Wayang

Wikipedia, Entziklopedia askea
Wayang Kulit ikuskizunean hiru osagai nagusi daude, besteak beste, Dalang, Gamelan (Musika eta Sindhen) eta Wayang Kulit bera.

Wayang, wajang izenez ere ezaguna (javaneraz: ꦮꦪꦁ, erromanizatuz: wayang), Indonesiako Java uhartean sortutako txotxongilo-antzerki forma tradizionala da.[1][2] Wayang-ek ikuskizun dramatiko osoari egiten dio erreferentzia. Batzuetan, larruzko txotxongiloari berari wayang esaten zaio.[3] Wayang txotxongilo antzerkiaren emanaldiak Javan, gamelan orkestra batek lagunduta daude, eta Balien genero wayang-ak. Istorio dramatikoek mitologiak irudikatzen dituzte, hala nola Ramayana eta Mahabharata epopeia hinduetako pasarteak, eta baita kondaira kulturalen tokiko egokitzapenak ere.[4] Tradizionalki, wayang bat gauerditik egunsentiko ikuskizun erritualizatuan antzezten du "dalang" batek (txotxongiloak mugitzen dituen maisua edo titiriteroa), artista eta lider espiritual batek, eta jendeak pantailaren bi aldeetatik ikusten du emanaldia.[5]

Wayang-en emanaldiak oso ezagunak dira oraindik indonesiarren artean, batez ere Java eta Bali uharteetan. Wayang-en emanaldiak erritu, zeremonia eta ekitaldi jakin batzuetan egiten dira, eta azken aldean baita eremu turistikoetan ere. Testuinguru erritualetan, txotxongilo ikuskizunak otoitz erritualetarako erabiltzen dira (bereziki Baliko tenpluetan egiten dira)[6] ruwatan erritualak (Sukerto umeak zorte txarretik garbitzea) eta sedekah bumi erritualak (jainkoari eskerrak emateko uzta ugariengatik). Zeremonia testuinguruetan, normalean mantenan (ezkontza zeremonia javarrera) eta sunatan (zirkunzisio zeremonia) ospatzeko erabiltzen da. Ekitaldietan berriz, Independentzia Egunean, eta udalen, enpresen zein norbaiten urteurrena ospatzeko erabiltzen da, egun jakin batzuk gogoratuz. Turismo jarduerak garatzen diren aro moderno honetan ere, wayang txotxongiloen ikuskizunak turismo kulturalaren erakargarri bezala erabiltzen dira.[7]

Wayang indonesiarraren kulturaren gailurretako bat da, beste kultura askoren artean nabarmentzen dela. Wayang-en tradizioak antzezpena, kantua, musika, drama, literatura, pintura, eskultura, taila eta arte sinbolikoak batzen ditu. Bestalde, Wayang-en tradizioak mila urte baino gehiagoz garatzen jarraitzen du informazioa, predikua, hezkuntza, ulermen filosofikoa eta entretenimendua.[8]

Dalang (titiriteroa) wayang golek (egurrezko txotxongiloa) emanaldi batean, 1880 eta 1910 artean.

UNESCOk Wayang larruzko itzal-txotxongilo laua (wayang kulit), egurrezko txotxongilo laua (wayang klitik) eta hiru dimentsioko egurrezko txotxongiloa (wayang golek) antzerki kategorian izendatu zituen 2003ko azaroan, Gizateriaren Ahozko Ondare Immaterialaren Maisulan bezala. Aitorpenaren truke, UNESCOk indonesiarrei tradizioa gordetzeko eskatu zien.[9]

Etimologia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Wayang terminoa javanerazko "itzala” edo "irudimena" hitza da. Indonesian hitzaren baliokidea bayang da. Eguneroko javanera eta indonesierazko hiztegi modernoan, wayang-ek txotxongiloa bera edo txotxongilo antzerkiaren emanaldi osoari erreferentzia egin diezaioke.[10]

Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Wayang Indonesiako txotxongilo antzerki tradizionala da, eta wayang antzinako ipuin kontaketa, bere txotxongilo landuengatik eta musika estilo konplexuengatik ezaguna. Lehenengo frogak K.o. I. milurtekoaren amaierakoak dira, Erdi Aroko testuetan eta arkeologi aztarnategietan agertzen direlako. Wayang-en jatorriari buruzko lau teoria daude (Java, Java-India, India eta Txina), baina teoria nagusiak bi bakarrik dira:[11]

  • Jatorri indigena (Java): Wayang benetako indonesiarra dela dioten adituak Brandes, G.A.J. Hazeu, Rentse, Kats eta Kruyt dira. Gainera, Brandesen arabera, txotxongiloak Javakoak dira. Antzinako Indonesiako kulturaren emaitzak aurkezten ditu, hala nola: gamelan, diru-sistema, forma metrikoak, batik, astronomia, arroz-soro hezeak nola hazi, eta gobernuaren administrazioa. Wayang oso lotuta dago Javako kultura sozialarekin eta bizitza erlijiosoarekin. Indiar txotxongiloak javandar wayang-en desberdinak dira. Wayang-eko termino tekniko guztiak Javakoak dira, ez sanskritotik hartuak. Wayang ez zen Asia kontinentaleko beste itzal-txotxongilo mota batetik eratorria, baizik eta javandarren beraien sorkuntza izan zen. Iritzi hau beste hizkuntza batzuetatik mailegatzen ez diren wayang etaparekin lotutako terminoen erabileran oinarritzen da, edo bestela esanda, termino hauek jatorriz javanerazko terminoak dira. Era berean, Javan eta Balin aurkitutako wayang kulit-ean erabiltzen diren beste termino tekniko batzuk tokiko hizkuntzetan oinarritzen dira, nahiz eta antzezlana mitologia budista edo hinduan oinarrituz. Wayang Javatik zetorrela esan zuen Hazeu-k ere. Txotxongiloaren egitura oso eredu zahar baten arabera osatuta dago (txotxongiloari kontatzeko modua, ahotsaren altuera, hizkuntza eta esamoldeak). Diseinu teknikoa, estiloa eta javerako antzezlanen konposizioa, arbasoen gurtzetik hazten da. Katsek dio termino teknikoa Javatik datorrela argi eta garbi, eta wayang Indiaren laguntzarik gabe jaio zela, irudi kultural oso zaharra izanik. IX. mendea baino lehen, bertako biztanleriarena zen. Erlijio praktikekin oso lotuta zegoen (intsentsua eta gaua / izpiritu ibiltariak). Panakawan-ek javanerazko izena erabiltzen du, Indiako heroien desberdina. Kruytek dio wayang xamanismotik datorrela, antzinako uhartediko forma zeremonialekin alderatuz, izpirituaren munduarekin harremana izatea helburu dutenak, arimaren handitasuna goraipatzen duen poesia erlijiosoa aurkeztuz.[12]
  • Indiar jatorria: Hinduismoa eta budismoa Indonesiako uharteetara I. milurtekoaren hasierako mendeetan iritsi ziren, eta teologiarekin batera, Indonesiako eta Indiako azpi-kontinenteko herriek kultura, arkitektura eta merkataritzako ondasunak trukatu zituzten. Txotxongiloen arteak eta antzerki dramatikoak Indiako antzinako testuetan dokumentatu dira.[13] Gainera, Indiako hegoaldeko kostaldeko eskualdeak (Andhra Pradesh eta Tamil Nadu) Indonesiako uharteekin gehien elkarreragin zuenak, tholu bommalata izeneko txotxongiloen arte korapilatsua izan du, wayang-ekin elementu asko partekatzen dituena. Pertsonaia batzuk, hala nola Vidusaka drama sanskritoan eta Semar wayang-en, oso antzekoak dira. Indiako mitologiak eta epopeia hinduetako pertsonaiak ageri dira antzezten diren antzezlan nagusietako askotan, eta guztiek indiar jatorri posibleak iradokitzen dituzte, edo gutxienez, Indonesiako historiaren islamiar aurreko garaiaren eragin bat. Jivan Panik dio wayang-a Indiako ekialdeko Odisha-ren bi arteetatik garatu zela, Ravana Chhaya txotxongilo antzerkitik eta Chhau dantzatik.[14]
Wayang Beber desa Gelaran-en emanaldia Wahidin Soedirohoesodo doktorearen etxean, Yogyakartan. Erdialdean GAJ Hazeu doktorea, Holandako Ekialdeko Indiak, 1902an.

Baina bere jatorria edozein dela ere, adierazi du Brandonek, wayang javango fenomeno baten garatu zen. Txinan edo Indian ez dago benetako txotxongiloen itzalen artelanik, Javako wayang-ek adierazitako sofistikazio, sakontasun eta sormena duenik.[15]

Wayang-i buruz ezagutzen den erregistrorik zaharrena IX. mendekoa da. K.o. 840 inguruan Maharaja Sri Lokapalak, Jaha Inskripzio zaharrak (Kawi) Medang Erreinua osatzen dute Erdialdeko Javan, eta hiru interpretatzaile mota aipatzen dira: atapukan, aringgit eta abanol. Aringgit-ek Wayang txotxongiloen ikuskizuna esan nahi du, Atapukan-ek maskaren dantza ikuskizuna adierazten du, eta abanwalek txantxaren artea. Ringgit XI. mendeko javerako poema batean larruzko itzal irudi gisa deskribatzen da.[16]

K.o. 903an, Balitung (Mantyasih) inskripzioak, Sanjaya dinastiako Balitung erregeak sortu zituen, Antzinako Medang Erreinuan: "Si Galigi Mawayang Buat Hyang Macarita Bimma Ya Kumarak" dio, bere itzulpena honakoa izanik, "Galigik jainkoentzako txotxongilo ikuskizun bat egin zuen, Bima Kumara". Badirudi txotxongilo-antzerki tradizionalaren zenbait ezaugarri bizirik iraun dutela garai hartatik. Galigi antzezle ibiltaria zen, eta erregeak ospakizun berezi batean aritzeko eskatu zion. Ekitaldi hartan Mahabharatako Bhima heroiari buruzko istorio bat antzeztu zuen.[17]

Arte forma[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Dalang (Txotxongilo maisua), borroka bat irudikatzen Wayang Kulit Emanaldian.

- Wayang kulit, "azala", txotxongiloen larruzko eraikuntzari egiten dio erreferentzia, erreminta finekin arreta handiz zizelkatuta daudenak, kontu handiz moldatutako bufalo adarren heldulekuekin eta kontrol mahatekin lagunduta eta tonu ederretan margotuta, urrea barne.[18] Istorioak Ramayana eta Mahabharata epopeia hinduetatik atera ohi dira. Javaner wayang-en punokawan izeneko karaktere familia bat dago; batzuetan "pailazo-zerbitzariak" deitzen zaie, normalean istorioaren heroiarekin lotzen direlako, eta tarte umoretsu eta filosofikoak eskaintzen dituztelako. Semar maitasunaren jainkoa da, gizakiei laguntzeko lurrean bizitzea onartu duena. Hiru seme ditu: Gareng (zaharrena), Petruk eta Bagong (gazteena). Pertsonaia hauek ez ziren epopeia hinduetan sortu, baina geroago gehitu ziren. Kabaret politiko baten antzeko zerbait eskaintzen dute, esamesak eta gai garaikideak jorratzen dituztelako.[19]

- Wayang golek hiru dimentsioko egurrezko hagatxo txotxongiloak dira, behetik gorputza zeharkatzen duen egurrezko haga baten bidez eta eskuei loturiko makilen bidez funtzionatzen dutenak. Txotxongiloen eraikuntzak haien aldakortasuna, adierazkortasuna eta giza dantza imitatzeko gaitasunean laguntzen du. Gaur egun, wayang golek Mendebaldeko Javako sundanar kulturarekin lotuta dago batez ere. Erdialdeko Javan, egurrezko wayang-a wayang menak bezala ere ezagutzen da, Java Central-eko Kudusen jatorrikoa.[20]

- Wayang klitik, edo Wayang karucil zifrek wayang golek eta wayang kulit-en irudien erdiko puntua hartzen dute. Wayang kulit irudien antzera eraikitzen dira, baina larruaren ordez egur zati meheetatik, eta, wayang kulit irudiak bezala, itzal txotxongilo gisa erabiltzen dira.[19]

Wayang Gole-en emanaldia (3D egurrezko txotxongiloekin), Indonesia.

- Wayang beber, kontatzen diren istorioek korritu-margotutako aurkezpenetan oinarritzen dira. Wayang beber-ek antzekotasun handiak ditu Erdi Aroko eta Europa modernoaren hasierako urteroko azoketan ohikoak ziren balada ilustratuen formako narrazioekin. Patu bera izan dute ere: ia desagertu egin dira, nahiz eta oraindik ere badauden wayang beber-aren alde egiten duten zenbait artista taldetan, hala nola Java Erdiko Surakarta (Solo) bezalako lekuetan.[21]

- Wayang wong, wayang orang (literalki "giza wayang") izenez ere ezaguna, javango antzerki emanaldi mota bat da, non giza pertsonaiak txotxongiloen ikuskizun baten mugimenduak imitatzen dituena. Ikuskizunak giza pertsonaien dantza ere integratzen du antzezpen dramatikoan. Normalean Ramayanaren edo Mahabharataren pasarteak erakusten ditu. [22]

Istorioak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Wayang pertsonaiak hainbat istorio eta agertokitatik eratorritakoak dira. Ezagunena eta antzinakoena wayang purwa da, bere istorioa eta pertsonaiak Ramayana eta Mahabharata indiar hindu epikoetatik eratorritakoak, Hastinapura, Ayodhya eta Alengkapura (Lanka) antzinako erreinuetan kokatuta. Beste pertsonaia talde bat Panji ziklotik eratorria da, Javan jatorriz Kediri Erreinuan garatua; istorio hauek Janggala eta Panjalu (Kediri) javandar erreinu bikietan kokatzen dira.[23]

Beste istorio batzuk[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Historikoki ezaguna den wayang kulit-a normalean Mahabharata eta Ramayana epopeia hinduetan oinarritzen da. 1960ko hamarkadan, kristau misiolari-ak ahaleginak egin zituzten wayang wahyu sortzeko. Timotheus L. Wignyosubroto anai jesuita javarrak ikuskizuna erabili zuen javandarrei eta beste indonesiarrei Bibliaren eta Eliza Katolikoaren irakaspenak entzuleei eskuragarri helarazteko. Era berean, wayang sadat-ek Islamaren irakaspen erlijiosoetarako wayang zabaldu zuen, eta wayang pancasilak politika nazionalerako bitarteko gisa erabili zuen. Halaber, fikzio modernoan wayang artearekin berriro kontatzeko saiakerak ere egon dira, adibidez Tintuoy Chuo eta Dalang Pak Dain malaysiarrek egindako Star Wars ospetsua.[24]

Wayang Klithik (Egurrezko txotxongilo laua) Damar Wulan, Tropenmuseum bilduman, Indonesian.

Testuinguru kulturala[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Bere hasierako funtzioa, wayang "hyang" sinesmenaren arbasoen izpirituei zuzendutako errituala zen. Gainera, wayang-ek rol aldaketa bat jasatu zuen, komunikazio sozialerako bitarteko bezala bilakatuz. Wayang-en antzezten diren antzezlanek, normalean, hainbat balio izan ohi dituzte, hala nola hezkuntza, kultura eta filosofiaren irakaspenak. Wayang-en bitarteko eraginkor gisa funtzionatzen du mezuak, informazioa eta ikasgaiak helarazteko. Wayang hinduismotik Islamera erlijioak zabaltzeko ere erabili zen. Wayang txotxongiloen malgutasuna dela eta, gaur egun oraindik existitzen dira eta hainbat helburutarako erabiltzen dira. Horrela, wayang-en funtzioak hirutan multzoka daitezke: Tatanan (arauak eta balioak), Tuntunan (gidalerroak), eta Tontonan (aisialdia).[25]

Artista[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Dalang txotxongiloen maisua, batzuetan dhalang edo kawi dalang izenez ere aipatzen dena, antzezpenaren atzean dagoen titiriteroa da. Bera da pantailaren atzean esertzen dena, istorioaren pertsonaia ezberdinen elkarrizketak abesten eta kontatzen dituena. Orkestra tradizional bat atzealdean duenean oihartzun handiko melodia eta erritmo konbentzionala eskaintzeko, dalang-ek bere ahotsa modulatzen du suspensea sortzeko, drama areagotuz. Beti, antzezlana ongiak gaizkiaren gaineko garaipenarekin bukatzen da. Dalang oso errespetatua da Indonesiako kulturan bere ezagutzagatik, arteagatik eta epopeia erlijiosoetako istorio espiritualak biziarazteko gai delako.[26]

Wayang Museoa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Wayang Museoa Kota Tua Jakarta-ko (hiri zaharra) turismo eremuan dago, honako helbidean: Jalan Pintu Besar Utara No.27, Jakarta 11110, Indonesia. Wayang Museoa Museo Historikoaren ondoan dago eta Indonesiako wayang bilduma mota desberdinak ditu, hala nola, wayang kulit, wayang golek, wayang klithik, wayang suket, wayang beber eta Indonesiako beste wayang batzuk. Horretaz gain, maskarak (Topeng), gamelan eta wayang margo bilduma bat dago, eta Indonesiakoak ez ezik, hainbat herrialdetako txotxongilo bildumak ere badaude, hala nola Malaysia, Thailandia, Kanbodia, Surinam, Txina, Vietnam, Frantzia, India, eta Turkiakoak.[27]

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ (Ingelesez) "Wayang puppet theatre", Inscribed in 2008 (3.COM) on the Representative List of the Intangible Cultural Heritage of Humanity (originally proclaimed in 2003)".. UNESCO.
  2. ↑ (Ingelesez) "Wayang: Indonesian Theatre". Encyclopaedia Britannica.
  3. ↑ (Ingelesez) Siyuan Liu. (2016). Routledge Handbook of Asian Theatre. Routledge, 72–81 or. ISBN 978-1-317-27886-3..
  4. ↑ (Ingelesez) Bonnefoy, Yves. (1993). Asian Mythologies. University of Chicago Press, 162 or. ISBN 978-0-226-06456-7..
  5. ↑ (Ingelesez) Don Rubin; Chua Soo Pong; Ravi Chaturvedi; et al.. (2001). The World Encyclopedia of Contemporary Theatre: Asia/Pacific.. Taylor & Francis, 184–186 or. ISBN 978-0-415-26087-9..
  6. ↑ (Indonesieraz) "Pertunjukan Wayang Kulit sebagai Atraksi Budaya Baik atau Buruk?". www.kompasiana.com.
  7. ↑ (Ingelesez) Brandon, James R.. (2009). Theatre in Southeast Asia. Harvard University Press, 46–54, 143–144, 150–152 or. ISBN 978-0-674-02874-6..
  8. ↑ (Ingelesez) Foley, Kathy. (2016). Routledge Handbook of Asian Theatre. Siyuan Liu (ed.). Routledge, 181–182 or. ISBN 978-1-317-27886-3..
  9. ↑ (Indonesieraz) "Wayang: Aset Budaya Nasional Sebagai Refleksi Kehidupan dengan Kandungan Nilai-nilai Falsafah Timur". Indonesian Ministry of Education and Culture (Kemdikbud).
  10. ↑ (Ingelesez) Mair, Victor H.. (1988). Painting and Performance: Picture Recitation and Its Indian Genesis. Honolulu: University of Hawaii Press, 58 or..
  11. ↑ (Ingelesez) Brandon, James R.. (2009). Theatre in Southeast Asia. Harvard University Press, 143–145, 352–353 or. ISBN 978-0-674-02874-6..
  12. ↑ (Ingelesez) Miyao, J.. (1977). "An International Seminar on the Shadow Plays of Asia". P. L. Amin Sweeney and Akira Goto (ed.) . Southeast Asia: History and Culture. Japan Society for Southeast Asian Studies, 142–146 or. ISBN doi:10.5512/sea.1977.142..
  13. ↑ (Ingelesez) Varadpande, Manohar Laxman. (1987). History of Indian Theatre, Volume 1. New Delhi: Abhinav Publications, 75 or. ISBN 9788170172215..
  14. ↑ (Ingelesez) Foley, Kathy. (2016). Routledge Handbook of Asian Theatre. Siyuan Liu (ed.). Routledge, 181–182 or. ISBN 978-1-317-27886-3..
  15. ↑ (Indonesieraz) Drs. R. Soekmono. (1973). Pengantar Sejarah Kebudayaan Indonesia 2. Yogyakarta: Penerbit Kanisius, 56 or..
  16. ↑ (Indonesieraz) "Cerita Panji, Pusaka Budaya Nusantara yang tidak Habis Digali". www.mediaindonesia.com.
  17. ↑ (Ingelesez) Sumarsam. (1995). Gamelan: Cultural Interaction and Musical Development in Central Java. University of Chicago Press, 30 or. ISBN 978-0-226-78011-5..
  18. ↑ (Ingelesez) Sudarman, Simon. (2012). 'Sagio: Striving to preserve wayang'. The Jakarta Post.
  19. ↑ a b Eckersley, M. (2009). Drama from the Rim: Asian Pacific Drama Book. Drama Victoria. Melbourne, 59 or..
  20. ↑ (Ingelesez) Inna Solomonik. (1980). "Wayang Purwa Puppets: The Language of the Silhouette". Bijdragen tot de Taal-, Land- en Volkenkunde, Leiden, 482–497 or..
  21. ↑ (Ingelesez) Ganug Nugroho, Adil. (2012). "Joko Sri Yono: Preserving 'wayang beber'". The Jakarta Post.
  22. ↑ (Indonesieraz) Notopertomo, Margono; Warih Jatirahayu. (2001). 51 Karakter Tokoh Wayang Populer. Klaten, Indonesia: Hafamina ISBN 979-26-7496-9..
  23. ↑ (Ingelesez) Petersen, Robert S.. "The Island in the Middle: The Domains of Wayang Golek Menak, The Rod Puppetry of Central Java.. In Theatre Survey 34.2..
  24. ↑ (Ingelesez) Poplawska, Marzanna. (2004). "Wayang Wahyu as an Example of Christian Forms of Shadow Theatre". Asian Theatre Journal. Johns Hopkins University Press. 21 (2), 194–202 or. ISBN doi:10.1353/atj.2004.0024. S2CID 144932653...
  25. ↑ (Ingelesez) Sedana, I Nyoman; Foley, Kathy. (1993). "The Education of a Balinese Dalang". Asian Theatre Journal. University of Hawaii Press, 81–100 or. ISBN doi:10.2307/1124218. JSTOR 1124218...
  26. ↑ (Ingelesez) Siyuan Liu. (2016). Routledge Handbook of Asian Theatre. Routledge, 166, 175, 76–78. or. ISBN 978-1-317-27886-3..
  27. ↑ (Indonesieraz) "Museum Wayang Jakarta". Museum Jakarta.

Ikus, gainera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Wayang&oldid=9601566"(e)tik eskuratuta