Untzitibar
| Untzitibar | |||
|---|---|---|---|
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria | |||
.jpg) Altzorritz kontzejua eta Itzagako mendilerroa | |||
| |||
 | |||
| Kokapena | |||
| Herrialdea |  Euskal Herria | ||
| Lurraldea | Nafarroa Garaia | ||
| Merindadea |  Zangoza | ||
| Eskualdea | Pirinioaurrea | ||
| Administrazioa | |||
| Estatua |  Espainia | ||
| Erkidegoa | Nafarroa | ||
| Barrutia | Agoitz | ||
| Mankomunitatea | Izaga | ||
| Izen ofiziala |  Unciti | ||
| Alkatea (2015-2023) | Antonio San Miguel Jimenez (Untziti Lan eta Aurrera Egin) | ||
| Posta kodea | 31422 | ||
| INE kodea | 31237 | ||
| Herritarra | untzitibartar | ||
| Geografia | |||
| Koordenatuak | 42°43′28″N 1°28′01″W / 42.72447304°N 1.46698627°W42°43′28″N 1°28′01″W / 42.72447304°N 1.46698627°W | ||
| Azalera | 37,34 km² | ||
| Garaiera | 508-1076 metro | ||
| Distantzia | 20,8 km (Iruñetik) | ||
| Demografia | |||
| Biztanleria | 227 (2021:  18) | ||
| Dentsitatea | 6,08 biztanle/km² | ||
| Zahartzea[1] | % 20,09 | ||
| Ugalkortasuna[1] | ‰ 27,78 | ||
| Ekonomia | |||
| Jarduera[1] | % 80,65 (2011) | ||
| Desberdintasuna[1] | % 0 (2011) | ||
| Langabezia[1] | % 5,91 (2013) | ||
| Euskara | |||
| Eremua | eremu ez-euskalduna | ||
| Euskaldunak[1][2] | % 7,20 (2018: %4,96) | ||
Untzitibar[3][a] Euskal Herriko udalerri eta ibar bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Zangozako merindadean eta Pirinioaurrea eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 20,8 kilometrora. Altuera 508 eta 1076 metro artekoa da, eta 37,34 km²-ko azalera hartzen du. 2021 urtea 227 biztanle zituen.
Arangurengo eta Itzagako mendilerroen artean dago haran hori, Elortzibar eta Lizoainibar arteko korridore natural batean, Gongolatzeko eta Taxoareko mendilerroek zeharkatuta. Itzagaondoaren ondoan, komunikazio-bide handiz inguratuta dago, baina horietako batek ere ez du bailara zeharkatzen. Itzagaondoa eta Ibargoiti artean, Mugetaxarra exklabea dago.
Bertako biztanleak untzitibartarrak dira. Ibarburua Untziti kontzejua da, non udaletxea da.
Izena[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Untzitibar beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:
- gaztelaniaz: Valle de Unciti ("balle de unzzíti" ahoskatua)
- nafar erromantzez edo aragoieraz: Val d'Uncit ("bal dunzzít" ahoskatua)
Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[4]
- Ual de Erraondo (1067)
- Ualle de Unciti (1102)
- Val de Uncit (1366)
- Val de Unciti (1534)
- Uncity (1649)
- Balle de Unciti (1680)
- Valle de Unciti (1800)
- Untzitibar (1978)
Etimologia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Unzitibar "Untzitiko harana" da. Untziti toponimoa izen berezko herriko izena da, eta euskaratik datorren toponimoa dela dirudi. Etimologia gertagarrienaren arabera, "huntzen lekua", -iti lekua adieraziko lukeen atzizkiari esker. Atzizki hori Nafarroako eremu euskalduneko beste biztanle-izen batzuetan agertzen da, hala nola Erbiti, Zilbeti edo Gorriti izenekoetan, eta Loiti edo Urrutia bezalako lekuizenetan, baina gaur egungo hizkuntzan jada ez dago halakorik.
Ezaugarriak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Armarria[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Untzitibarreko armarriak honako blasoi hau du:[5]
| « | Hondo urdin batez eta aurrean sei puntako urrezko izar batez osatuta dago. | » |
Bandera[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Untzitibarreko banderak Untzitibarreko barko armarria dauka hondo gorri baten gainean.
Geografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Pirinioaurrean kokatua, lurra hautsia eta uhindua da, baina, oro har, ez du goragune handirik. Muturrak menditsuenak dira, baina erdialdea nekazaritzakoa.
Mugakideak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
 |
Itzagaondoa |
| ||
| Aranguren | 
|
Itzagaondoa | ||
| ||||
| ||||
| Noain Elortzibar | Elo | Ibargoiti |
Inguru naturala eta kokapena[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Untzitibar Zangozako merindadearen ekialdean kokatzen da. NA-234 errepideak ibar osoa zeharkatzen du. Iruñerriko gune metropolitarraren ekialdera dago. Udaletxea Untzitin dago. Erliebe ertaingo ibarra da. Itzaga mendiaren magalean dago, ibarbide emankor eta laua eratuz, eta, ondoren, mendilerro menditsu bat.
Klima eta landaredia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Untzitibarrek klima azpimediterraneoa dauka, eta urteko batez besteko tenperatura aldakorra da, 12 gradu herrigunean eta 10 herriko gunerik menditsuenetan. Prezipitazioak nahiko urriak dira udan baina ugariak gainontzeko urtaroetan, guztira 950mm inguru jausten dira urtero 110 egunetan.
Udalerriko landarediaren erdia baino gehiago ameztiek osatzen dute. Duela mende asko, Untzitibar gehiena estaltzen zuten arren, gizakiaren eraginez asko murriztu da. Birlandatutako zuhaitzak 229 hektarea osatzen dituzte. Horrez gain, Izaga haitzaren inguruetan pagadiren bat aurki daiteke.
Estazio meteorologikoak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Untzitibarran ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Elo pareko udalerrian, estazio bat dagoen, itsasoaren mailatik 528 metrora, Nafarroako Gobernuak 1929n inauguratuta.[6] Udalerriko adierazgarriena da, haran berean baitago, 4 kilometro eskasera.
 Datu klimatikoak (Elo, 1984-2020) 
| |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 19.0 | 22.5 | 25.0 | 27.5 | 35.0 | 40.0 | 40.0 | 41.0 | 37.5 | 30.5 | 23.0 | 19.5 | 41.0 |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 8.7 | 10.5 | 13.8 | 15.9 | 20.1 | 24.8 | 28.1 | 28.5 | 24.2 | 18.9 | 12.5 | 9.4 | 17.9 |
| Batez besteko tenperatura (ºC) | 5.4 | 6.5 | 9.0 | 11.0 | 14.5 | 18.5 | 21.2 | 21.5 | 18.2 | 14.2 | 9.1 | 6.1 | 12.9 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | 2.1 | 2.5 | 4.3 | 6.0 | 9.0 | 12.2 | 14.4 | 14.6 | 12.1 | 9.4 | 5.7 | 2.8 | 7.9 |
| Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | -12.0 | -8.5 | -10.0 | -1.5 | 0.0 | 3.0 | 7.0 | 5.0 | 3.0 | -1.0 | -5.5 | -9.5 | -12.0 |
| Batez besteko prezipitazioa (mm) | 80.4 | 69.2 | 74.0 | 84.5 | 69.1 | 53.1 | 40.1 | 33.9 | 52.9 | 80.9 | 101.4 | 77.9 | 817.4 |
| Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) | 57.6 | 46.0 | 69.3 | 56.8 | 56.2 | 69.1 | 59.3 | 98.3 | 93.0 | 74.5 | 64.5 | 65.5 | 98.3 |
| Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) | 12.7 | 10.9 | 10.5 | 12.4 | 10.8 | 6.9 | 5.3 | 5.1 | 7.2 | 10.0 | 12.8 | 11.5 | 115.8 |
| Elur egunak (≥ 1 mm) | 1.7 | 2.6 | 1.6 | 0.6 | 0.1 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.1 | 0.5 | 1.2 | 8.3 |
| Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[7] | |||||||||||||
Banaketa[aldatu | aldatu iturburu kodea]
| Untzitibarreko herrien mapa |
Untzitibarrek 5 kontzeju ditu:
- Altzorritz
- Artaitz
- Untziti (ibarburua)
- Zabaltzeta
- Zenborain
Gainera, beste 2 leku batzuk ere badaude, hala nola:
Azkenik, udalerrian 5 herri hustu daude:
Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
1094an Leireko monasterioak Unzitiko "jauregi" bat jaso zuen dohaintzan. Dagoeneko 1102. urtean, "ibar" gisa dokumentatuta dago, eta bere herriak, adibidez, 1268ko Rediezmoaren Liburuan zerrendatzen dira.
Gartzea Almorabidena izan zen jaurerri eta erregerri. 1277ko gerraren ondoren, Nabarreriaren alderdia hartu zuenean, hainbat noblek bezala, desjabetua izan zen, Gaztelara ihesi. Bere ondasunak Nafar Koroaren esku utzi ondoren, 1393an Karlos III.ak Untzitibar dohaintzan eman zion bere anaia bastardo Leoneli. Aurretik Errodrigo Urizkoak eskuratu zuen, Karlos II.aren kamarlengoak.
1835-1845eko udal-erreformak arte, ibarra Eloko agintarien mende zegoen, eta, gainera, herri bakoitzak justizia arrunta aukeratzen zuen. Aipatutako berrikuntzekin, Untzitibar zazpi kontzejuetako udal bakar gisa mantendu zen, baina erregimen komunaren menpe eta, beraz, hurbileko hiribildutik erabat independente. XIX. mendearen erdialdean hiru irin-errota zeuden.
Demografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
2021 urteko erroldaren arabera 227 biztanle zituen Untzitibarrak.[8]
| 1842 | 1857 | 1860 | 1877 | 1887 | 1897 | 1900 | 1910 | 1920 | 1930 | 1940 | 1950 | 1960 | 1970 | 1981 | 1991 | 2001 | 2011 | 2021 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 724 | 753 | 797 | 749 | 729 | 706 | 739 | 758 | 753 | 749 | 624 | 618 | 492 | 284 | 170 | 229 | 231 | 235 | 227 |
Ekonomia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Untzitibarreko biztanleria batez ere adinekoa da, eta horregatik gehienak erretiratuta daude. Gainerako biztanleek nekazaritzan lan egiten dute ia erabat, batez ere hegoalderago dagoen ibarrean, non landu daitekeen azalera handiagoa den. Horrez gain, Iruñerria edo Irunberri bezalako industrialdeetatik hurbil daudenez, bertako biztanleetako batzuk egunero joaten dira hara lan egitera eta bailaran bizitzera.
Politika[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Untzitibarreko udaletxea Untziti kontzejuaren erdialdean dago, eta idazkaria, era berean, Ibargoitiko, Lizoainibar-Arriasgoitiko, Eloko, Itzagaondoko eta Urrozko Udaletako idazkaria da. Udalbatza ibarreko alkateak eta hiru zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Antonio San Miguel Jimenez da, Untziti Lan eta Aurrera Egin hautagai gisa aurkeztu zena.
Hauteskundeak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Udal hauteskundeak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
| Alderdia | Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1979 | 1983 | 1987 | 1991 | 1995 | 1999 | 2003 | 2007 | 2011 | 2015 | 2019 | |
| Untziti Lan eta Aurrera Egin | - | - | - | - | - | - | - | - | - | 5 | - |
| Untzitibarreko Herritarren Koalizioa | - | - | - | - | - | - | - | - | 5 | - | - |
| Untzitibarreko Herri Elkartea | - | - | - | - | - | - | - | 5 | - | - | - |
| Untzitibarreko Talde Independentea | - | 1 | 2 | 2 | 7 | 3 | 5 | 0 | - | - | - |
| Isalaga | - | - | - | - | - | - | 0 | - | - | - | - |
| Untzitibarreko Herrien Taldea | 1 | - | - | - | - | 2 | - | - | - | - | - |
| Untzitibarreko Abeltzainen Elkartea | 2 | 4 | - | 3 | - | - | - | - | - | - | - |
| Untzitibarreko Unitateak Taldekatzea | 1 | - | 3 | - | - | - | - | - | - | - | - |
Foru hauteskundeak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:
|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Udala[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Udalaren egoitza eta udaletxea Untziti ibarburuan dago.
Egungo banaketa[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Untzitibarreko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Antonio San Miguel Jimenez da, Untziti Lan eta Aurrera Egingoa. Zinegotziak 4 daude:
- Salvador Arizcuren Garcia
- Ana Isabel Larraya Asiain
- Miguel Irigoyen Echegaray
- Soledad Linto Iriarte
Alkateak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
1979tik, Untzitibarrek 6 alkate izan ditu:
| Alkatea | Agintaldi hasiera | Agintaldi amaiera | Alderdia[9] | |
| Jose Arnaldo Biurrun Eslava | 1979 | 1983 | Untzitibarreko Abeltzainen Elkartea | |
| Miguel Angel Astrain Elizalde | 1983 | 1987 | Untzitibarreko Abeltzainen Elkartea | |
| Miguel Angel Astrain Elizalde | 1987 | 1991 | Untzitibarreko Unitateak Taldekatzea | |
| Jose Javier Elizalde Aranguren | 1991 | 1995 | Untzitibarreko Abeltzainen Elkartea | |
| Pedro Buldain Zozaya | 1995 | 2003 | Untzitibarreko Talde Independentea | |
| Miguel Angel Astrain Elizalde | 2003 | 2007 | Untzitibarreko Talde Independentea | |
| Antonio San Miguel Jimenez | 2007 | 2011 | Untzitibarreko Herri Elkartea | |
| Javier Linto Iriarte | 2011 | 2015 | Untzitibarreko Herritarren Koalizioa | |
| Antonio San Miguel Jimenez | 2015 | jardunean | Untziti Lan eta Aurrera Egin | |
Kultura[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Euskara[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Untzitibar sailkatu zen, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkian, Pirinioaurreko Itzagaondoa eta Ibargoiti ibarrekin hitz egiten zena.[10]
Koldo Zuazok, 2010ean, Untzitibar atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.[11] Nafarroako eremu ez-euskaldunean dago kokatuta.
Udalerri honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak du. Horregatik sailkatzen da Pirinioaurrera azpieuskalkian. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Untzitibarreko mintzaira zaharrak ia ez du hiztunik.
Jaiak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- Untzitiko San Pedroko jaiak: apirilaren azken asteburuan
- Zabaltzetako San Lorentzoko jaiak: abuztuaren bigarren asteburuan
- Altzorrizko Garbikundeko Andre Mariaren jaiak: abuztuaren azken asteburuan
Ondasun nabarmenak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
.jpg)
- Altzorrizko Garbikundeko Andre Mariaren eliza, XIV. mendeko kristiau eliza, gotiko estiloan.
- Artaizko San Martin eliza, XII. mendeko kristiau eliza, erromaniko estiloan.
- Artaizko iturri erromanikoa, XIII. mendeko iturria, erromaniko estiloan.
- Artaizko dorrea, XIV. mendeko dorretxea, gotiko estiloan.
- Errondoko dorrea, Erdi Aroko dorretxea.
- Naxurietako Santo Tomas eliza, Erdi Aroko kristiau eliza, erromaniko estiloan.
- Untzitiko San Pedro eliza zaharra, XIV. mendeko kristiau eliza, gotiko estiloan.
- Untzitiko San Pedro eliza berria, XVIII. mendeko kristiau eliza.
- Zabaltzetako San Lorentzo eliza, Erdi Aroko kristiau eliza.
- Zenboraingo Ikerkundeko Andre Mariaren eliza, XV. mendeko kristiau eliza, gotiko estiloan.
- Zorokiaingo San Andres eliza, XIII. mendeko kristiau eliza, erromaniko estiloan.
Untzitibartar ospetsuak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- Celestino Aos (1945-), apaiz, psikologo eta teologo.
Irudiak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Untzitiko enparantza
Oharrak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.
- ↑ a b c d e f Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
- ↑ Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 50-55 or..
- ↑ Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
- ↑ «Untzitibar - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
- ↑ Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1977). Heraldica municipal, merindad de Sangüesa (I) : Abaurrea-Izalzu. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0076-4. PMC 911388951. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
- ↑ .
- ↑ Eloko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
- ↑ «Untzitibar» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
- ↑ (Gaztelaniaz) «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
- ↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
- ↑ Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.
Ikus, gainera[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Datuak: Q962258
Multimedia: Unciti
Liburuak: Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Untziti
| |||||||||||
| |||||
| |||||||||||||||||||||||