Paisaia naturala.

Paisaia humanizatua.

Paisaia lur eremu bat da, ikus daitekeen bezala. Horren barruan sartzen dira lurraldearen forma desberdinak, flora, fauna eta giza jardueraren elementuak edo gizakiek eraikitako objektuak, adibidez.

Lurrazalean gertatzen diren hainbat faktorek (latitudeak, kontinentaltasunak, erliebeak) eta beste hainbat elementuk (ezaugarri fisikoek, florak eta faunak) zerikusi nabarmena dute paisaiaren nolakoan. Gizakiek eragin handiagoa edo txikiagoa edukitzen dute paisaian; horren arabera, honelako bi paisaia motak bereizten dira:

• Paisaia naturalak edo biomak: gizakiaren esku-hartzerik gabeko paisaiak. Paisaia hauek lurralde jakin bateko erliebearen, klimaren, uraren, landaretzaren eta faunaren arteko konbinazio ugarien emaitza dira.
• Paisaia humanizatuak: gizakiaren jardueraren ondorio direnak. Gizakia da gaur egun paisaiaren eraldatzaile nagusia, bere jarduera ekonomikoen eta gaitasun teknologiko handiaren bitartez.

Paisaia naturalak, klimaren arabera

Lurrean klima beroak, epelak eta hotzak egonda, desberdintasun handiak daude paisaietan klimaren eraginez.

Klima beroko lurraldeetako paisaiak

Hiru paisaia mota bereizten dira:

• Paisaia ekuatorialak: paisaia honetako landaretza bereizgarria oihan ekuatoriala da. Lurralde hauek gure planetan biodibertsitate handiena dutenak dira, eta landarez eta zuhaitzez osatutako landaretza trinko batez osatuta daude. Leku horietako fauna zuhaitzetan bizi da nagusiki: loroak, guakamaioak eta holako hegazti ikusgarriak. Gainera, era askotako intsektu, anfibio eta narrastiak daude. Primateak eta felinoak dira aipagarrienak ugaztunen artean. Paisaia ekuatorialetako batzuk mangladiak eta Amazoniako oihanak dira.

• Paisaia tropikalak: nagusiki Ekuatoretik hurbileko ingururik hezeenetan aurkitzen dira, bai eta baso edo oihan tropikaletako ibaien aldamenetan ere. Sabanak ere paisaia tropikalen artean sartzen dira, baina inguru lehorragoetan aurkitzen dira, batez ere Afrikan, baina baita Hego Amerikako, Asiako eta Ozeaniako zenbait eskualdetan ere; belarrez, zuhaixkez eta zuhaitz eskasez osatutako lautadak izaten dira. Euri-garaian, sabanetako landaretza berdea eta hostotsua izaten da, baina urtaro lehorra iristen denean, landaretza lehortu eta agortu egiten da. Belar baxuak, sastrakak eta akazia edo baobab bezalako zuhaitzak dira klima honetara hobekien egokituta daudenak. Leku hauetako fauna, aipagarrienak belarjale handiak (elefanteak, jirafak, ñuak edo gazelak) eta haragijale handiak (lehoinabarrak, lehoiak eta hienak dira, bai eta putreak bezalako sarraskijaleak ere.

• Basamortuak: hareazko dunak eta lautada edo mendialde harritsuak dira basamortuetan aurkitzen diren paisaiak. Landaretza urria du, ur faltari eta tenperatura altuei egokitua, hala nola kaktusak eta landare arantzatsuak. Fauna ere oso urria da, eta klimara egokitua, hala nola narrastiak, intsektuak, hegaztiak eta ugaztun txikiak. Gizakiak bere erabilerarako egokitu dituen ugaztun handiago batzuk ere badaude, gamelua eta dromedarioa, zehazki.

• 
  Paisaia ekuatoriala.
• 
  Paisaia tropikala.
• 
  Basamortua.

Klima epeleko lurraldeetako paisaiak

Klima epeletan ere hiru klima mota bereizten dira, eta, ondorioz, baita hiru paisaia mota ere:

• Paisaia mediterraneoa: ezen bereko klimaren antzera, Mediterraneo itsasoko kostalde inguruetan topatzen da, baina baita Kaliforniako kostaldean, Txileko erdialdeko kostaldean, Hegoafrikan eta Australiako hegoaldean ere. Landaredian, hosto iraunkorreko zuhaitzak (pinuak, arteak eta artelatzak) dira bereizgarrienak; tamaina baxukoak, enbor egurrezkoa eta hosto txikikoak dira. Baso horien beheko aldean, sastraka arantzatsuak (txarak, erromeroak eta ezkaiak) egoten dira, hosto txikikoak, hezetasuna ez galtzeko. Tenperatura altuetara eta udako lehorrera egokituta daude. Fauna askotarikoa dago paisaia mediterraneoan: baso inguruetan, belarjaleak ugari dira, hala nola basurdea eta orkatza, bai eta hegaztiak eta narrastiak ere; eta baso gutxiagoko lekuetan, erbiak, satorrak, eperrak, galeperrak, azeriak, katamotzak eta hegazti harrapariak.

• Paisaia ozeanikoa: itsasoaren eragin handia jasotzen duten lurralde epeletan aurkitzen dugu paisaia mota hau. Landaretzan, eremu hauetako zuhaitzik bereizgarrienak enbor zuzeneko zuhaitz altu hostogalkorrak izaten dira: adibidez, haritzak, pagoak, zumarrak eta gaztainondoak. Basoa gehien degradatu den lekuetan, landa topatzen da, zuhaixka eta sastrakaz osatua; eta horiek desagertzen direnean, belarrez estalitako azalera handiak sortzen dira (belardi ozeanikoak). Fauna bereizgarria belarjaleek (oreinak eta adarzabalak), harrapariek (hartzak, otsoak eta azeriak) eta karraskarien eta narrastien beste espezie batzuek osatzen dute.

• Paisaia kontinentala: kontinenteen barruko lurraldeetan aurkitzen da, itsasoaren eraginik gabeko lekuetan, muturreko klimekin. Horregatik, landare-formazioak, animalia-espezieak eta paisaiak latitudearen arabera aldatzen dira. Iparralderago, baso boreala edo taiga daude, orratz forma duten hosto iraunkorreko zuhaitzez osatua (koniferoak), neguko tenperatura baxuei aurre ahal dietenak (pinuak eta izeiak). Faunarik bereizgarriena belarjaleak (altzea, elur-oreina, oreina edo basurdea), karraskariak (katagorriak eta kastorea) eta harrapariak (hartza eta otsoa) dira. Hegoalderago, belardi kontinentalak daude, belar altuz estalitako lautada zabalekin. Basamortuko eremuetatik gertu daudenean, estepa agertzen da, zuhaixka eta belar baxuekin. Leku horietako fauna belarjale handiek (bisonteak eta zaldiak) eta karraskariek osatzen dute.

• 
  Paisaia mediterraneoa (Euskal Herriko hegoaldea).
• 
  Paisaia ozeanikoa (Euskal Herriko iparraldea).
• 
  Paisaia kontinentala.

Klima hotzeko lurraldeetako paisaiak

Klima hotzeko lurraldeak Lurreko bi hemisferioetako poloak eta Lurreko mendikate garaienak dira. Leku hauetan, oso tenperatura hotzak egoten dira urte osoan; prezipitazioak, berriz, urriak eta elur forman izaten dira. Horren ondorioz, zuhaitzak ezin dira hazi, eta, haien ordez, hotzera ondo egokitutako zuhaixkak eta belardiak baino ez dira aurkitzen. Horren eraginez, lurralde hauetako paisaiak honako hauek dira:

• Paisaia polarra: gogoratu behar dugu bi zirkulu polarretan, Lurraren ardatzaren inklinazioaren ondorioz, sei hilabete jarraian daudela egunez eta sei hilabete jarraian gauez. Ondorioz, bi paisaia mota garatzen dira: batetik, tundra, poloetatik urrutieneko lekuetan (baina beti ere zirku polarraren barruan edo oso hurbil. Tundra izotza urtzearen ondoren sortzen da, eta goroldioz, likenez eta tamaina txikiko beste landaredi batez osatuta dago. Leku hauetan, lurraren zatirik sakonena izoztuta egoten da urte osoan, eta horrek sustrai handiak dituzten landareak haztea eragozten du. Beste paisaia izotz iraunkorrek eratzen dutena da, eta bertan ez da landaretzarik hazten, azaleko izotzaren ondorioz. Bi inguruneetako fauna urria da, eta tenperatura hotzetara egokitua. Antartikan pinguinoak, itsas lehoiak eta itsas elefante espezie batzuk aurkitzen ditugu. Artikoan, hainbat hegazti, fokak, mortsak, eta azeri artikoa eta hartz zuria bizi dira.

• Goi-mendietako paisaia: planetako mendilerro handietan topatzen da, 2.500 metroko altueratik aurrera. Altuerarekin aldatzen diren landare-formazioak ditu ezaugarri (zoru bioklimatikoak), eta landare-espezieen mailaketa eragiten dute. Dagoen fauna tenperatura eta altitude baldintza gogorretara egokitua dago, eta hegaztiak dira bereizgarrienak.

• 
  Paisaia polarra (tundra).
• 
  Paisaia polarra (izotz betierekoak).
• 
  Goi-mendietako paisaia.

Deutsch

Français