrek informazio okerra zuen atzerritik errumanierara itzulitako txertaketari buruz, eta horrek nabarmen suspertu zuen birusen aurkako mugimenduaren hazkundea. Errumaniako gobernuak ofizialki elgorri izurrite bat deklaratu zuen 2016ko irailean, eta informazio kanpaina bat hasi zuen gurasoak euren seme-alabak txertatzera animatzeko. Hala ere, 2017ko otsailean, txerto hirukoitz birikoen erreserbak agortu egin ziren eta medikuak gainezka zeuden. Apirila inguruan, txertoen erreserba berrezarri egin zen. 2019ko martxoan, hildakoen kopurua 62ra igo zen, 15.981 kasu erregistratu baitziren[174].

Samoa, elgorria (2019)[aldatu | aldatu iturburu kodea]

2019ko Samoako elgorriaren agerraldia urrian hasi zen, eta, abenduaren 12ra arte, 4.995 elgorri kasu eta 72 heriotza baieztatu zituzten 201.316 biztanleko samoar herri batean[175][176][177][178]. Azaroaren 17an larrialdi-egoera ezarri zen, eskola guztiak ixteko aginduz, 17 urtetik beherakoei ekitaldi publikoetara joatea debekatuz eta txertaketa derrigorrezkoa bihurtuz[179]. UNICEFek 110.500 txerto bidali zituen Samoara. Tongak eta Fijik ere larrialdi egoera ezarri zuten[180].

Aurreko urtearekin alderatuta, elgorriaren aurkako txertaketak behera egin zuen nabarmen; izan ere, 2018an bi haurtxo hil ziren elgorriaren aurkako txertoak jaso eta gutxira, eta, ondorioz, herrialdeak bertan behera utzi zuen elgorriaren aurkako txertaketa-programa[181]. Bi haurtxoak hiltzeko arrazoia bi erizainek txertoa behar bezala ez prestatzea izan zen, txertoaren hautsa iraungitako anestesiko batekin nahastu baitzuten[182]. Azaroaren 30era arte, Samoako gobernuak 50.000 laguni baino gehiagori jarri zien txertoa[182].

Txertaketaren aurkako ohiko argudio batzuk[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Erlijioa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Txertoak nire erlijioarekin bateragarriak dira galderari ezezko erantzuna herrialdearen arabera.

Txertaketak arrazoi erlijiosoengatik oposizioa izan du txertaketa egiten hasi zenetik, baita txertaketa derrigorrezkoa ez denean ere. Oposiziogile kristau batzuek, txertaketa zabalki erabiltzen hasi zenean, argudiatzen zuten Jainkoak erabaki bazuen norbait baztangaz hil behar zela, bekatua izango zela txertaketaren bidez Jainkoaren borondatea eragoztea.[18] Oposizio erlijiosoak hainbat mailatan gaur egun arte jarraitzen du. Eta horrela, zailtasun etikoak areagotzen dira txertorik hartu ez duten haurren kopuruak herritar guztiak kaltetzeko mehatxua egiten duenean.[183] Gobernu askok aukera ematen diete gurasoei seme-alabek arrazoi erlijiosoengatik derrigorrezko txertaketetan parte ez hartzeko; guraso batzuek sinesmen erlijiosoak aipatzen dituzte faltsuki, txertaketatik salbuesteko.[184]

Kristauen artean, kritikak egon dira zelulak kultibatzeari buruz, adibidez errubeolaren txertoan[185], hauek 1966an gertatutako abortu batetik datozela argudiatuta[186]. Vatikanoak defendatzen du hilaurtzeen zeluletatik datozen txertoak hartzea onargarria dela ez badago beste txerto alternatiborik, baina gomendatu du txerto alternatiboak bilatzea[187]. AEBn, kristautasun ebanjelikoaren artean ohikoagoa da txertoekiko aurkakotasuna beste sinesbideen artean baino[188].

Juduen eta musulmanen artean ere kezka agertu da erabiltzen diren materialen artean (nabarmen, animaliengandik eratorritako gelatinak) txerrietatik eratorritakoak egoteagatik. Txertoak kosher edo halal ez direla argudiatuta, hainbatek oposizio erlijiosoa adierazi izan dute[189][190].

Norbanakoen askatasuna[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Nahitaezko txertaketa-politikek behin baino gehiagotan eragin dute pertsona batzuen aurkakotasuna; izan ere, pertsona horiek diote gobernuak ez lukeela sartu behar gizabanako batek bere medikazioa aukeratzeko duen askatasunean, baita aukera horrek haientzat edo beste batzuentzat gaixotasun-arriskua areagotzen badu ere.[11][191] Argudio hau erabiltzen duten hainbat pertsonek, txertoen alde egiten dute, eta eraginkorrak direla ere defendatzen dute, baina derrigortzearen aurka daude[192]. Beharrezkotasunaren defendatzaileek, kontrara, honela erantzun ohi dute: "Lege-hertsapena, ahalik eta pertsona gehienen osasun publikoa babesteko beharrezkoa dela frogatzen den heinean, beharrezkoa izateaz gain, gizarte osoei ezarri behar zaie"[193]. Hala ere, hainbat herri mugimendu mobilizatu egin dira derrigorrezko txertaketaren amaiera eta betetzen ez dutenen aurkako errepresalien amaiera eskatzeko, adibidez gisa Ameriketako Estatu Batuetan eta Polonian[194][195][196].

Txertaketa-programa batek gaixotasun baten mehatxua modu arrakastatsuan gutxitzen badu, murriztu egin dezake arriskuaren pertzepzioa, estrategia ezin hobea izan dadin gizabanako batek txertaketari uko egitea komunitatearentzat ezin hobea den babes-mailatik behera.[197] Jendea nahitaezko txertoetatik salbuestea polizoiaren problema da. Non banako gutxi batzuek talde-immunitatearen abantaila irabazten duten kosturik ordaindu gabe; salbuespen gehiegik taldearen immunitatea galtzea eragin dezakete, eta txertatutako pertsonen arriskuak ere nabarmen areagotu daitezke.[183]

Higienea nahikoa da gaixotasunekin amaitzeko[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Sakontzeko, irakurri: «Higiene» eta «Higienismo»
Eskuen garbiketa gaixotasunak ez kutsatzeko higienezko ekintza eraginkorrenetakoa da.

Figaro Santéren arabera, gaixotasun infekzioso batzuek eragindako heriotzak txerto espezifikoa agertu baino lehen gutxitu izana da argudio honen oinarria. Baina Figaro Santék dio garrantzitsuagoa dela gaixoen kopuru osoari erreparatzea heriotzei erreparatzea baino: datuek erakusten dute, orduan, gaixotasuna murriztu edo desagertu egin dela txertaketa hasi ondoren. Figaro Santék adibide "adierazgarria" jartzen du: Japonian kukutxeztularen aurkako txertoa eten ondoren, urteko kasuen kopurua handitu egin zen 1974an 373 izatetik 1979an 13.000 izatera. 1981ean txertaketa-programa berrabiarazi zenean, pazienteen kopuruak behera egin zuen, Japoniak urte horietan higienea hobetu ez bazuen ere. Figaro Santék ere dio kukutxeztula ez dela higienearekiko sentikorra, bakterioa aire bidez bakarrik transmititzen baita[198].

Anny Poursinoffen esanetan, elgorriaren kasuan, "1987an, [Frantzian] % 10eko txertaketa-estaldurarekin, hamar heriotza egon ziren" eta hamarkadetan zehar aplikatutako txertaketa-politikak ebaluatzeko eskatu zuen[199]. Frantzian, 1987an, elgorriaren aurkako txertaketa-estaldura ia % 60koa zen, hala ere[200]. Txertaketa-politikaren balantzea egin ostean, 1960ko eta 1970eko hamarkadetan elgorriaren 600.000 kasu baino gehiago gertatzen ziren urtean Frantzian (10 eta 30 heriotza bitartean urtean), 1986an 331.000 kasu eta 2004an 4.448[201].

Komunitate zientifikoak eta MOEk aitortu dute uraren higieneak gaixotasun infekziosoak murriztu ditzakeela. Hala ere, MOEk dio txertoak beharrezkoak direla, higienea, saneamendua, uraren kalitatea eta nutrizioa ez direlako berez aski gaixotasun infekziosoak geldiarazteko[202]. MOEk txertoen eraginkortasuna erakusten duten ikerketa zientifikoak bildu ditu[203], eta esaten du arraro bihurtu diren gaixotasunak, hala nola kukutxeztula, poliomielitisa eta elgorria, berehala berragertuko liratekeela txertorik gabe. Horregatik, txertoak, uraren saneamendua bezala, sistematikoki agertzen dira osasun publikoaren arloko hamar lorpen nagusien zerrendan[204].

Medikuntza alternatiboko terapiak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Medikuntza alternatiboaren forma asko txertaketaren aurka dauden filosofietan oinarritzen dira, eta kontrako jarrera adierazten duten praktikatzaileak dituzte. Bertan antroposofia, komunitate kiropraktikoaren elementu batzuk, homeopata batzuk eta naturistak sartzen dira.[77]

Historikoki, kiropraktikoa txertoaren aurka dago, gaixotasun guztiak bizkarrezurrean beren kausara arte jarrai daitezkeelako ustean oinarrituta, eta, beraz, txertoek ez lukete eraginik izango. Daniel D. Palmerrek, kiropraktikaren sortzaileak, honako hau idatzi zuen: "Zentzugabekeriaren gailurra da pertsona bat baztangatik edo beste edozein gaixotasunetik 'babesten' ahalegintzea, animalia-pozoi zikin batekin inokulatuz". Txertaketak gai eztabaidagarria izaten jarraitzen du lanbide horretan. Txertaketari buruzko idazki kiropraktiko gehienak alderdi negatiboetan zentratzen diren arren, txertatzearen aurkako sentimendua kiropraktikoen gutxiengo bati lotuta dago. Kiropraktikaren Amerikako Elkarteak eta Kiropraktikaren Nazioarteko Elkarteak babestu egiten dituzte derrigorrezko txertaketa legeekiko salbuespen indibidualak, eta 1995ean kiropraktiko estatubatuarren artean egindako inkesta baten arabera, heren batek uste zuen ez zegoela immunizazioak gaixotasunak prebenitzeko froga zientifikorik [205] Kanadako Kiropraktikaren Elkarteak txertoaren alde egiten duen bitartean,[206] 2002an Albertan egindako inkesta batek erakutsi zuen kiropraktikoen %25ek pazienteei zein haien seme-alabei txertoa jartzeko aholkua ematen zietela, eta %27k, berriz, kontrakoa.[207] Prestakuntzako zentro kiropraktiko gehienak txertoari buruz arduraz irakasten saiatzen diren arren, batzuek ikuspuntu negatiboak ematen dituzte. 1999-2000n Kanadako Memorial Quiropractic Unibertsitateko ikasleei egindako inkesta batek erakusten zuen laugarren mailako ikasleak lehen mailakoak baino gogorrago ari zirela txertatzearen aurka, eta laugarren mailako ikasleen %29,4k zirela txertoaren aurkakoak.[208]

Hainbat inkestek erakutsi dutenez, homeopatia praktikatzen duten batzuek, batez ere formakuntza medikorik gabeko homeopatek, txertoaren aurkako aholkuak ematen dizkiete pazienteei.[209] Adibidez, Austrian homeopatei egindako inkesta baten arabera, %28k soilik uste zuten immunizazioa prebentzio-neurri garrantzitsua zela, eta Sydneyn (Australia) galdetutako homeopaten %83k ez zuten txertoa jartzea gomendatzen.[77]

Naturopatia praktikatzen duten asko ere txertoaren aurka daude.[77]

Arrazoi ekonomikoak eta txertoaren benetako eraginkortasunari buruzko eztabaidak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

XX. mendearen amaieran, txertoak irabazi marjina txikiko produktu bat ziren, eta txertoen manufakturan aritzen ziren konpainien kopurua jaitsi egiten zen. Etekinak txikiak izateaz eta erantzukizunak hartzeko arriskuez gain, CDCk eta AEBetako beste gobernu erakunde batzuek txertoengatik ordaintzen zituzten prezio baxuengatik kexu ziren fabrikatzaileak. XXI. mendearen hasieran, txertoen merkatua asko hazi zen Prevnar txertoaren onarpenarekin, oso fakturazio handiko beste txerto batzuekin batera, Gardasil eta Pediarix kasu, horietako bakoitzak, 2008an, mila milioi dolarretik gorako salmenta irabaziak eman zituelarik.[210]

Sektorearen arabera, txertoen munduko merkatua 42.300 milioi eurokoa izan zen 2016an, eta hazkunde etengabea izan zuen; 2025ean 80.000 milioi eurora iritsiko dela kalkulatzen da. Txerto horiek munduko merkatu farmazeutikoaren gero eta zati handiagoa dira, garapen bidean dauden herrialdeen eskaria gero eta handiagoa delako, teknologia garestiagoetatik eratorritako produktuen salmenta-prezioa handiagoa delako eta gaixotasun gehiagorentzako txerto berriak daudelako[211].

Arestian aipatutakoa dela eta, txertoen industriari txertoen segurtasuna eta eraginkortasuna faltsutzea leporatu diote txertoaren kritikoek. Informazioa ezkutatu eta ezabatu eta irabazi ekonomikoak lortzeko osasun-politikako erabakietan eragitea leporatuz.[11]

Txertoen aurkako mugimenduak onura ekonomikoak eta propaganda lortzen ditu txertoei buruzko eztabaidak sustatzean. Ez bakarrik bigarren mailako ondorioak dituzten biktimei ordainsari altuak eskatzen dizkieten eta komunikabideetako tiraldia publizitatea egiteko baliatzen duten abokatuak, baita ordezko terapeuta eta iruzurgileak ere, osagarri garestiak eta zalantzazko eraginkortasuna eskaintzen dituztenak, hala nola oxigenoterapia hiperbarikoa edo arriskutsuak izan daitezkeenak[212], hala nola kelazio-terapia[213][214].

Txertoek eragin ditzaketen kalteengatiko gatazka konpontzea[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Txertoek eragindako kalteak konpentsatzeko Estatu Batuetako programa (VICP, ingelesez) erantzukizun juridikorik gabeko sistema federal bat eskaintzeko sortu zen, txertoekin lotutako heriotzak edo kalteak konpentsatzeko. Ameriketako Estatu Batuetan saldutako txertoen gaineko 75 zentaboko zerga berezi baten bidez finantzatua dago, eta 80ko hamarkadan DPT txertoarekin (tetanosa, difteria, kukutxeztula) sortutako izuaren ondoren ezarri zen. Are gehiago, nahiz eta albo-ondorioei buruzko erreklamazioak gerora ez egiaztatu, kalte-ordain judizial handiak eman zitzaizkien DPT txertoak eragindako kalteen aurkako erreklamatzaile batzuei, eta txerto horren fabrikatzaile gehienek hura ekoizteari utzi zioten. Txerto-fabrikatzaileen aurkako demandak txertoei buruzko auzitegian ikusi behar dira lehenik.[215] 2008ra arte, programak 2114 kalte-ordain ordaindu zituen, guztira 1700 milioi dolar amerikar. Ustezko autismoaren milaka kasu epaiketara joateko zain daude, eta oraindik ez dituzte ebatzi.

2008an, gobernuak haur bati buruzko kasu bat onartu zuen, aurretik gaixotasun mitokondrial bat bazuen ere, autismoarekin bateragarriak ziren sintomak bederatzi gaixotasunen aurka aldi berean 5 injekzio egin ondoren sortu baitziren. Auzitegi bereziak 2009ko otsailaren 12an ebatzi zuen, txertoek eragindako kalteak konpentsatzeko programa nazionalaren araberako demandak berrikusteko bildu ondoren, autismoa zuten haurren gurasoek ez zutela konpentsazio eskubiderik beren seme-alabengan zenbait txertok autismoa eragin zutelako alegazioaren auzian[216][217][218].

Epidemiologia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Txertoak eraginkorrak direla ukatzen duten herritarren ehunekoa, herrialdearen arabera, 2019.

Txertoei buruzko zalantzak gero eta kezkagarriagoak dira, batez ere herrialde industrializatuetan. Adibidez, Europan gurasoei egindako ikerketa batean ikusi zen gurasoen % 12-28k zalantzak zituztela seme-alaben txertaketari buruz[219]. Zenbait azterlanek txertoei buruzko zalantzekin lotutako faktore sozioekonomikoak eta kulturalak ebaluatu dituzte. Maila sozioekonomiko altua zein baxua, bai eta hezkuntza-maila handia eta txikia ere,txertoei buruzko zalantzekin lotu dira[220][221][222][223]. Hainbat herrialdetan mundu osoko populazio batzuk aztertu zituzten beste ikerketa batzuek ikusi zuten estatus sozioekonomiko altua eta baxua txertoei buruzko zalantzekin lotuta daudela[224]. Australiako ikerketa batek txertoen onarpenarekin eta jarrerekin lotutako faktoreak banan-banan aztertu zituen, eta ikusi zuen txertoen azpitxertaketa maila sozioekonomiko txikiagoarekin korrelazionatzen zela, baina ez txertoekiko jarrera negatiboekin. Ikertzaileek iradoki zuten litekeena dela oztopo praktikoek azaltzea maila sozioekonomiko baxuagoko pertsonen txertaketa[222].

Ikerketek frogatu dutenez, kukutxeztularen aurkako txertoa, barizelaren aurkako txertoa eta pneumokokoaren aurkako txertoa baztertu zituzten gurasoen seme-alabek 23 aldiz aukera gehiago dituzte kukutxeztula harrapatzeko, bederatzi aldiz aukera gehiago barizela hartzeko eta Streptococcus pneumoniae (pneumokokoa) delakoak pneumonia larriarekin ospitaleratzeko sei aldiz aukera gehiago[225].

Txertoekiko aurkakotasunari aurre egiteko moduak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Baztangaren aurkako eta txertaketaren aldeko poster bat.
Tuberkulosiaren aurkako txertoa iragartzen duen posterra.
Polioaren aurkako txertaketaren iragarkia.
Tuberkulosiaren aurkako txertaketan erabilitako autobus bat, Donostian.
Guraso, zuen aukera da, doako difteriaren txertoari buruzko kartela.
Brasil, 1977. Txertatzearen aldeko iragarkia. Une horretan derrigorrezkotasuna ezarri zen legez.

Txertoen aurkakotasunari aurre egitea erronka bat da, eta horri aurre egiteko estrategia optimoa zein den zalantzazioa izaten jarraitzen du[226]. Txertoei buruzko zalantzei aurre egiteko diseinatutako esku-hartze asko informazio-defizitaren ereduan oinarritu dira. Eredu horren oinarria da txertoen aurreko zalantzaren arrazoia dela pertsonak ez duela behar duen informazioa, eta arazoa konpontzeko informazio hori ematen saiatzen dela. Hezkuntzako esku-hartze asko ikuspegi horretatik saiatzen diren arren, froga askok adierazten dute informazio gehiago ematea ez dela eraginkorra izaten pertsona uzkur batek txertoekiko dituen ikuspuntuak aldatzeko, eta, izan ere, nahi ez denaren kontrako eragina izan dezake eta bere ideia okerrak indartu ditzakeela[227].

Zenbait komunikazio-estrategia erabiltzea gomendatzen da, txertoei uko egiten dieten gurasoekin elkarreragiteko. Horien barruan sartzen dira elkarrizketa zintzo eta errespetuzkoa ezartzea; txertoaren arriskuak antzematea, baina gaixotasun-arriskuarekin aztertuz; gurasoak txertoei buruzko informazio-iturri egiaztatuetara bidaltzea; eta txertoei uko egiten dieten familiekin etengabeko elkarrizketak izatea. Ameriketako Pediatria Akademiak gomendatzen du osasun arloko profesionalek zuzenean azter ditzatela gurasoek txertoei buruz dituzten kezkak, txertoen eraginkortasunaz eta segurtasunaz galdetzen zaienean[144]. Beste gomendio batzuk hauek dira: informazioa partekatzeko baimena eskatzea; elkarrizketa-tonu bat mantentzea (sermoia egin beharrean); denbora gehiegi ez ematea mito espezifikoak gezurtatzen (horrek mitoa pertsonaren buruan indartzearen kontrako eragina izan dezake); gertaeretan zentratzea eta mitoa faltsu gisa identifikatzea besterik ez; eta informazioa ahalik eta errazen mantentzea (mitoak egia baino sinpleagoa ematen badu, errazagoa izan daiteke jendeak mitoa onartzea); kontakizunak eta pasadizoak sartzea (adibidez, norberaren seme-alabei txertoa jartzeko erabakiari buruzkoak) komunikazio-tresna ahaltsuak izan daitezke txertoaren balioari buruzko elkarrizketetarako. Zeelanda Berriko mediku jeneralista batek komiki bat erabili du, Jenny and the Eddies, bai haurrak txertoei buruz hezteko, bai pazienteen kezkak elkarrizketa irekien, konfiantzazkoen eta mehatxurik gabekoen bidez lantzeko. Amaitzeko, "jendeak edozein gairi buruz esan behar duena entzuten dut beti. Horrek barne hartzen ditu txertoen inguruko zalantzak. Hasierako etapa hori oso garrantzitsua da harreman terapeutikoa hobetzeko. Norbaiten jarrera aldatuko badut, entzun egin behar diot eta burua irekita izan"[228]. Gomendioaren indarra osasun-arretaren hornitzaile batek ematen duenean, badirudi onarpenean ere eragiten duela; izan ere, indartsuagotzat jotzen diren gomendioek txertaketa-tasa handiagoak eragiten dituzte ahulagotzat hautemandako gomendioek baino[227].

Proba mugatuek iradokitzen dute ikuspegi paternalistago edo presuntziboago batek ("zure semeak hiru txerto behar ditu gaur egun") aukera gehiago ematen diela pazienteei txertoak onartzeko klinikara egindako bisita batean, ikuspegi parte-hartzaile batek baino ("zer egin nahi du txertoekin?"), baina pazientearen gogobetetasuna murrizten du bisitarekin[229]. Presuntziozko ikuspegi batek aukera ohikoena hori dela ezartzen laguntzen du. Era berean, ikerketa baten arabera, garrantzitsua da sendagileek nola erantzuten dioten gurasoek txertoekiko duten erresistentziari. Txertoekiko hasieran erresistenteak ziren gurasoen ia erdiek onartu egin zituzten, medikuek hasierako gomendioari eutsiz gero[227][230].

Gurasoak zalantzan egongo dira haurra txertatzeko, txertoaren minari buruzko kezkengatik. Estrategia batzuk erabili daitezke umearen mina murrizteko. Estrategia horien artean honako hauek daude: distrakzio-teknikak (pinpilinpauxa); arnasketa-teknika sakonak; haurrari bularra ematea; haurrari gozogintzako konponbideak ematea; txertoak nahi gabe azkar administratzea; haurra tente mantentzea; estimulazio taktila ematea; agenteak larruazalean jartzea; eta txertorik mingarriena aurreztea. Goian bezala, topaketa jakin batean eskaintzen diren txertoen kopurua gurasoen ezetzaren antzekoa da (zenbat eta txertoak gehiago eskaini, orduan eta gehiago atzeratzen da txertoa). Gaixotasun gehiagoren aurkako babesa emateko konbinazio-txertoak erabiltzeak, baina injekzio gutxiagorekin gurasoei segurtasuna eman diezaieke. Era berean, elkarrizketari enfasi gutxiago ematea osasun arduradunak immunizatzen dituen gaixotasunei buruz (adibidez, "Bi injekzio egingo ditugu (txertoa konbinatu) eta ahozko txertoa") gurasoentzat onargarriagoa izan daiteke "7 gaixotasunen aurkako txertoa jartzea" baino[231].

Ez dago argi gurasoak txertoen inguruan hezteko esku-hartzeek txertaketa-tasa hobetzen duten. Ez dago argi, ezta ere, beste batzuei mesede egitearen eta talde-immunitatearen arrazoiak aipatzeak hobetu egiten duen gurasoek beren seme-alabei txertoa jartzeko duten prestasuna. Entsegu batean, gripearen aurkako txertoari buruzko ideia okerrak uxatzeko diseinatutako hezkuntza-esku-hartze batek murriztu egin zituen gurasoek txertoei buruz zituzten uste faltsuak, baina ez zuen hobetu gripearen aurkako txertoaren onarpena. Izan ere, txertoaren ondorio kaltegarriei buruzko kezka nabarmenak zituzten gurasoek joera txikiagoa izan zuten seme-alabak gripearen aurkako txertoarekin txertatzeko heziketa hori jaso ondoren. Osagai anitzeko ekimenek txertaketaren onarpena hobetu dezakete, besteak beste, txertatutako populazioetan fokalizazioa, komenigarritasunaren hobekuntza eta txertoen eskuragarritasuna, hezkuntza-ekimenak eta aginduak[229][232].

Sentsibilitate kulturala garrantzitsua da txertoei buruzko zalantzak murrizteko. Adibidez, Frank Luntz inkestatzaileak jakin zuen estatubatuar kontserbadoreentzat familia dela txertoa hartzeko "motibatzailerik boteretsuena" (herrialdearen, ekonomiaren, komunitatearen edo lagunen gainetik)[233].

Osasun arloko profesionalek gurasoei sarean beren bilaketak egitearen aurka aholkatzea gomendatzen da, Interneteko webgune askok informazio oker asko baitute. Guraso askok beren bilaketak egiten dituzte sarean, eta askotan nahasita, zapuztuta eta seguru sentitzen dira zein informazio-iturri diren fidagarriak. Beste gomendio batzuk hauek dira: haur osasuntsuaren hasierako bisita baino ahalik eta lasterren jartzea txertoa; pediatraren itxarongelan dauden bitartean txertoen segurtasunari buruzko informazioa gurasoei aurkeztea; eta jaio aurreko ate irekien egunak eta erditzearen ondorengo amatasun-bisitak erabiltzea txertoa jartzeko aukera gisa.

Interneteko, Facebookeko eta beste leku batzuetako publizitatea osasun publikoko agintariek eta birusen aurkako taldeek erosten dute. Ameriketako Estatu Batuetan, 2018ko abenduan eta 2019ko otsailean, Robert F. Kennedy Jr.en Children's Health Defense eta Stop Mandatory Vaccination iragarkiak emakume eta bikote gazteei zuzenduta zeuden eta, oro har, txertoen ustezko arriskuak nabarmentzen ziren, dohaintzak eskatuz. Txertaketaren aurkako publizitate-kanpaina batzuk ere egin ziren aldi horretan elgorri-agerraldiak zeuden lekuetara. Ez da aztertu gerora Facebooken publizitate-politikan izandako aldaketen eragina[234].

Osasunaren Mundu Erakundeak (OME) dokumentu bat argitaratu zuen 2016an, txertoen ukatzaileei jendaurrean nola erantzun jakiteko adituei laguntzeko. Foro publiko batean eztabaidatzen dutenean, txertoen ukatzailea izan beharrean, adituek publiko orokorra bere xede-publikotzat hartzea gomendatzen du OMEk. Era berean, OMEk iradokitzen du adituek elkarrizketaren helburua txertoaren negazionistak informazio okerra zabaltzeko erabiltzen dituen teknikak askatzea dela. OMEren arabera, ikusleek erresistentzia handiagoa izango dute txertoen-aurkakoen taktiken aurrean.

Oharrak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ Castro Terreñako dukearen semeari buruz idatzi zuen Luzuriagak:
    « (…) si en todos los países fallecen las dos terceras partes de nacidos antes de la edad de 2 años, según resulta de las tablas necrológicas, qué no deberá suceder en una Corte, donde son tan comunes los malos humores hereditarios, donde dominan los vicios escrofuloso y raquítico el primero de los cuales agrava las viruelas (…). Poca robustez en la línea paterna, mala salud de la madre con cuatro abortos previos, muchos sobresaltos en el embarazo del niño, parto trabajosísimo y un hystérico tan exaltado que si algún niño le ha nacido con disposición a convulsiones, este ha sido seguramente uno de los más (…). la Condesa se hallaba en el disgusto de tener debilitado a su hijo: 15 días antes de la vacunación tubo un empacho de criadillas, que le hizo amagar una convulsión, y el ama que estaba en casa le embotaba de comida para formar el buche. (…) El día 5 por la mañana le vio Azaola con los granos muy hermosos, siguiendo el mismo programa que los hijos del Señor Duque de Osuna, Marqués de Sayas y otros que se inocularon con la misma viruela que el niño en cuestión. Por la tarde estuvo en el balcón que da a un jardín hasta la 9 de la noche y volvió el niño traspasado de frío. A la una de la noche le dio una convulsión que en vez de combatirla con un baño tibio y los laxantes suaves, se le dieron 24 gotas de láudano, y repitiendo las convulsiones, murió a las 8 de la mañana del 6º »

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ (Ingelesez) Smith, Michael J.. (2015-12-01). «Promoting Vaccine Confidence» Infectious Disease Clinics of North America 29 (4): 759–769.  doi:10.1016/j.idc.2015.07.004. ISSN 0891-5520. (Noiz kontsultatua: 2021-04-06).
  2. ↑ (Ingelesez) Larson, Heidi J.; Jarrett, Caitlin; Eckersberger, Elisabeth; Smith, David M. D.; Paterson, Pauline. (2014-04-17). «Understanding vaccine hesitancy around vaccines and vaccination from a global perspective: A systematic review of published literature, 2007–2012» Vaccine 32 (19): 2150–2159.  doi:10.1016/j.vaccine.2014.01.081. ISSN 0264-410X. (Noiz kontsultatua: 2021-04-06).
  3. ↑ «Communicating science-based messages on vaccines» Bulletin of the World Health Organization 95 (10): 670–671. 2017-10-01  doi:10.2471/blt.17.021017. ISSN 0042-9686. PMID 29147039. PMC PMC5689193. (Noiz kontsultatua: 2021-04-06).
  4. ↑ (Ingelesez) Lopez, German. (2018-08-21). «Why do some people oppose vaccination?» Vox (Noiz kontsultatua: 2021-04-06).
  5. ↑ (Ingelesez) Ceccarelli, Leah. «Defending science: How the art of rhetoric can help» The Conversation (Noiz kontsultatua: 2021-04-06).
  6. ↑ «Vaccine Safety | Vaccines» www.vaccines.gov (Noiz kontsultatua: 2021-04-06).
  7. ↑ «Ten threats to global health in 2019» web.archive.org 2019-06-27 (Noiz kontsultatua: 2021-04-06).
  8. ↑ (Ingelesez) «The anti-vax movement has been listed by WHO as one of its top 10 health threats for 2019» Newsweek 2019-01-15 (Noiz kontsultatua: 2021-04-06).
  9. ↑ a b c d e f (Ingelesez) Bonhoeffer, Jan; Heininger, Ulrich. (2007-06). «Adverse events following immunization: perception and evidence:» Current Opinion in Infectious Diseases 20 (3): 237–246.  doi:10.1097/QCO.0b013e32811ebfb0. ISSN 0951-7375. (Noiz kontsultatua: 2021-04-06).
  10. ↑ a b (Ingelesez) Demicheli, Vittorio; Jefferson, Tom; Rivetti, Alessandro; Price, Deirdre. (2005-10-19). The Cochrane Collaboration ed. «Vaccines for measles, mumps and rubella in children» Cochrane Database of Systematic Reviews (John Wiley & Sons, Ltd): CD004407.pub2.  doi:10.1002/14651858.cd004407.pub2. (Noiz kontsultatua: 2021-04-06).
  11. ↑ a b c d e f Wolfe, R. M. (2002-08-24). «Anti-vaccinationists past and present» BMJ 325 (7361): 430–432.  doi:10.1136/bmj.325.7361.430. PMID 12193361. PMC PMC1123944. (Noiz kontsultatua: 2021-04-06).
  12. ↑ Phadke, Varun K.; Bednarczyk, Robert A.; Salmon, Daniel A.; Omer, Saad B.. (2016-03-15). «Association Between Vaccine Refusal and Vaccine-Preventable Diseases in the United States» JAMA 315 (11): 1149.  doi:10.1001/jama.2016.1353. ISSN 0098-7484. PMID 26978210. PMC PMC5007135. (Noiz kontsultatua: 2021-04-06).
  13. ↑ «Frequently Asked Questions (FAQ)» web.archive.org (Boston Children's Hospital) 2013-10-17 (Noiz kontsultatua: 2021-04-06).
  14. ↑ (Ingelesez) Wolfe, Robert M.; Sharp, Lisa K.. (2002-08-24). «Anti-vaccinationists past and present» BMJ 325 (7361): 430–432.  doi:10.1136/bmj.325.7361.430. ISSN 0959-8138. PMID 12193361. PMC PMC1123944. (Noiz kontsultatua: 2021-04-06).
  15. ↑ (Ingelesez) Poland, Gregory A.; Jacobson, Robert M.. (2001-03-21). «Understanding those who do not understand: a brief review of the anti-vaccine movement» Vaccine 19 (17): 2440–2445.  doi:10.1016/S0264-410X(00)00469-2. ISSN 0264-410X. (Noiz kontsultatua: 2021-04-06).
  16. ↑ (Ingelesez) «An Epidemic of Fear: How Panicked Parents Skipping Shots Endanger Us All» Wired 17 (11) ISSN 1059-1028. (Noiz kontsultatua: 2021-04-06).
  17. ↑ Allen, Arthur. (2007). Vaccine : the controversial story of medicine's greatest lifesaver. (1st ed. argitaraldia) W.W. Norton ISBN 0-393-05911-1. PMC 70119712. (Noiz kontsultatua: 2021-04-07).
  18. ↑ a b c Erlijioaren hainbat oposizio goiztiar:
  19. ↑ a b Williams, Gareth. (2010). Angel of death : the story of smallpox. Palgrave Macmillan ISBN 978-0-230-27471-6. PMC 506248749. (Noiz kontsultatua: 2021-04-07).
  20. ↑ «Izurritetik COVID-19ra: Gipuzkoan izandako epidemien arrastoari jarraituz» kmk.gipuzkoakultura.eus (Noiz kontsultatua: 2021-04-07).
  21. ↑ Hopkins, Donald R.. (2002). The greatest killer : smallpox in history, with a new introduction. ISBN 978-0-226-35166-7. PMC 49305765. (Noiz kontsultatua: 2021-04-07).
  22. ↑ Jenkins, J S. (1995-07). «Mozart and medicine in the eighteenth century.» Journal of the Royal Society of Medicine 88 (7): 408P–413P. ISSN 0141-0768. PMID 7562811. PMC 1295274. (Noiz kontsultatua: 2021-04-07).
  23. ↑ José Tuells "La introducción de la variolización en Europa", en Asociación Española de Vacunología, 17/08/2006, artículo extractado del libro de J. Tuells y S. M. Ramírez Balmis et variola, Valencia: Ed. Generalitat Valenciana, 2003: http://www.vacunas.org/la-introduccion-de-la-variolizacion-en-europa/
  24. ↑ (Ingelesez) Bazin, Hervé. (2003-10-01). «A brief history of the prevention of infectious diseases by immunisations» Comparative Immunology, Microbiology and Infectious Diseases 26 (5): 293–308.  doi:10.1016/S0147-9571(03)00016-X. ISSN 0147-9571. (Noiz kontsultatua: 2021-04-07).
  25. ↑ (Ingelesez) Ellner, P. D.. (1998-09). «Smallpox: Gone but not forgotten» Infection 26 (5): 263–269.  doi:10.1007/BF02962244. ISSN 0300-8126. (Noiz kontsultatua: 2021-04-07).
  26. ↑ a b Baxby, Derrick. (2001). Smallpox vaccine, ahead of its time : how the late development of laboratory methods and other vaccines affected the acceptance of smallpox vaccine. Jenner Museum ISBN 978-0-9528695-1-1. PMC 46916489. (Noiz kontsultatua: 2021-04-07).
  27. ↑ Bazin, H.. (2000). The eradication of smallpox : Edward Jenner and the first and only eradication of a human infectious disease. Academic Press ISBN 0-12-083475-8. PMC 42622242. (Noiz kontsultatua: 2021-04-07).
  28. ↑ (Ingelesez) Creighton, Charles. (1887). The natural history of cow-pox and vaccinal syphilis.. Cassell PMC 8717187. (Noiz kontsultatua: 2021-04-07).
  29. ↑ (Ingelesez) «You Should Get Vaccinated: The Leicester Method - 19th century» The Past is a Foreign Pantry 2020-03-29 (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  30. ↑ Williamson, Stanley. (2007). The vaccination controversy : the rise, reign, and fall of compulsory vaccination for smallpox. Liverpool University Press ISBN 978-1-84631-421-6. PMC 277419890. (Noiz kontsultatua: 2021-04-07).
  31. ↑ (Alemanez) Meyer, C.; Reiter, S.. (2004-12-01). «Impfgegner und Impfskeptiker» Bundesgesundheitsblatt - Gesundheitsforschung -Gesundheitsschutz 47 (12): 1182–1188.  doi:10.1007/s00103-004-0953-x. ISSN 1437-1588. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  32. ↑ (Alemanez) Frank, Arno. (2014-08-20). «Seuchen und Aufklärung: Gottes gerechte Strafe» Die Tageszeitung: taz ISSN 0931-9085. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  33. ↑ (Ingelesez) «Kant-Online | Jürgen Stolzenberg. Kant und die Medizin» Kant-Online (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  34. ↑ «Kant: AA XV, Zweiter Anhang Medicin. , Seite 971» korpora.zim.uni-duisburg-essen.de (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  35. ↑ a b c (Ingelesez) Porter, Dorothy; Porter, Roy. (1988/07). «The politics of prevention: Anti-vaccinationism and public health in nineteenth-century England» Medical History 32 (3): 231–252.  doi:10.1017/S0025727300048225. ISSN 2048-8343. PMID 3063903. PMC PMC1139881. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  36. ↑ DURBACH, NADJA. (2000-04-01). «‘They Might As Well Brand Us’: Working-Class Resistance to Compulsory Vaccination in Victorian England» Social History of Medicine 13 (1): 45–63.  doi:10.1093/shm/13.1.45. ISSN 0951-631X. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  37. ↑ a b Baxby, D.. (1999). «The end of smallpox» History Today 49 (3): 14–16. ISSN 0018-2753. PMID 21384695. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  38. ↑ (Ingelesez) «A report on vaccination and its results : based on the evidence taken by the Royal Commission during the years 1889-1897.» Wellcome Collection (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  39. ↑ (Ingelesez) «Labour Party Manifesto 1900» Voice of Anti-Capitalism in Guildford 2014-04-20 (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  40. ↑ (Ingelesez) Millard, C. Killick. (1948-12-18). «The End of Compulsory Vaccination» Br Med J 2 (4589): 1073–1075.  doi:10.1136/bmj.2.4589.1073. ISSN 0007-1447. PMID 18121624. PMC PMC2092290. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  41. ↑ Mooney, Graham. (2015). Intrusive interventions : public health, domestic space, and infectious disease surveillance in England, 1840-1914. ISBN 978-1-58046-889-3. PMC 926705054. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  42. ↑ (Ingelesez) Fraser, Stuart M. F.. (1980/07). «Leicester and smallpox: The Leicester method» Medical History 24 (3): 315–332.  doi:10.1017/S0025727300040345. ISSN 2048-8343. PMID 6997656. PMC PMC1082657. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  43. ↑ Smallpox and its eradication. World Health Organization 1988 ISBN 92-4-156110-6. PMC 19521677. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  44. ↑ Henderson, Donald A.. (2009). Smallpox : the death of a disease : the inside story of eradicating a worldwide killer. Prometheus Books ISBN 978-1-59102-722-5. PMC 314597839. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  45. ↑ Vaccines. (3rd ed. argitaraldia) W.B. Saunders Co 1999 ISBN 0-7216-7443-7. PMC 40075804. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  46. ↑ (Ingelesez) Wolfe, Robert M.; Sharp, Lisa K.. (2002-08-24). «Anti-vaccinationists past and present» BMJ 325 (7361): 430–432.  doi:10.1136/bmj.325.7361.430. ISSN 0959-8138. PMID 12193361. PMC PMC1123944. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  47. ↑ (Ingelesez) «History of Anti-vaccination Movements | History of Vaccines» www.historyofvaccines.org (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  48. ↑ (Ingelesez) John Pitcairn. (1907). Vaccination. Anti-Vaccination Leagueof Pennsylvania (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  49. ↑ «[WorldCat.org»] www.worldcat.org (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  50. ↑ (Ingelesez) Meade, Teresa. (1989-06). «‘Living Worse and Costing More’: Resistance and Riot in Rio de Janeiro, 1890–1917» Journal of Latin American Studies 21 (1-2): 241–266.  doi:10.1017/S0022216X00014784. ISSN 0022-216X. (Noiz kontsultatua: 2021-04-07).
  51. ↑ Gárate Arriola, Justo. (1929). «La variolización en el País Vasco» Revista internacional de los estudios vascos = Eusko ikaskuntzen nazioarteko aldizkaria 202: 284-287. ISSN 0212-7016..
  52. ↑ «José Santiago Ruiz de Luzuriaga | Real Academia de la Historia» dbe.rah.es (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  53. ↑ «Izurritetik COVID-19ra: Gipuzkoan izandako epidemien arrastoari jarraituz» kmk.gipuzkoakultura.eus (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  54. ↑ (Gaztelaniaz) «Ruiz de Luzuriaga, Ignacio María - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  55. ↑ a b c (Gaztelaniaz) Tuells, J.; Duro Torrijos, J.L.. (2017-07). «Propagación de la vacuna contra la viruela en Bilbao (1801-1802), el papel de Lope de Mazarredo (1769-1820)» Vacunas 18 (2): 79–84.  doi:10.1016/j.vacun.2017.10.003. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  56. ↑ Duro Torrijos, José Luis; Tuells, José; Duro Torrijos, José Luis; Tuells, José. (00/2020). «La duda vacunal en España (1801), Ruiz de Luzuriaga en defensa de la vacunación» Revista Española de Salud Pública 94 ISSN 1135-5727. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  57. ↑ Santamaría, Encarnación. (1990). «Las salas de vacunación en los hospitales peninsulares a principios de siglo XIX. Nota previa» Dynamis: Acta Hispanica ad Medicinae Scientiarumque Historiam Illustrandam 10: 303-11..
  58. ↑ (Ingelesez) Fitzpatrick, M.. (2005-08-01). «The Anti-Vaccination Movement in England, 1853-1907» Journal of the Royal Society of Medicine 98 (8): 384–385.  doi:10.1258/jrsm.98.8.384. ISSN 0141-0768. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  59. ↑ Ciok, A. E.. (2000-04). «Horses and the diphtheria antitoxin» Academic Medicine: Journal of the Association of American Medical Colleges 75 (4): 396.  doi:10.1097/00001888-200004000-00022. ISSN 1040-2446. PMID 10893126. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  60. ↑ Lilienfeld, David E.. (2008). «The First Pharmacoepidemiologic Investigations: national drug safety policy in the United States, 1901-1902» Perspectives in Biology and Medicine 51 (2): 188–198.  doi:10.1353/pbm.0.0010. ISSN 1529-8795. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  61. ↑ Gradmann, Christoph. (2009). Laboratory disease : Robert Koch's medical bacteriology. Johns Hopkins University Press ISBN 978-0-8018-9313-1. PMC 276406207. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  62. ↑ Brock, Thomas D.. (1999). Robert Koch : a life in medicine and bacteriology. ASM Press ISBN 1-55581-143-4. PMC 39951653. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  63. ↑ Offit, Paul A.. (2005-04-07). «The Cutter Incident, 50 Years Later» New England Journal of Medicine 352 (14): 1411–1412.  doi:10.1056/NEJMp048180. ISSN 0028-4793. PMID 15814877. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  64. ↑ (Ingelesez) «Scientist: Autism Paper Had Catastrophic Effects» NPR.org (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  65. ↑ «The scientist who started the MMR hoax faces the GMC - but who will hold the media to account, asks Ben Goldacre | Society | The Guardian» web.archive.org 2015-02-06 (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  66. ↑ (Ingelesez) Harper, Dr Diane; Medicine, professor at the University of Missouri-Kansas City School of. «HPV Vaccine: The Science Behind The Controversy» NPR.org (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  67. ↑ Chatterjee, Archana; O’Keefe, Catherine. (2010-05-01). «Current controversies in the USA regarding vaccine safety» Expert Review of Vaccines 9 (5): 497–502.  doi:10.1586/erv.10.36. ISSN 1476-0584. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  68. ↑ (Ingelesez) «Vaccine rumours debunked: Microchips, 'altered DNA' and more» BBC News 2020-12-02 (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  69. ↑ (Ingelesez) «It was inevitable that antivaxxers would claim that COVID-19 vaccines make females infertile | Science-Based Medicine» sciencebasedmedicine.org 2020-12-14 (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  70. ↑ (Ingelesez) «Did 4 COVID-19 Vaccine Trial Patients Develop Bell's Palsy?» Snopes.com (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  71. ↑ (Ingelesez) «Does AstraZeneca's COVID-19 Vaccine Contain Aborted Fetal Cells?» Snopes.com (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  72. ↑ (Ingelesez) Sutter, R. W.; Maher, C.. (2006). Plotkin, Stanley A. ed. «Mass Vaccination Campaigns for Polio Eradication: An Essential Strategy for Success» Mass Vaccination: Global Aspects — Progress and Obstacles (Springer Berlin Heidelberg) 304: 195–220.  doi:10.1007/3-540-36583-4_11. ISBN 978-3-540-29382-8. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  73. ↑ Centers for Disease Control and Prevention (CDC). (2002-03-22). «Progress toward elimination of Haemophilus influenzae type b invasive disease among infants and children--United States, 1998-2000» MMWR. Morbidity and mortality weekly report 51 (11): 234–237. ISSN 0149-2195. PMID 11925021. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  74. ↑ Park, Alice. (2008-06-02). «How safe are vaccines?» Time 171 (22): 36–41. ISSN 0040-781X. PMID 18634547. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  75. ↑ Buchwald, Gerhard. (2005). The vaccination nonsense 2004 lectures. ISBN 978-3-8334-2508-0. PMC 181451628. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  76. ↑ «Disclaimer - Electronic Collection» epe.lac-bac.gc.ca (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  77. ↑ a b c d (Ingelesez) Ernst, E.. (2001-10-XX). «Rise in popularity of complementary and alternative medicine: reasons and consequences for vaccination» Vaccine 20: S90–S93.  doi:10.1016/S0264-410X(01)00290-0. (Noiz kontsultatua: 2021-05-13).
  78. ↑ (Ingelesez) Galazka, Artur M.; Robertson, Susan E.. (1995-02). «Diphtheria: Changing patterns in the developing world and the industrialized world» European Journal of Epidemiology 11 (1): 107–117.  doi:10.1007/BF01719955. ISSN 0392-2990. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  79. ↑ (Ingelesez) Ernst, E.. (2001-10-15). «Rise in popularity of complementary and alternative medicine: reasons and consequences for vaccination» Vaccine 20: S90–S93.  doi:10.1016/S0264-410X(01)00290-0. ISSN 0264-410X. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  80. ↑ Wane, Joanna. =The case for vaccination. .
  81. ↑ (Ingelesez) Fine, P.; Eames, K.; Heymann, D. L.. (2011-04-01). «"Herd Immunity": A Rough Guide» Clinical Infectious Diseases 52 (7): 911–916.  doi:10.1093/cid/cir007. ISSN 1058-4838. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  82. ↑ (Ingelesez) Heymann, D. L.; Aylward, R. B.. (2006). Plotkin, Stanley A. ed. «Mass Vaccination: When and Why» Mass Vaccination: Global Aspects — Progress and Obstacles (Springer Berlin Heidelberg) 304: 1–16.  doi:10.1007/3-540-36583-4_1. ISBN 978-3-540-29382-8. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  83. ↑ (Ingelesez) Bester, Johan Christiaan. (2017-09-01). «Measles Vaccination is Best for Children: The Argument for Relying on Herd Immunity Fails» Journal of Bioethical Inquiry 14 (3): 375–384.  doi:10.1007/s11673-017-9799-4. ISSN 1872-4353. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  84. ↑ (Ingelesez) CDC. (2020-06-16). «How Vaccines Work» Centers for Disease Control and Prevention (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  85. ↑ (Ingelesez) Zhou, Fangjun; Santoli, Jeanne; Messonnier, Mark L.; Yusuf, Hussain R.; Shefer, Abigail; Chu, Susan Y.; Rodewald, Lance; Harpaz, Rafael. (2005-12-01). «Economic Evaluation of the 7-Vaccine Routine Childhood Immunization Schedule in the United States, 2001» Archives of Pediatrics & Adolescent Medicine 159 (12): 1136.  doi:10.1001/archpedi.159.12.1136. ISSN 1072-4710. (Noiz kontsultatua: 2021-04-06).
  86. ↑ FINE, PAUL E. M; CLARKSON, JACQUELINE A. (1986-12-01). «INDIVIDUAL VERSUS PUBLIC PRIORITIES IN THE DETERMINATION OF OPTIMAL VACCINATION POLICIES» American Journal of Epidemiology 124 (6): 1012–1020.  doi:10.1093/oxfordjournals.aje.a114471. ISSN 0002-9262. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  87. ↑ (Ingelesez) «Home» Taylor & Francis Group  doi:10.4161/hv.26676. PMID 24088616. PMC PMC4162060. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  88. ↑ (Ingelesez) Reich, Jennifer. (2019-05-08). «I’ve talked to dozens of parents about why they don’t vaccinate. Here’s what they told me.» Vox (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  89. ↑ (Ingelesez) The Lancet Infectious Diseases. (2007-04-XX). «Tackling negative perceptions towards vaccination» The Lancet Infectious Diseases 7 (4): 235.  doi:10.1016/S1473-3099(07)70057-9. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  90. ↑ Mooney C. (2009). Why does the vaccine/autism controversy live on?. .
  91. ↑ (Ingelesez) Leask, Julie; Chapman, Simon; Cooper Robbins, Spring Chenoa. (2010-04-XX). «“All manner of ills”: The features of serious diseases attributed to vaccination» Vaccine 28 (17): 3066–3070.  doi:10.1016/j.vaccine.2009.10.042. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  92. ↑ a b (Ingelesez) «Lancet retracts 'utterly false' MMR paper» the Guardian 2010-02-02 (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  93. ↑ a b c d (Ingelesez) Gerber, Jeffrey S.; Offit, Paul A.. (2009-02-15). «Vaccines and Autism: A Tale of Shifting Hypotheses» Clinical Infectious Diseases 48 (4): 456–461.  doi:10.1086/596476. ISSN 1058-4838. PMID 19128068. PMC PMC2908388. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  94. ↑ a b (Ingelesez) Taylor, Luke E.; Swerdfeger, Amy L.; Eslick, Guy D.. (2014-06-17). «Vaccines are not associated with autism: An evidence-based meta-analysis of case-control and cohort studies» Vaccine 32 (29): 3623–3629.  doi:10.1016/j.vaccine.2014.04.085. ISSN 0264-410X. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  95. ↑ (Ingelesez) Smith, Isabel M.; MacDonald, Noni E.. (2017). «Countering evidence denial and the promotion of pseudoscience in autism spectrum disorder» Autism Research 10 (8): 1334–1337.  doi:10.1002/aur.1810. ISSN 1939-3806. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  96. ↑ a b (Ingelesez) Bonhoeffer, Jan; Heininger, Ulrich. (2007-06-XX). «Adverse events following immunization: perception and evidence» Current Opinion in Infectious Diseases 20 (3): 237–246.  doi:10.1097/QCO.0b013e32811ebfb0. ISSN 0951-7375. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  97. ↑ (Ingelesez) «Autism and Vaccines | Vaccine Safety | CDC» www.cdc.gov 2021-01-26 (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  98. ↑ (Ingelesez) «How autism myths came to fuel anti-vaccination movements» Popular Science 2019-02-01 (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  99. ↑ «Vaccines, Autism, and the Promotion of Irrelevant Research: A Science-Pseudoscience Analysis - CSI» web.archive.org 2018-10-06 (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  100. ↑ a b Offit, Paul A.. (2007-09-27). «Thimerosal and Vaccines — A Cautionary Tale» New England Journal of Medicine 357 (13): 1278–1279.  doi:10.1056/NEJMp078187. ISSN 0028-4793. PMID 17898096. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  101. ↑ Sugarman, Stephen D.. (2007-09-27). «Cases in Vaccine Court — Legal Battles over Vaccines and Autism» New England Journal of Medicine 357 (13): 1275–1277.  doi:10.1056/NEJMp078168. ISSN 0028-4793. PMID 17898095. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  102. ↑ PMID 17168158..
  103. ↑ (Ingelesez) Wakefield, Aj; Murch, Sh; Anthony, A; Linnell, J; Casson, Dm; Malik, M; Berelowitz, M; Dhillon, Ap et al.. (1998-02-XX). «RETRACTED: Ileal-lymphoid-nodular hyperplasia, non-specific colitis, and pervasive developmental disorder in children» The Lancet 351 (9103): 637–641.  doi:10.1016/S0140-6736(97)11096-0. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  104. ↑ National Health Service. (2004)..
  105. ↑ a b (Ingelesez) «The Times & The Sunday Times» www.thetimes.co.uk (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  106. ↑ (Ingelesez) Horton, Richard. (2004-03-XX). «The lessons of MMR» The Lancet 363 (9411): 747–749.  doi:10.1016/S0140-6736(04)15714-0. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  107. ↑ (Ingelesez) Doctors issue plea over MMR jab. 2006-06-26 (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  108. ↑ (Ingelesez) MMR scare doctor 'paid children'. 2007-07-16 (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  109. ↑ (Ingelesez) Murch, Simon H; Anthony, Andrew; Casson, David H; Malik, Mohsin; Berelowitz, Mark; Dhillon, Amar P; Thomson, Michael A; Valentine, Alan et al.. (2004-03-XX). «Retraction of an interpretation» The Lancet 363 (9411): 750.  doi:10.1016/S0140-6736(04)15715-2. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  110. ↑ «Retraction--Ileal-lymphoid-nodular hyperplasia, non-specific colitis, and pervasive developmental disorder in children» Lancet (London, England) 375 (9713): 445. 2010-02-06  doi:10.1016/S0140-6736(10)60175-4. ISSN 1474-547X. PMID 20137807. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  111. ↑ (Ingelesez) «Safety Information for Measles, Mumps, Rubella, Varicella Vaccines | CDC» www.cdc.gov 2020-09-09 (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  112. ↑ «MMR the facts» web.archive.org 2007-06-15 (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  113. ↑ (Ingelesez) «Vaccine phobia runs deep» thestar.com 2009-10-30 (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  114. ↑ (Ingelesez) Hilton, Shona; Petticrew, Mark; Hunt, Kate. (2006-05-XX). «‘Combined vaccines are like a sudden onslaught to the body's immune system’: Parental concerns about vaccine ‘overload’ and ‘immune-vulnerability’» Vaccine 24 (20): 4321–4327.  doi:10.1016/j.vaccine.2006.03.003. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  115. ↑ (Ingelesez) Heininger, Ulrich. (2006-09-XX). «An internet-based survey on parental attitudes towards immunization» Vaccine 24 (37-39): 6351–6355.  doi:10.1016/j.vaccine.2006.05.029. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  116. ↑ (Ingelesez) Murphy, T. F.. (1996-06-01). «Branhamella catarrhalis: epidemiology, surface antigenic structure, and immune response.» Microbiological Reviews 60 (2): 267–279.  doi:10.1128/mmbr.60.2.267-279.1996. ISSN 0146-0749. PMID 8801433. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  117. ↑ (Ingelesez) Sloyer, John L.; Howie, Virgil M.; Ploussard, John H.; Amman, Arthur J.; Austrian, Robert; Johnston, Richard B.. (1974-06-01). «Immune Response to Acute Otitis Media in Children I. Serotypes Isolated and Serum and Middle Ear Fluid Antibody in Pneumococcal Otitis Media» Infection and Immunity 9 (6): 1028–1032.  doi:10.1128/iai.9.6.1028-1032.1974. ISSN 0019-9567. PMID 4151506. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  118. ↑ Vaccine burden:
  119. ↑ (Ingelesez) Miller, E.; Andrews, N.; Waight, P.; Taylor, B.. (2003-03-01). «Bacterial infections, immune overload, and MMR vaccine» Archives of Disease in Childhood 88 (3): 222–223.  doi:10.1136/adc.88.3.222. ISSN 0003-9888. PMID 12598383. PMC PMC1719482. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  120. ↑ Hviid, Anders. (2005-08-10). «Childhood Vaccination and Nontargeted Infectious Disease Hospitalization» JAMA 294 (6): 699.  doi:10.1001/jama.294.6.699. ISSN 0098-7484. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  121. ↑ (Ingelesez) Gregson, Aric L; Edelman, Robert. (2003-11-01). «Does antigenic overload exist? The role of multiple immunizations in infants» Immunology and Allergy Clinics of North America 23 (4): 649–664.  doi:10.1016/S0889-8561(03)00097-3. ISSN 0889-8561. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  122. ↑ (Ingelesez) Offit, Paul A.; Hackett, Charles J.. (2003-03-01). «Addressing Parents’ Concerns: Do Vaccines Cause Allergic or Autoimmune Diseases?» Pediatrics 111 (3): 653–659.  doi:10.1542/peds.111.3.653. ISSN 0031-4005. PMID 12612250. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  123. ↑ (Ingelesez) Deen, Jacqueline L.; Clemens, John D.. (2006-11). «Issues in the design and implementation of vaccine trials in less developed countries» Nature Reviews Drug Discovery 5 (11): 932–940.  doi:10.1038/nrd2159. ISSN 1474-1784. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  124. ↑ Brown, Alan S. (2006-04-01). «Prenatal Infection as a Risk Factor for Schizophrenia» Schizophrenia Bulletin 32 (2): 200–202.  doi:10.1093/schbul/sbj052. ISSN 0586-7614. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  125. ↑ (Ingelesez) Skowronski, Danuta M.; De Serres, Gaston. (2009-07-XX). «Is routine influenza immunization warranted in early pregnancy?» Vaccine 27 (35): 4754–4770.  doi:10.1016/j.vaccine.2009.03.079. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  126. ↑ a b Fiore, Anthony E.; Shay, David K.; Haber, Penina; Iskander, John K.; Uyeki, Timothy M.; Mootrey, Gina; Bresee, Joseph S.; Cox, Nancy J. et al.. (2007-07-13). «Prevention and control of influenza. Recommendations of the Advisory Committee on Immunization Practices (ACIP), 2007» MMWR. Recommendations and reports: Morbidity and mortality weekly report. Recommendations and reports 56 (RR-6): 1–54. ISSN 1545-8601. PMID 17625497. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  127. ↑ (Ingelesez) Offit, P. A.; Moser, C. A.. (2009-01-01). «The Problem With Dr Bob's Alternative Vaccine Schedule» PEDIATRICS 123 (1): e164–e169.  doi:10.1542/peds.2008-2189. ISSN 0031-4005. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  128. ↑ (Ingelesez) Baylor, Norman W.; Egan, William; Richman, Paul. (2002-05-XX). «Aluminum salts in vaccines—US perspective» Vaccine 20: S18–S23.  doi:10.1016/S0264-410X(02)00166-4. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  129. ↑ (Ingelesez) Fran??ois, Guido; Duclos, Philippe; Margolis, Harold; Lavanchy, Daniel; Siegrist, Claire-Anne; Meheus, Andr??; Lambert, Paul-Henri; Emiro??lu, Nedret et al.. (2005-11-XX). «Vaccine Safety Controversies and the Future of Vaccination Programs:» The Pediatric Infectious Disease Journal 24 (11): 953–961.  doi:10.1097/01.inf.0000183853.16113.a6. ISSN 0891-3668. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  130. ↑ a b (Ingelesez) Research, Center for Biologics Evaluation and. (2021-02-02). «Common Ingredients in U.S. Licensed Vaccines» FDA (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  131. ↑ (Ingelesez) Philadelphia, The Children's Hospital of. (2014-11-06). «Vaccine Ingredients – Formaldehyde» www.chop.edu (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  132. ↑ «Vaccine Ingredients | Vaccines» www.vaccines.gov (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  133. ↑ (Ingelesez) Moon, Rachel Y.; Syndrome, Task Force on Sudden Infant Death. (2016-11-01). «SIDS and Other Sleep-Related Infant Deaths: Evidence Base for 2016 Updated Recommendations for a Safe Infant Sleeping Environment» Pediatrics 138 (5)  doi:10.1542/peds.2016-2940. ISSN 0031-4005. PMID 27940805. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  134. ↑ (Ingelesez) Syndrome, Task Force on Sudden Infant Death. (2016-11-01). «SIDS and Other Sleep-Related Infant Deaths: Updated 2016 Recommendations for a Safe Infant Sleeping Environment» Pediatrics 138 (5)  doi:10.1542/peds.2016-2938. ISSN 0031-4005. PMID 27940804. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  135. ↑ Institute of Medicine (US) Immunization Safety Review Committee. (2003). Stratton, Kathleen ed. Immunization Safety Review: Vaccinations and Sudden Unexpected Death in Infancy. National Academies Press (US) ISBN 978-0-309-08886-2. PMID 25057654. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  136. ↑ (Ingelesez) Vennemann, M. M. T.; Höffgen, M.; Bajanowski, T.; Hense, H. -W.; Mitchell, E. A.. (2007-06-21). «Do immunisations reduce the risk for SIDS? A meta-analysis» Vaccine 25 (26): 4875–4879.  doi:10.1016/j.vaccine.2007.02.077. ISSN 0264-410X. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  137. ↑ Hausman, Bernice L.. (2019). Anti/vax : reframing the vaccination controversy. ISBN 1-5017-3563-2. PMC 1061863449. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  138. ↑ a b Vaccinophobia and vaccine controversies of the 21st Century. Springer 2013 ISBN 978-1-4614-7438-8. PMC 852251744. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  139. ↑ (Ingelesez) Ward, Jeremy K.. (2016-06-01). «Rethinking the antivaccine movement concept: A case study of public criticism of the swine flu vaccine’s safety in France» Social Science & Medicine 159: 48–57.  doi:10.1016/j.socscimed.2016.05.003. ISSN 0277-9536. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  140. ↑ (Alemanez) Ärzteblatt, Deutscher Ärzteverlag GmbH, Redaktion Deutsches. «Vaccination Safety Update (25.08.2008)» Deutsches �rzteblatt  doi:10.3238/arztebl.2008.0590. PMID 19471677. PMC PMC2680557. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  141. ↑ Marshall, Gary S.. (2013). «Roots of vaccine hesitancy» South Dakota Medicine: The Journal of the South Dakota State Medical Association Spec no: 52–57. ISSN 0038-3317. PMID 23444592. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  142. ↑ (Ingelesez) Mailand, Mia Topsøe; Frederiksen, Jette Lautrup. (2017-06-01). «Vaccines and multiple sclerosis: a systematic review» Journal of Neurology 264 (6): 1035–1050.  doi:10.1007/s00415-016-8263-4. ISSN 1432-1459. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  143. ↑ Rewers, Marian; Ludvigsson, Johnny. (2016-06). «Environmental risk factors for type 1 diabetes» The Lancet 387 (10035): 2340–2348.  doi:10.1016/s0140-6736(16)30507-4. ISSN 0140-6736. PMID 27302273. PMC PMC5571740. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  144. ↑ a b (Ingelesez) Edwards, Kathryn M.; Hackell, Jesse M.; The Committee on Infectious Diseases, The Committee on Practice and Ambulatory Medicine. (2016-09-01). «Countering Vaccine Hesitancy» Pediatrics 138 (3)  doi:10.1542/peds.2016-2146. ISSN 0031-4005. PMID 27573088. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  145. ↑ LA AEP NO RECOMIENDA LA COMPRA DE LA VACUNA DE LA VARICELA POR INTERNET. 5 de mayo de 2014. Consultado el 1 de junio de 2014
  146. ↑ (Ingelesez) Kennedy, Jonathan. (2017-10-01). «How Drone Strikes and a Fake Vaccination Program Have Inhibited Polio Eradication in Pakistan: An Analysis of National Level Data» International Journal of Health Services 47 (4): 807–825.  doi:10.1177/0020731417722888. ISSN 0020-7314. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  147. ↑ (Ingelesez) Jr, Donald G. McNeil. (2012-07-09). «C.I.A. Vaccine Ruse May Have Harmed the War on Polio» The New York Times ISSN 0362-4331. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  148. ↑ (Ingelesez) «Pakistan polio: Seven killed in anti-vaccination attack» BBC News 2016-04-20 (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  149. ↑ Jacobson, Robert M.; Sauver, Jennifer L. St; Griffin, Joan M.; MacLaughlin, Kathy L.; Rutten, Lila J. Finney. (2020-09-01). «How health care providers should address vaccine hesitancy in the clinical setting: Evidence for presumptive language in making a strong recommendation» Human Vaccines & Immunotherapeutics 16 (9): 2131–2135.  doi:10.1080/21645515.2020.1735226. ISSN 2164-5515. PMID 32242766. PMC PMC7553710. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  150. ↑ a b c (Ingelesez) Smith, Michael J.. (2015-12-01). «Promoting Vaccine Confidence» Infectious Disease Clinics of North America 29 (4): 759–769.  doi:10.1016/j.idc.2015.07.004. ISSN 0891-5520. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  151. ↑ Levinovitz, Alan. (2019). How the phrase ‘natural immunity’ misleads us about real risks and dangers. The Washington Post.
  152. ↑ a b (Ingelesez) Gangarosa, Ej; Galazka, Am; Wolfe, Cr; Phillips, Lm; Miller, E; Chen, Rt; Gangarosa, Re. (1998-01-XX). «Impact of anti-vaccine movements on pertussis control: the untold story» The Lancet 351 (9099): 356–361.  doi:10.1016/S0140-6736(97)04334-1. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  153. ↑ a b «State Mandates on Immunization and Vaccine-Preventable Diseases» www.immunize.org (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  154. ↑ (Ingelesez) «What Would Happen If We Stopped Vaccinations? | CDC» www.cdc.gov 2021-01-22 (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  155. ↑ (Ingelesez) Nelson, Marie Clark; Rogers, John. (1992). «The Right to Die? Anti-vaccination Activity and the 1874 Smallpox Epidemic in Stockholm» Social History of Medicine 5 (3): 369–388.  doi:10.1093/shm/5.3.369. ISSN 0951-631X. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  156. ↑ Centers for Disease Control and Prevention (CDC). (2000-04-14). «Measles outbreak--Netherlands, April 1999-January 2000» MMWR. Morbidity and mortality weekly report 49 (14): 299–303. ISSN 0149-2195. PMID 10825086. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  157. ↑ Pepys, Mark B.. (2007-12). «Science and serendipity» Clinical Medicine (London, England) 7 (6): 562–578.  doi:10.7861/clinmedicine.7-6-562. ISSN 1470-2118. PMID 18193704. PMC 4954362. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  158. ↑ (Ingelesez) Mcbrien, Jacqueline; Murphy, John; Gill, Denis; Cronin, Mary; O’donovan, Catherine; Cafferkey, Mary T.. (2003-07-XX). «Measles outbreak in Dublin, 2000» The Pediatric Infectious Disease Journal 22 (7): 580–584.  doi:10.1097/01.inf.0000073059.57867.36. ISSN 0891-3668. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  159. ↑ (Ingelesez) Clements, Christopher; Greenough, Paul; Shull, Diana. (2006-01-01). «How Vaccine Safety can Become Political - The Example of Polio in Nigeria» Current Drug Safety 1 (1): 117–119.  doi:10.2174/157488606775252575. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  160. ↑ Wild poliovirus 2000–2008. Global Polio Eradication Initiative.
  161. ↑ (Ingelesez) «"Hundreds” dead in measles outbreak» The New Humanitarian 2007-12-14 (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  162. ↑ (Ingelesez) CDC. (2020-11-05). «Measles: Answers to Common Questions» Centers for Disease Control and Prevention (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  163. ↑ (Ingelesez) Parker, Amy A.; Staggs, Wayne; Dayan, Gustavo H.; Ortega-Sánchez, Ismael R.; Rota, Paul A.; Lowe, Luis; Boardman, Patricia; Teclaw, Robert et al.. (2006-08-03). «Implications of a 2005 Measles Outbreak in Indiana for Sustained Elimination of Measles in the United States» New England Journal of Medicine 355 (5): 447–455.  doi:10.1056/NEJMoa060775. ISSN 0028-4793. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  164. ↑ (Ingelesez) Fair, E.; Murphy, T. V.; Golaz, A.; Wharton, M.. (2002-01-01). «Philosophic Objection to Vaccination as a Risk for Tetanus Among Children Younger Than 15 Years» PEDIATRICS 109 (1): e2–e2.  doi:10.1542/peds.109.1.e2. ISSN 0031-4005. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  165. ↑ (Ingelesez) Facebook; Twitter; options, Show more sharing; Facebook; Twitter; LinkedIn; Email; URLCopied!, Copy Link et al.. (2015-01-13). «Infographic: The spread of Disneyland measles outbreak» Los Angeles Times (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  166. ↑ (Ingelesez) «Measles outbreak worsens in US after unvaccinated woman visits Disneyland» the Guardian 2015-01-19 (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  167. ↑ (Ingelesez) «Washington state is averaging more than one measles case per day in 2019» NBC News (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  168. ↑ (Ingelesez) Belluz, Julia. (2019-01-27). «Washington declared a public health emergency over measles. Thank vaccine-refusing parents.» Vox (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  169. ↑ (Ingelesez) «"Dangerous" anti-vaxx warning issued by Washington officials as cases in measles outbreak continue to rise» Newsweek 2019-01-28 (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  170. ↑ (Ingelesez) «Swansea measles epidemic officially over» BBC News 2013-07-03 (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  171. ↑ (Ingelesez) «Swansea measles epidemic: Worries over MMR uptake after outbreak» BBC News 2013-07-10 (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  172. ↑ (Ingelesez) «600 children get MMR jab after measles outbreak in Newport» BBC News 2017-06-22 (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  173. ↑ ESC 2017 - Ovidiu Covaciu: "How the Romanian anti-vaccine movement threatens Europe". (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  174. ↑ «Centrul Național de Supraveghere şi Control al Bolilor Transmisibile - Informări săptămanale» www.cnscbt.ro (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  175. ↑ «Samoa - The World Factbook» www.cia.gov (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  176. ↑ (Ingelesez) «Measles death toll rises to 68 in Samoa» RNZ 2019-12-08 (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  177. ↑ «https://twitter.com/samoagovt/status/1202707973048418304» Twitter (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  178. ↑ (Ingelesez) «Samoa makes measles vaccinations compulsory after outbreak kills 32» www.abc.net.au 2019-11-26 (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  179. ↑ (Ingelesez) «Samoa declares state of emergency over deadly measles outbreak» www.abc.net.au 2019-11-16 (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  180. ↑ (Ingelesez) «Samoa measles outbreak worsens with death toll reaching 22» BBC News 2019-11-23 (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  181. ↑ (Ingelesez) France-Presse, Agence. (2019-11-28). «Samoa measles outbreak: WHO blames anti-vaccine scare as death toll hits 39» the Guardian (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  182. ↑ a b (Ingelesez) «'Her body was turning black': Samoan nurses jailed for infant vaccination deaths» www.abc.net.au 2019-08-02 (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  183. ↑ a b May T, Silverman RD. (2005). Free-riding, fairness and the rights of minority groups in exemption from mandatory childhood vaccination. , 12–5 or. PMID 17038833.. Aipuaren errorea: Invalid <ref> tag; name "May-Silverman" defined multiple times with different content
  184. ↑ «Parents use religion to avoid vaccines - USATODAY.com» usatoday30.usatoday.com (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  185. ↑ Plotkin, Stanley A.; Buser, F.. (1985-03-01). «History of RA27/3 Rubella Vaccine» Reviews of Infectious Diseases 7 (Supplement_1): S77–S78.  doi:10.1093/clinids/7.Supplement_1.S77. ISSN 0162-0886. (Noiz kontsultatua: 2021-05-13).
  186. ↑ (Ingelesez) Saker, Anne. «Chickenpox vaccine and abortion: A link from the 1960s brings new protest and lawsuit» The Enquirer (Noiz kontsultatua: 2021-05-13).
  187. ↑ «Pontificia Academia Pro Vita - MORAL REFLECTIONS ON VACCINES PREPARED FROM CELLS DERIVED FROM ABORTED HUMAN FOETUSES» web.archive.org 2006-05-07 (Noiz kontsultatua: 2021-05-13).
  188. ↑ «Vaccine skepticism runs deep among white evangelicals in US» AP NEWS (Noiz kontsultatua: 2021-05-13).
  189. ↑ (Ingelesez) «Pork gelatine flu spray concerns» BBC News 2014-11-19 (Noiz kontsultatua: 2021-05-13).
  190. ↑ (Ingelesez) News, A. B. C.. «Concern among Muslims over halal status of COVID-19 vaccine» ABC News (Noiz kontsultatua: 2021-05-13).
  191. ↑ (Ingelesez) Colgrove, James; Bayer, Ronald. (2005-04-XX). «Manifold Restraints: Liberty, Public Health, and the Legacy of Jacobson v Massachusetts» American Journal of Public Health 95 (4): 571–576.  doi:10.2105/AJPH.2004.055145. ISSN 0090-0036. PMID 15798111. PMC PMC1449222. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  192. ↑ (Frantsesez) Durand, Guy. (2000). Histoire de l'éthique médicale et infirmière: contexte socioculturel et scientifique. PUM ISBN 978-2-7606-1794-0. (Noiz kontsultatua: 2021-05-13).
  193. ↑ Marenco, Claudine; Govedarica, Selimir. (1980). Centre national de la recherche scientifique ed. La vaccination des enfants en France: 1880-1980. Université Paris IX Dauphine (Noiz kontsultatua: 2021-05-13).
  194. ↑ (Ingelesez) «US states face fierce protests from anti-vaccine activists» the Guardian 2015-04-10 (Noiz kontsultatua: 2021-05-13).
  195. ↑ (Polonieraz) News, Polsat. «"Jest ryzyko, musi być wybór". Przeciwnicy obowiązkowych szczepień protestowali w Warszawie - Polsat News» polsatnews.pl (Noiz kontsultatua: 2021-05-13).
  196. ↑ The march against mandatory vaccination, 3rd June 2017. Warsaw, POLAND, English subtitles. (Noiz kontsultatua: 2021-05-13).
  197. ↑ Fine, P. E.; Clarkson, J. A.. (1986-12-XX). «Individual versus public priorities in the determination of optimal vaccination policies» American Journal of Epidemiology 124 (6): 1012–1020.  doi:10.1093/oxfordjournals.aje.a114471. ISSN 0002-9262. PMID 3096132. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  198. ↑ «Six fausses croyances autour de la vaccination» sante.lefigaro.fr 2017-12-29 (Noiz kontsultatua: 2021-05-13).
  199. ↑ «Le vaccin contre la rougeole, une nécessité à relativiser - Le nouvel Observateur» web.archive.org 2014-04-09 (Noiz kontsultatua: 2021-05-13).
  200. ↑ «Modélisation de la rougeole» geodes.santepubliquefrance.fr (Noiz kontsultatua: 2021-05-13).
  201. ↑ (Frantsesez) «Rougeole» www.santepubliquefrance.fr (Noiz kontsultatua: 2021-05-13).
  202. ↑ (Frantsesez) Vaccination et sécurité des vaccins. .
  203. ↑ «OMS | Notes de synthèse : position de l’OMS concernant les vaccins» WHO (Noiz kontsultatua: 2021-05-13).
  204. ↑ «Additional Information - MMWR: Ten Great Public Health Achievements — United States, 2001–2010» www.cdc.gov (Noiz kontsultatua: 2021-05-13).
  205. ↑ (Ingelesez) Campbell, James B.; Busse, Jason W.; Injeyan, H. Stephen. (2000-04-01). «Chiropractors and Vaccination: A Historical Perspective» Pediatrics 105 (4): e43–e43.  doi:10.1542/peds.105.4.e43. ISSN 0031-4005. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  206. ↑ (Ingelesez) Busse, Jason W.; Morgan, Lon; Campbell, James B.. (2005-06-XX). «Chiropractic Antivaccination Arguments» Journal of Manipulative and Physiological Therapeutics 28 (5): 367–373.  doi:10.1016/j.jmpt.2005.04.011. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  207. ↑ (Ingelesez) Russell, Margaret L.; Injeyan, H. Stephen; Verhoef, Marja J.; Eliasziw, Michael. (2004-12-XX). «Beliefs and behaviours: understanding chiropractors and immunization» Vaccine 23 (3): 372–379.  doi:10.1016/j.vaccine.2004.05.027. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  208. ↑ (Ingelesez) Busse, Jason W.; Wilson, Kumanan; Campbell, James B.. (2008-11-XX). «Attitudes towards vaccination among chiropractic and naturopathic students» Vaccine 26 (49): 6237–6243.  doi:10.1016/j.vaccine.2008.07.020. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  209. ↑ (Ingelesez) Schmidt, Katja; Ernst, Edzard. (2003-03-XX). «MMR vaccination advice over the Internet» Vaccine 21 (11-12): 1044–1047.  doi:10.1016/S0264-410X(02)00628-X. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  210. ↑ (Ingelesez) Sheridan, Cormac. (2009-06-XX). «Vaccine market boosters» Nature Biotechnology 27 (6): 499–501.  doi:10.1038/nbt0609-499. ISSN 1087-0156. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  211. ↑ Salvadori, Françoise. (2019). Antivax : histoire de la résistance aux vaccins du XVIIIe siècle à nos jours. ISBN 978-2-36358-322-2. PMC 1081225130. (Noiz kontsultatua: 2021-05-13).
  212. ↑ (Ingelesez) «Complementary and Alternative Medicine | American Cancer Society» www.cancer.org (Noiz kontsultatua: 2021-05-13).
  213. ↑ «BAAM Behavior News Archive Boy Dies During Chelation» web.archive.org 2016-11-29 (Noiz kontsultatua: 2021-05-13).
  214. ↑ Corpas Cardona, Lina; Osorio Almario, Elvira. (2016). «Representaciones sociales alrededor de la aplicación de la vacuna contra el virus del papiloma humano (VPH) en familias del Carmen de Bolívar /» http://biblioteca.utb.edu.co/notas/tesis/0069369.pdf (Noiz kontsultatua: 2021-05-13).
  215. ↑ (Ingelesez) Sugarman, Stephen D.. (2007-09-27). «Cases in Vaccine Court — Legal Battles over Vaccines and Autism» New England Journal of Medicine 357 (13): 1275–1277.  doi:10.1056/NEJMp078168. ISSN 0028-4793. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  216. ↑ Offit, Paul A.. (2008-05-15). «Vaccines and Autism Revisited — The Hannah Poling Case» New England Journal of Medicine 358 (20): 2089–2091.  doi:10.1056/NEJMp0802904. ISSN 0028-4793. PMID 18480200. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  217. ↑ (Ingelesez) Honey, Karen. (2008-05-01). «Attention focuses on autism» The Journal of Clinical Investigation 118 (5): 1586–1587.  doi:10.1172/JCI35821. ISSN 0021-9738. PMID 18451989. PMC PMC2336894. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  218. ↑ «Vaccines didn't cause autism, court rules - CNN.com» www.cnn.com (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  219. ↑ (Ingelesez) Attwell, K.; Wiley, K. E.; Waddington, C.; Leask, J.; Snelling, T.. (2018-10-22). «Midwives’ attitudes, beliefs and concerns about childhood vaccination: A review of the global literature» Vaccine 36 (44): 6531–6539.  doi:10.1016/j.vaccine.2018.02.028. ISSN 0264-410X. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  220. ↑ (Ingelesez) Pearce, Anna; Law, Catherine; Elliman, David; Cole, Tim J.; Bedford, Helen. (2008-04-03). «Factors associated with uptake of measles, mumps, and rubella vaccine (MMR) and use of single antigen vaccines in a contemporary UK cohort: prospective cohort study» BMJ 336 (7647): 754–757.  doi:10.1136/bmj.39489.590671.25. ISSN 0959-8138. PMID 18309964. PMC PMC2287222. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  221. ↑ Yang, Y. Tony; Delamater, Paul L.; Leslie, Timothy F.; Mello, Michelle M.. (2015-11-12). «Sociodemographic Predictors of Vaccination Exemptions on the Basis of Personal Belief in California» American Journal of Public Health 106 (1): 172–177.  doi:10.2105/AJPH.2015.302926. ISSN 0090-0036. PMID 26562114. PMC PMC4695929. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  222. ↑ a b (Ingelesez) Toll, Mathew; Li, Ang. (2021-01-22). «Vaccine sentiments and under-vaccination: Attitudes and behaviour around Measles, Mumps, and Rubella vaccine (MMR) in an Australian cohort» Vaccine 39 (4): 751–759.  doi:10.1016/j.vaccine.2020.11.021. ISSN 0264-410X. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  223. ↑ (Ingelesez) Ogilvie, Gina; Anderson, Maureen; Marra, Fawziah; McNeil, Shelly; Pielak, Karen; Dawar, Meena; McIvor, Marilyn; Ehlen, Thomas et al.. (2010-05-04). «A Population-Based Evaluation of a Publicly Funded, School-Based HPV Vaccine Program in British Columbia, Canada: Parental Factors Associated with HPV Vaccine Receipt» PLOS Medicine 7 (5): e1000270.  doi:10.1371/journal.pmed.1000270. ISSN 1549-1676. PMID 20454567. PMC PMC2864299. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  224. ↑ (Ingelesez) Larson, Heidi J.; Jarrett, Caitlin; Eckersberger, Elisabeth; Smith, David M. D.; Paterson, Pauline. (2014-04-17). «Understanding vaccine hesitancy around vaccines and vaccination from a global perspective: A systematic review of published literature, 2007–2012» Vaccine 32 (19): 2150–2159.  doi:10.1016/j.vaccine.2014.01.081. ISSN 0264-410X. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  225. ↑ (Ingelesez) McClure, Catherine C.; Cataldi, Jessica R.; O’Leary, Sean T.. (2017-08-01). «Vaccine Hesitancy: Where We Are and Where We Are Going» Clinical Therapeutics 39 (8): 1550–1562.  doi:10.1016/j.clinthera.2017.07.003. ISSN 0149-2918. PMID 28774498. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  226. ↑ (Ingelesez) «Strategies intended to address vaccine hesitancy: Review of published reviews» Vaccine 33 (34): 4191–4203. 2015-08-14  doi:10.1016/j.vaccine.2015.04.041. ISSN 0264-410X. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  227. ↑ a b c (Ingelesez) McClure, Catherine C.; Cataldi, Jessica R.; O’Leary, Sean T.. (2017-08-01). «Vaccine Hesitancy: Where We Are and Where We Are Going» Clinical Therapeutics 39 (8): 1550–1562.  doi:10.1016/j.clinthera.2017.07.003. ISSN 0149-2918. PMID 28774498. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  228. ↑ (Ingelesez) «Covid-19: Doctor using comics to confront vaccine conspiracy theories» Stuff 2021-01-23 (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  229. ↑ a b Brelsford, Dan; Knutzen, Elise; Neher, Jon O.; Safranek, Sarah. (2017-12). «Clinical Inquiries: Which interventions are effective in managing parental vaccine refusal?» The Journal of Family Practice 66 (12): E12–E14. ISSN 1533-7294. PMID 29202149. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  230. ↑ (Ingelesez) «References for Provider Resources for Vaccine Conversations | CDC» www.cdc.gov 2020-12-31 (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  231. ↑ (Ingelesez) «Promoting Vaccine Confidence» Infectious Disease Clinics of North America 29 (4): 759–769. 2015-12-01  doi:10.1016/j.idc.2015.07.004. ISSN 0891-5520. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  232. ↑ (Ingelesez) «Strategies for addressing vaccine hesitancy – A systematic review» Vaccine 33 (34): 4180–4190. 2015-08-14  doi:10.1016/j.vaccine.2015.04.040. ISSN 0264-410X. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  233. ↑ (Ingelesez) Kenen, Joanne. «Vaccine-skeptical Trump country poses challenge to immunization push» POLITICO (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).
  234. ↑ (Ingelesez) «Vaccine-related advertising in the Facebook Ad Archive» Vaccine 38 (3): 512–520. 2020-01-16  doi:10.1016/j.vaccine.2019.10.066. ISSN 0264-410X. PMID 31732327. PMC PMC6954281. (Noiz kontsultatua: 2021-04-08).

Bibliografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  • Bedford H, Elliman D (2000). «Concerns about immunisation». BMJ 320 (7229): 240-3. PMC 1117437. PMID 10642238. doi:10.1136/bmj.320.7229.240.
  • Davies P, Chapman S, Leask J (2002). «Antivaccination activists on the world wide web». Arch Dis Child 87 (1): 22-5. PMC 1751143. PMID 12089115. doi:10.1136/adc.87.1.22.
  • Elliman D, Bedford H (2004). «MMR: Science and Fiction. Exploring the Vaccine Crisis; MMR and Autism: What Parents Need to Know». BMJ 329 (7473): 1049. doi:10.1136/bmj.329.7473.1049.
  • Friedlander E (2007). «The anti-immunization activists: a pattern of deception». Consultado el 13 de noviembre de 2007.
  • Hanratty B, Holt T, Duffell E, Patterson W, Ramsay M, White J, Jin L, Litton P (2000). «UK measles outbreak in non-immune anthroposophic communities: the implications for the elimination of measles from Europe». Epidemiol Infect 125 (2): 377-83. PMC 2869610. PMID 11117961. doi:10.1017/S0950268899004525.
  • Miller, C.L. Deaths from Measles in England and Wales. 1970-83.], Epidemiological Research Laboratory, Public Health Laboratory Service, London; measles mortality statistics published in the British Medical Journal, Vol 290, February 9, 1985
  • Myers MG, Pineda D (2008). Do Vaccines Cause That?! A Guide for Evaluating Vaccine Safety Concerns. Galveston, TX: Immunizations for Public Health (i4ph). ISBN 0976902710.
  • Offit PA (2008). Autism's False Prophets: Bad Science, Risky Medicine, and the Search for a Cure. Columbia University Press. {{ISBN|978-0-231-14636-4}}.
  • Orenstein W, Hinman A (1999). «The immunization system in the United States - the role of school immunization laws». Vaccine. 17 Suppl 3: S19-24. PMID 10559531. doi:10.1016/S0264-410X(99)00290-X.
  • Poland G, Jacobson R (2001). «Understanding those who do not understand: a brief review of the anti-vaccine movement». Vaccine 19 (17-19): 2440-5. PMID 11257375. doi:10.1016/S0264-410X(00)00469-2.
  • Spier R (1998). «Ethical aspects of vaccines and vaccination». Vaccine 16 (19): 1788-94. PMID 9795382. doi:10.1016/S0264-410X(98)00169-8.
  • Vermeersch E (1999). «Individual rights versus societal duties». Vaccine. 17 Suppl 3: S14-7. PMID 10627239.
  • Wolfe RM, Sharp LK, Lipsky MS (2002). «Content and design attributes of antivaccination web sites». JAMA 287 (24): 3245-8. PMID 12076221. doi:10.1001/jama.287.24.3245.
  • «Six common misconceptions about immunization». World Health Organization. 16 de febrero de 2006. Consultado el 2 de noviembre de 2006.

Txertoen aurkako argitalpenak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  • 1884 Compulsory Vaccination in England by William Tebb
  • 1885 The Story of a Great Delusion by William White
  • 1898 Vaccination A Delusion by Alfred Russel Wallace
  • 1936 The Case Against Vaccination by M. Beddow Bayly M.R.C.S., L.R.C.P.
  • 1951 The Truth About Vaccination and Immunization by Lily Loat
  • 1957 The Poisoned Needle by Eleanor McBean
  • 1990 Universal Immunization: Miracle or Masterful Mirage by Dr. Raymond Obomsawin
  • 1993 Vaccination: 100 years of orthodox research shows that vaccines represent an assault on the immune system by Viera Scheibner. ISBN 0-646-15124-X
  • 2000 Behavioural Problems in Childhood by Viera Scheibner. ISBN 0-9578007-0-3

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Txertoekiko_aurkakotasuna&oldid=9262044"(e)tik eskuratuta