Edukira joan

Xake

Artikulu hau Wikipedia guztiek izan beharreko artikuluen zerrendaren parte da
Wikipedia, Entziklopedia askea
Xakelari» orritik birbideratua)

Xake jokoa, irudiak bere hasierako kokalekuan.
Sofonisba Anguissola (c. 1532-1625): Xake partida (1555)

Xakea bi jokalarirentzako mahai-jokoa edo kirola da. [1]. Jokoaren helburua da jokalari bakoitzak, zuriak eta beltzak deitzen zaiena, bere koloreko xake-piezen armada kontrolatuz, aurkariaren erregea hiltzea, xake mate deitzen dena. Batzuetan, nazioarteko xakea edo mendebaldeko xakea esaten zaio, lotutako beste joko batzuetatik bereizteko, hala nola xiangqitik (txinatar x tuakea) eta shogitik (japoniar xakea). Xakearen historia dokumentatua VII. mendean hasten da, gutxienez, Indian chaturanga izeneko jokoa agertu zenean. Xakearen arauak, gaur egun ezagutzen den bezala, XV. mendearen amaieran sortu ziren Europan, eta XIX. mendearen amaieran estandarizatu eta onartu ziren unibertsalki. Gaur egun, xakea munduko joko ezagunenetako bat da, milioika pertsonak mundu osoan egiten dutena.

Xakea estrategia abstraktuko jokoa da, eta ez dago ezkutuko informaziorik, ez zorizko elementurik. 64 laukiko taula batean jokatzen da, 8 x 8ko lauki-sare batean. Hasieran, jokalari bakoitzak hamasei pieza kontrolatzen ditu: errege bat, dama bat, bi dorre, bi alfil, bi zaldun eta zortzi peoi. Zuriak mugitzen dira lehenik, eta ondoren beltzak. Partida irabazteko, aurkariaren erregeari xake matea egin behar da, hau da, ezinbestean harrapatuta geratu behar da. Partida berdinketan amaitzeko hainbat modu ere badaude.

Xake antolatua XIX. mendean sortu zen. Gaur egun, xake-txapelketak FIDEk (Nazioarteko Xake Federazioa) arautzen ditu nazioartean. Mundu osoan ezaguna den xakeko munduko lehen txapelduna, Wilhelm Steinitz, txapeldun izan zen 1886an; Gukesh Dommaraju da 2024ko munduko txapelduna. Xakearen hasieratik corpus teoriko izugarria garatu da. Xakeak, era berean, eragina izan du mendebaldeko kulturan eta artean, eta loturak ditu beste arlo batzuekin, hala nola matematikarekin, informatikarekin eta psikologiarekin.

Lehen informatikarien helburuetako bat xakean jokatuko zuen makina bat sortzea zen. 1997an, Garry Kasparov garaitu zuenean, Deep Blue partida batean munduko txapelduna irabazi zuen lehen ordenagailua bihurtu zen. Gaur egungo xake-motorrak giza jokalari onenak baino askoz indartsuagoak dira, eta eragin handia izan dute xakearen teoriaren garapenean; hala ere, xakea ez da ebatzitako jokoa.

Xakearen arauak FIDEk (Fédération Internationale des Échecs; «Nazioarteko Xake Federazioa»), munduko xakearen erakunde zuzendariak, argitaratzen ditu bere Eskuliburuan[2]. Nazioetako zuzendaritza-organoek edo afiliatu gabeko xake-erakundeek, argitaletxe komertzialek eta abarrek argitaratutako arauak desberdinak izan daitezke zenbait xehetasunetan. FIDEren arauak 2023an berrikusi ziren azken aldiz.

abcdefgh
8
a8 dorre beltza
b8 zaldi beltza
c8 alfil beltza
d8 erregin beltza
e8 errege beltza
f8 alfil beltza
g8 zaldi beltza
h8 dorre beltza
a7 peoi beltza
b7 peoi beltza
c7 peoi beltza
d7 peoi beltza
e7 peoi beltza
f7 peoi beltza
g7 peoi beltza
h7 peoi beltza
a2 peoi zuria
b2 peoi zuria
c2 peoi zuria
d2 peoi zuria
e2 peoi zuria
f2 peoi zuria
g2 peoi zuria
h2 peoi zuria
a1 dorre zuria
b1 zaldi zuria
c1 alfil zuria
d1 erregin zuria
e1 errege zuria
f1 alfil zuria
g1 zaldi zuria
h1 dorre zuria
8
77
66
55
44
33
22
11
abcdefgh
Hasierako posizioan: lehen lerroan: gaztelua, zalduna, alfila, dama, erregea, alfila, zalduna eta dorrea; bigarren lerroan: peoiak

Xake jokoak estilo ugaritan aurkezten dira. Staunton modeloa da ohikoena, eta lehiaketetarako eskatu ohi dena[3]. Xake jokoak bi koloretako piezekin datoz, zuria eta beltza deituak, edozein dela ere haien benetako kolorea; kolore jokoak kontrolatzen dituzten jokalariei txuria eta beltza deitzen zaie, hurrenez hurren. Joko bakoitzak gutxienez bi koloretako 16 pieza ditu: errege bat, dama bat, bi gaztelu, bi alfil, bi zaldun eta zortzi peoi. Xake taula zortzi zerrenda eta zortzi zutabe dituen karratua da. Berez jokoarentzat alde nabarmenik ez dagoen arren, kolore zuria eta beltza txandakatzen dira taula horretan, 64 karratuko joko-eremua egin arte.

Partida hasteko, pieza zuriak lehenengo lerroan jartzen dira, ezkerretik eskuinera, ordena honetan: gaztelua, zalduna, alfila, dama, erregea, alfila, zalduna eta gaztelua. Peoiak bigarren ilarako lauki bakoitzean jartzen dira. Beltzen posizioak zuriena islatzen du, ilara bakoitzean pieza baliokideak dituztela. Taula orientatuta dago, jokalari bakoitzarengandik hurbilen dagoen eskuineko izkina lauki argi bat izan dadin; ondorioz, dama zuria lauki argi batean hasten da beti, eta dama beltza lauki ilun batean. Hori gogora daiteke «eskuinean zuria» eta «dama beti bere kolorean» esaldiekin[4].

Lehiaketan, piezen koloreak jokalariei esleitzen dizkiete antolatzaileek. Partida informaletan, koloreak elkarren artean adostuta edo ausaz erabaki daitezke, adibidez, txanpon bat airera botaz, edota peoi zuri bat esku batean eta peoi beltz bat bestean ezkutatuz eta aurkariari hautua eginaraziz.

Txuriak mugitzen dira lehenengo, eta ondoren jokalariek txandaka egiten dute. Pieza bat mugitzen da txanda bakoitzean (endrokean izan ezik, horretan bi pieza mugitzen baitira). Diagrametan, puntuek adierazten dute pieza mota bakoitza zein laukitxotara mugi daitekeen, baldin eta pieza lagunik ez badute eta tartean inolako koloretako piezarik ez badago (zaldia izan ezik, bitarteko edozein piezaren gainetik salto egiten baitu). En passant delakoa izan ezik, pieza batek etsaiaren pieza bat harrapatzen du, okupatzen duen laukira mugituz, jokotik kenduz eta bere lekua hartuz. Peoia da mugitzen den norabidean harrapatzen ez duen pieza bakarra, eta norabide bakarrean (jokalariaren ikuspegitik aurrera) mugitzen eta harrapatzen den pieza bakarra da. Esaten da pieza batek kontrola ditzakeela harrapatuko lituzkeen lauki hutsak, harrapatuko lituzkeen etsaien piezak dituzten laukiak erasotzen dituela, eta kolore bereko piezak dituzten laukiak defendatzen dituela, non berriro harrapatuko lituzkeen. Mugitzea derrigorrezkoa da; jokalari batek ezin du txanda bat gainditu, ezta mugitu behar izatea kaltegarria denean ere.

Sakontzeko, irakurri: «Errege (xakea)»
Erregearen mugimenduak
abcdefgh
8
e6 white circle
f6 white circle
g6 white circle
e5 white circle
f5 errege zuria
g5 white circle
e4 white circle
f4 white circle
g4 white circle
8
77
66
55
44
33
22
11
abcdefgh

Erregea piezarik garrantzitsuena da, jokoa berau defendatzean datzalako. Nahi duen lekurantz mugi daiteke (ezker-eskuin, aurrera-atzera eta diagonalean), beti ere mugimendu bakoitzean lauki bat eginez. Gazteluarekin batera endroke izeneko mugimendua egin dezake: hor, erregea dorrearen beste aldean babesten den mugimendu bakar baten (endroke luzea eta endroke laburra daude, erregearen aldean edo damaren aldean egiten diren endrokeak bereizteko). Gazteluarekin batera egiten den jokaldia den arren, arauz erregearen jokalditzat jotzen da endrokea.

Sakontzeko, irakurri: «Dama (xakea)»
Damaren mugimenduak
abcdefgh
8
d8 white circle
h8 white circle
a7 white circle
d7 white circle
g7 white circle
b6 white circle
d6 white circle
f6 white circle
c5 white circle
d5 white circle
e5 white circle
a4 white circle
b4 white circle
c4 white circle
d4 erregin zuria
e4 white circle
f4 white circle
g4 white circle
h4 white circle
c3 white circle
d3 white circle
e3 white circle
b2 white circle
d2 white circle
f2 white circle
a1 white circle
d1 white circle
g1 white circle
8
77
66
55
44
33
22
11
abcdefgh

Dama edo Anderea da erregearen ostean piezarik garrantzitsuena, eta balio gehien daukana. Jokalari batzuek Xake damari ere erabiltzen dute berau jateko arriskuan dagoenean. Edozein mugimendu egin dezake ezker-eskuin, aurrera-atzera eta diagonalean nahi dituen koadro guztiak mugituz jokaldi bakoitzean.

Gaztelua edo dorrea

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Dorre (xakea)»
Gazteluaren mugimenduak
abcdefgh
8
d8 white circle
d7 white circle
d6 white circle
a5 white circle
b5 white circle
c5 white circle
d5 dorre zuria
e5 white circle
f5 white circle
g5 white circle
h5 white circle
d4 white circle
d3 white circle
d2 white circle
d1 white circle
8
77
66
55
44
33
22
11
abcdefgh

Gazteluak ezker-eskuin eta aurrera-atzera bakarrik mugi daitezke (ez-diagonalean) eta nahi adina lauki har ditzakete.

Alfila edo gudaria

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Alfil (xakea)»
Alfilaren mugimenduak
abcdefgh
8
h8 white circle
a7 white circle
g7 white circle
b6 white circle
f6 white circle
c5 white circle
e5 white circle
d4 alfil zuria
c3 white circle
e3 white circle
b2 white circle
f2 white circle
a1 white circle
g1 white circle
8
77
66
55
44
33
22
11
abcdefgh

Alfilek gazteluek egin ezin dezaketena egin dezakete, hau da, diagonalean mugitu. Horren truke ezin dira ezker-eskuin ez aurrera-atzera mugitu. Egoera horrek alfil bat beti lauki zurietan egotea eta beste bat beti beltzetan egotea dakar.

Zalduna edo zaldia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Zaldun (xakea)»
Zaldunaren mugimenduak
abcdefgh
8
c7 white circle
e7 white circle
b6 white circle
f6 white circle
d5 zaldi zuria
b4 white circle
f4 white circle
c3 white circle
e3 white circle
8
77
66
55
44
33
22
11
abcdefgh

Zaldunaren mugimenduaren definizioa hauxe da: hurbilen daukan laukira mugi daiteke, baldin eta lauki hori ez badago zaldunaren diagonal, errenkada edo zutabe berean. Hala ere, errazago ulertzen da L forma duen mugimendua egiten duela esaten bada. Hau da, bi lauki alde batera eta bat horrekiko elkarzut. Edozein norabidetan egin dezakete mugimendu hori eta beste piezekin konparatuta alde bat du: pieza baten gainetik salto egin dezake.

Peoia edo oinezkoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Peoi (xakea)»
Peoiaren mugimenduak
abcdefgh
8
b7 white cross
c7 white circle
d7 white cross
g7 peoi beltza
c6 peoi zuria
f6 black cross
g6 black circle
h6 black cross
g5 black circle
b4 white circle
a3 white cross
b3 white circle
c3 white cross
f3 peoi beltza
b2 peoi zuria
e2 black cross
f2 black circle
g2 black cross
8
77
66
55
44
33
22
11
abcdefgh

Peoiak banan-banan mugitzen dira (lehenengo mugimenduan izan ezik, kasu horretan bi lauki egin ditzakete aurrera, beti ere biak libre badaude). Euren zutabea uzteko modu bakarra beste pieza bat harrapatzea da, diagonalean aurrerantz lauki bat mugituz egiten baitute. Zortzigarren lerroraino iritsiz gero promozioa lortzen dute, dama, dorre, alfil edo zaldi bilakatuz.

Xakea eta xake-matea

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Xake (xakea)» eta «Xake mate»

abcdefgh
8
c6 errege beltza
c2 dorre zuria
e1 errege zuria
8
77
66
55
44
33
22
11
abcdefgh
Dorre zuriak errege beltzari xakean egin dio

abcdefgh
8
e3 alfil beltza
f3 alfil beltza
h3 errege beltza
h1 errege zuria
8
77
66
55
44
33
22
11
abcdefgh
Zuriak xake matean daude, ezin baitute ihes egin f3ko alfilak egin dion erasoari.

Erregeak eraso zuzena jasotzen duenean, xakean dagoela esaten da. Xakeari erantzuteko egin daitezkeen erantzunak legezko izango dira erregea xake egoeratik ateratzeko aukera ematen badiote. Hiru aukera daude xakeari aurre egiteko:

  • Xake egiten duen fitxa harrapatzea.
  • Xake egiten duen fitxaren eta erregearen artean beste pieza bat jartzea (damak, dorreak edo alfilak egiten badute xakea)
  • Erregea mugitzea erasorik jasaten ez duen leku batera.

Jokoaren helburua xake mate egitea da. Xake-mate izango da aurkariaren erregea xake egoeran baldin badago, eta ez badago legezko mugimendu posiblerik xaketik ihes egiteko. Partida arruntetan ohikoa da "xake" esatea xake egiten denean, baina arauek ez dute eskatzen horrelakorik egitea, eta lehiaketetan ez da ohikoa.

Mugimendu bereziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Endroke»
abcdefgh
8
a8 dorre beltza
c8 black circle
e8 errege beltza
g8 black circle
h8 dorre beltza
a1 dorre zuria
c1 white circle
e1 errege zuria
g1 white circle
h1 dorre zuria
8
77
66
55
44
33
22
11
abcdefgh
Erregeen eta dorreen hasierako kokapena. Erregeak adierazitako laukietara mugi daitezke.

Endrokea edota arrokatzea erregeak eta bi dorreetako batek parte hartzen duten jokaldi bat da. Xakean jokalariak jokaldi bakar batean bi pieza mugi ahal ditzakeen mugimendu bakarra da. Bere helburua erregea arerioaren erasotik babestea da. Endrokean erregea jokalariaren lehen lerroan ezker ala eskuinera bi lauki mugitu eta era berean hura mugitu den aldeko dorrea zeharkatzera doan erregearen hurrengo laukira mugitzea. Horrela, erregea arrokatua edo endrokatua (gotortua) gelditzen da. Endrokea burutu ahal izateko ezinbestea da honako baldintzak betetzea:

  • Erregea eta mugituko den dorrearen artean inolako piezarik ez egotea.
  • Jokaldi hori egin arte, partidan zehar bai erregea bai dorrea mugitu gabe izatea.
  • Erregea mehatxatua ez egotea, eta mugimenduan mehatxaturiko laukitik ez pasatzea.

Peoiaren mugimendu bereziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Bi mugimendu bereziak, en passant eta promozioa.

Peoiek bi mugimendu berezi dituzte:

  • En passant: Peoi batek bi laukiko aitzinapena egiten duenean aurkariaren peoi batek ondoko errenkada batean egiten duen errenkada berean, peoi hori en passant harrapa daiteke, harrapatutako peoiaren atzetik laukitxo batera mugituz. Bi laukitan aurrera egin eta hurrengo txandan baino ezin da harrapatu peoi bat en passant. Diagrama animatuan, peoi beltzak bi lauki egiten ditu aurrera g7-tik g5-era, eta f5-eko peoi zuriak en passant harrapatzen du, g6-an eroriz.
  • Promozioa: peoi bat bere azken lerrora aurreratzen denean, jokalariak aukeratuko duen dama, dorre, alfil edo zaldi batek ordezkatuko du. Normalean, peoiak dametara promozionatzen dira; beste pieza bat aukeratzeari azpipromozioa deitzen zaio. Diagrama animatuan, c7-ko peoiak c8-ra egiten du aurrera, eta damara promozionatzen dute. Eskatutako pieza eskuragarri ez badago (adibidez, bigarren dama bat), batzuetan dorre alderantzikatu bat erabiltzen da ordezko gisa, baina hori ez dago onartuta FIDEk araututako partidetan.

Jokoaren amaiera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Partida bat honela irabaz daiteke:

  • Xake matea: Aurkako erregea xakean dago eta aurkariak ez du legezko jokaldirik. (Ikus § Xake eta xake matea.)
  • Uko egitea: Jokalari batek uko egin dezake, partida aurkariari emanez. Hala ere, aurkariak uko egin dion jokalariari xake-mate emateko modurik ez badu, berdinketa izango da FIDEren arauen arabera. Torneoetako jokalari gehienek uste dute etiketa onekoa dela etsi-etsian jokatzeari uko egitea[5].
  • Denboragatik irabaztea: Denbora kontrola duten partidetan, jokalari batek irabazten du aurkariari denbora amaitzen bazaio, baita aurkariak posizio hobea badu ere, baldin eta jokalariak teorikoki aukera badu aurkariari xake-mate emateko partidak jarraituko balu.
  • Kanporatzea: Tranpak egiten dituen, arauak hausten dituen edo txapelketa jakin baterako zehaztutako jokabide-arauak hausten dituen jokalari bat galdutzat eman daiteke. Batzuetan, bi jokalariak kanporatu egiten dituzte.

Modu asko daude partida bat berdinketan amaitzeko:

  • Itota: Mugitu behar duen jokalariak legezko jokaldirik ez badu, baina ez badago xakean, berdinketa izango da, ez dagoelako egin dezakeen legezko mugimendurik.
  • Posizio hila: Inork ez badu besteari xake-mate egiteko inolako legezko mugimendu-sekuentziarik, partida berdinketan amaituko da. Adibidez, erregeak bakarrik baldin badaude taula gainean eta beste pieza guztiak harrapatuak izan badira, xake matea ezinezkoa da eta partida berdinketan amaituko da. Bestalde, bi jokalariek oraindik zaldi bat baldin badute, xake mateko aukera bat dago, oso gertagaitza, baina teorikoa; beraz, arau hori ez da aplikatzen. Posizio hilaren arauak erregela zaharrago bat ordezten du, «material gutxiegi»z ari zena, eta zabaldu egiten du xake-matea ezinezkoa den beste posizio batzuk sartzeko, hala nola blokeatutako peoien amaierak, zeinetan peoiei ezin baitzaie eraso egin.
  • Berdinketa akordioz: Txapelketako xakean, jokalarien arteko adostasunez lortu ohi da berdinketa. Prozedura zuzena da berdinketa hitzez eskaintzea, jokaldi bat egitea eta, ondoren, aurkariaren erlojua martxan jartzea. Tradizionalki, jokalariei aukera eman zaie partidako edozein unetan berdinketa adosteko, batzuetan jokaldi bat jokatu gabe ere. Berrikiago, berdinketa goiztiarra desanimatzeko ahaleginak egin dira, adibidez jokaldi kopuru jakin bat osatu aurretik berdinketa eskaintzak debekatuz, edo baita berdinketa eskaintzak guztiz debekatuz ere.
  • Errepikapen hirukoitza: Hau maizago gertatzen da bando batek ere ezin duenean saihestu desabantailan erori gabe jokaldiak errepikatzea. Ez da beharrezkoa posizioaren hiru errepikapenak elkarren segidako jokaldietan gertatzea, erreklamazioa baliozkoa izan dadin. 2014an errepikapen boskoitzaren araua gehitzeak eskatzen du arbitroak berehala esku hartzea eta posizio bereko bost errepikapenen ondoren partidan berdinketa deklaratzea, elkarren segidan edo ez, jokalariek erreklamaziorik egin behar izan gabe. FIDEren arauek ez dute xake infinitua aipatzen, baina errepikapen hirukoitzeko berdinketa-mota espezifiko bat besterik ez da.
  • Berrogeita hamar mugimenduen araua: Aurreko 50 mugimenduetan peoirik mugitu ez bada eta harrapaketarik egin ez bada, jokalarietako edozeinek berdinketa erreklama dezake. 2014an hirurogeita hamabost mugimenduen araua ezarri zen, arbitroak berehala esku hartu behar du eta partidan berdinketa deklaratu, peoi mugimendurik eta harrapaketarik gabeko 75 jokaldiren ondoren, eta ez da beharrezkoa jokalarietako bakar baten erreklamazioa. Badira amaiera ezagun batzuk, matea behartzeko aukera ematen dutenak, baina 50 mugimendu baino gehiago behar dira peoia mugitu edo harrapatu baino lehen, adibidez bi zaldunen amaiera eta peoirik gabeko amaiera. Historikoki, FIDEk berraztertu izan du batzuetan berrogeita hamar mugimenduen araua, bukaera horietan salbuespenak egiteko, baina geroztik indargabetu egin dira. Korrespondentzia bidezko xake erakunde batzuek ez dute berrogeita hamar mugimenduen araua aplikatzen.
  • Berdinketa denboragatik: denbora-kontrola duten partidetan, jokoa berdinketan amaituko da jokalarietako baten denbora amaitzen bada, baina beste jokalariak ez badu legezko mugimendurik xake-mate egitea baimentzen dionik.
  • Berdinketa etsi eta gero: FIDE arauen arabera, joko batean berdinketa egongo da jokalarietako batek etsi egiten badu, baina besteak ez badu legezko mugimendurik xake-mate egitea baimentzen dionik.

abcdefgh
8
c6 erregin zuria
a5 errege beltza
c4 errege zuria
8
77
66
55
44
33
22
11
abcdefgh
Beltzak mugitu behar du, ez dago xakean, baina ezin du mugimendu legalik egin. Jokalaria itota dago.

abcdefgh
8
e6 errege beltza
e5 alfil zuria
e4 errege zuria
8
77
66
55
44
33
22
11
abcdefgh
Posizio hil bat: zurien erregea eta alfila ez dira nahiko xake-mate egiteko.

abcdefgh
8
d6 errege beltza
a5 white cross
b5 peoi beltza
c5 white cross
d5 white cross
e5 peoi beltza
f5 white cross
g5 white cross
h5 peoi beltza
a4 black cross
b4 peoi zuria
c4 black cross
d4 black cross
e4 peoi zuria
f4 black cross
g4 black cross
h4 peoi zuria
d3 errege zuria
8
77
66
55
44
33
22
11
abcdefgh
Beste hildako posizio bat; ezinezkoa da erregeentzat besteen peoirik harrapatzea eta ezin dute euren peoirik promozionatu xake-mate egiteko.

Denbora-kontrola

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Xake jokoan erabiltzeko erloju bat.

Txapelketan, xake partidak denbora-kontrolarekin jokatzen dira. Denbora-kontrolak, oro har, jokalari bakoitzari ematen zaion denbora-kantitatean oinarritutako kategorietan banatzen dira: ohiko denbora-kontroletatik hasita, jokalari bakoitzari bi ordu edo gehiago esleitzen dizkiote, eta zazpi ordu baino gehiago iraun dezakete (are gehiago, geroratzeak baimentzen badira), eta bala-xakeraino (non jokalariek hiru minutu baino gutxiago jasotzen baitituzte). Bi mota horien artean daude xake azkarra (hamar minututik hirurogei minutura jokalari bakoitzeko), afizionatuen txapelketetan ezaguna dena, eta blitz-xakea (hiru minututik hamarrera), Interneten ezaguna dena. Xake ez-klasikoari batzuetan xake azkarra deitzen zaio.

Denbora bi pantaila dituen xake erloju baten bidez kontrolatzen da, jokalari bakoitzak geratzen duen denborarako bat. Xake-erloju analogikoak erloju digitalek ordezkatu dituzte neurri handi batean, denbora gehikuntzekin kontrolatzeko aukera ematen baitute.

Badira Interneteko xakearen alderdi esklusibo batzuk. Aldez aurreko jokaldi batek aukera ematen dio jokalari bati aurkariaren txandan jokaldi bat bidaltzeko, eta, ahal izanez gero, automatikoki exekutatzen da denbora gutxi edo batere ez erabilita. Aurre-mugimenduek, sarrera digitalen erraztasun erlatiboarekin batera, denbora-kontrol azkarrenak linean egingarriak izatea eragiten dute.

Denbora-kontrolak korrespondentzia bidezko xake lehiaketetan ere aplikatzen dira. Ohiko denbora-kontrola 50 egunekoa da 10 jokaldiko. Korrespondentzia bidezko xakean mugimendu bakoitzaren arabera esleitzen da denbora.

Piezen izenak euskaraz

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Xake pieza zuriak. Ezkerretik eskuinera: peoia, dorrea, zalduna, alfila, dama zuria eta errege zuria

Euskal Herriko xakelariek bi izendapen erabiltzen dituzte xake-piezak izendatzeko:

  • Erregea, dama, gaztelua, alfila, zalduna eta peoia edo oinezkoa.
  • Erregea, anderea, dorrea, gudaria, zalduna eta peoia edo oinezkoa.

Euskaltzaindiaren Hiztegi Batuan ez dago piezen izenik: horregatik, ez dago ofizialki onartutako izendapenik, izan ere Euskal Xake Federakuntzak berak ere ez baitu halakorik xedatu.

Hala ere, 1985ean Jon Esturo eta Maximo Aierbek argitaratutako Xake euskaraz idatzitako xakeari buruzko lehenengo liburuan lehenengo izendapena erabiltzen da. Geroago, ChessBase enpresa alemaniarraren Xake zakurtzarrari bideo-jokoa euskaratu zenean ere, FIDEk onartzen duen notazio aljebraikoa itzultzeko garaian lehenengo izendapen hori erabili zen.

Nolanahi ere, bigarren izendapena darabilten jokalariak aurkitzea oso arrunta da.

Bibliografia zabala du xakeak. 1913an, xakearen historialari H.J.R. Murrayk egunkarietako liburu, aldizkari eta xake zutabe kopurua 5.000 ingurukoa zela kalkulatu zuen[6]. B.H. Woodek kalkulatu zuen kopurua 20.000 ingurukoa zela 1949an[7]. David Hooperrek eta Kenneth Whyldek idatzi dutenez, "harrezkero urtez urte gora egin du etengabe xakeari buruzko argitalpen berrien kopuruak. Inork ez daki zenbat inprimatu diren". Xakeko liburutegi publiko esanguratsuen artean daude Cleveland Public Libraryko John G. White Chess and Checkers Collection, xakeko 32.000 liburu baino gehiago eta xakeko aldizkako argitalpenen 6.000 koadernatutako liburutik gora dituena[8]; eta Herbehereetako Liburutegi Nazionaleko Chess & Draughts collection, 30.000 liburu baino gehiago dituena[9].

Xake txapeldunak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]


Munduan hainbat lehiaketa jokatzen dira xake txapelduna nor den erabakitzeko. Lehiaketa ofizialaz aurretik, egondako txapeldun ezberdinak zerrendatzen dira. 1993tik hona bi modalitate daude. Lehenengoa lehiaketa klasikoaren parekoa da. Bigarrena, FIDE lehiaketa, azkarragoa da eta horregatik, hainbat jokalariren ustez, ez da kalitate maila berekoa.

2006ko irailaren 21etik urriaren 13ra jokatu zen Errusiako Elista hirian, Munduko Txapelketen bateratze txapelketa deitu zena. Veselin Topalov eta Vladimir Kramnik jokalarien arteko arazo eta salaketen ostean, Vladimir Kramnik errusiarra izan zen garaile azken desberdinketa partidan.

2007an Mexikon jokatuko da berriz ere Munduko Txapelketa, aurrerako Argentinako San Luis hirian jokatu zen sistema bera erabilita. Aurretik, eta berriz ere Elistan, Txapelketa horretara sailkatzeko hautagaien txapelketak deritzonak jokatuko dira. Bertako 4 garaileek, aurretik sailkatuta dauden beste 4en aurka jokatuko dute Mexikon.


Hau da Munduko Txapelketetako txapeldunen zerrenda:

Izena Urtea Herrialdea Adina gutxi gorabehera
Francí de Castellví
Narcís Vinyoles
Bernat Fenollar
eta Francesc Vicent
~1475 Aragoiko Koroa

~37
25
Luis Ramirez de Lucena ~1490 Gaztelako Koroa ~25
Pedro Damiano ~1520 Portugal ~40
Ruy López de Segura 1559–1575 Gaztelako Koroa 19–35
El Morro ~1560–1575 Portugal
Leonardo da Cutri 1575 Napoliko Erresuma 33
Paolo Boi 1575 Siziliako Erresuma 47
Giulio Polerio ~1580 Napoliko Erresuma ~32
Alessandro Salvio ~1600 Napoliko Erresuma ~30
Gioachino Greco ~1620–1634 Napoliko Erresuma ~20–34
Pietro Carrera ~1640 Siziliako Erresuma ~67
Alexander Cunningham of Block ~1700 Eskozia Eskoziako Erresuma ~45
Legall de Kermeur ~1730–1745 Frantziako Erresuma ~28–43
François-André Danican Philidor 1745–1795 Frantziako Erresuma 19–69
Johann Baptist Allgaier ~1795–~1815 Austriar Inperioa ~32–~52
Verdoni ~1795–~1804  Italia  Frantzia
Jacob Henry Sarrat ~1805–~1815  Erresuma Batua ~33–~43
Alexandre Deschapelles 1815–1821  Frantzia 35–41
Louis-Charles Mahé de La Bourdonnais 1821–1840  Frantzia 26–45
Alexander McDonnell 1834 Irlanda 36
Pierre Charles Fournier de Saint-Amant 1840–1843  Frantzia 40–43
Howard Staunton 1843–1851  Erresuma Batua 33–41
Adolf Anderssen 1851–1858 Prusiako Erresuma 33–40
Paul Morphy 1858–1862 Ameriketako Estatu Batuak 21–25
Adolf Anderssen 1862–1866 Prusiako Erresuma 44–48
Wilhelm Steinitz 1866–1878 Austria-Hungariako Inperioa, Bohemia 30–42
Johannes Zukertort 1878–1886  Polonia Alemaniar Inperioa 36–44

Munduko xake jokalari onenak 1886–1993 artean

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Gari Kasparov munduko txapelduna (1985–1993). Sistema informatiko baten --Deep Blue-- kontra xakean galdu egin zuen (1997ko maiatzean) lehen munduko txapelduna.
# Izena Urtea Herrialdea Adina
1 Wilhelm Steinitz 1886–1894 Austria-Hungariako Inperioa, Bohemia
Ameriketako Estatu Batuak
50–58
2 Emanuel Lasker 1894–1921 Alemaniar Inperioa 26–52
3 José Raúl Capablanca 1921–1927  Kuba 33–39
4 Alexander Alekhine 1927–1935
1937–1946
 Frantzia
 Errusia
35–43
45–54
5 Max Euwe 1935–1937  Herbehereak 34–36
6 Mikhail Botvinnik 1948–1957
1958–1960
1961–1963
Sobietar Batasuna (Errusia) 37–46
47–49
50–52
7 Vasili Smyslov 1957–1958 Sobietar Batasuna (Errusia) 36
8 Mikhail Tal 1960–1961 Sobietar Batasuna (Letonia) 24
9 Tigran Petrosian 1963–1969 Sobietar Batasuna (Armenia) 34–40
10 Boris Spaski 1969–1972 Sobietar Batasuna (Errusia) 32–35
11 Bobby Fischer 1972–1975 Ameriketako Estatu Batuak 29–32
12 Anatoli Karpov 1975–1985 Sobietar Batasuna (Errusia) 24–34
13 Gari Kasparov 1985–1993 Sobietar Batasuna (Errusia) 22–30

FIDEko munduko txapeldunak 1993–2006 artean

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
# Izena Urtea Herrialdea Adina
13 Anatoli Karpov 1993–1999  Errusia 42–48
14 Aleksandr Khalifman 1999–2000  Errusia 33
15 Viswanathan Anand 2000–2002  India 31–33
16 Ruslan Ponomariov 2002–2004  Ukraina 19–21
17 Rustam Kasimdzhanov 2004–2005  Uzbekistan 25
18 Veselin Topalov 2005–2006  Bulgaria 30

Munduko txapeldun klasikoak 1993–2006 artean

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
# Izena Urtea Herrialdea Adina
13 Gari Kasparov 1993–2000  Errusia 30–37
14 Vladimir Kramnik 2000–2006  Errusia 25–31

Eztabaidatuak ez dauden munduko txapeldunak 2006-gaur egun artean

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
# Izena Urtea Herrialdea Adina
14 Vladimir Kramnik 2006–2007  Errusia 31-32
15 Viswanathan Anand 2007–2013  India 38-43
16 Magnus Carlsen 2013–2023  Norvegia 22-32
17 Ding Liren [en] 2023-2024  Txina 30-32
18 Gukesh Dommaraju [en] 2024-Egun  India 18-

Xakeko Olinpiadak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hauek izan dira Xakeko Olinpiadak eta emaitzak:[10]

# Urtea Ostalari Urrezko domina Zilarresko domina Brontzezko domina
I 1927 Londres  Hungaria  Danimarka  Britainia Handia
II 1928 Haga  Hungaria  AEB  Polonia
III 1930 Hanburgo  Polonia  Hungaria  Alemania
IV 1931 Praga  AEB  Polonia  Txekoslovakia
V 1933 Folkestone  AEB  Txekoslovakia  Suedia
VI 1935 Varsovia  AEB  Suedia  Polonia
VII 1937 Stockholm  AEB  Hungaria  Polonia
VIII 1939 Buenos Aires  Alemania  Polonia  Estonia
IX 1950 Dubrovnik  Jugoslavia  Argentina  Mendebaldeko Alemania
X 1952 Helsinki  Sobietar Batasuna  Argentina  Jugoslavia
XI 1954 Amsterdam  Sobietar Batasuna  Argentina  Jugoslavia
XII 1956 Moscu  Sobietar Batasuna  Jugoslavia  Hungaria
XIII 1958 Munich  Sobietar Batasuna  Jugoslavia  Argentina
XIV 1960 Leipzig  Sobietar Batasuna  AEB  Jugoslavia
XV 1962 Varna  Sobietar Batasuna  Jugoslavia  Argentina
XVI 1964 Tel Aviv  Sobietar Batasuna  Jugoslavia  Mendebaldeko Alemania
XVII 1966 La Habana  Sobietar Batasuna  AEB  Hungaria
XVIII 1968 Lugano  Sobietar Batasuna  Jugoslavia  Bulgaria
XIX 1970 Siegen  Sobietar Batasuna  Hungaria  Jugoslavia
XX 1972 Skopje  Sobietar Batasuna  Hungaria  Jugoslavia
XXI 1974 Niza  Sobietar Batasuna  Jugoslavia  AEB
XXII 1976 Haifa  AEB  Herbehereak  Ingalaterra
XXIII 1978 Buenos Aires  Hungaria  Sobietar Batasuna  AEB
XXIV 1980 La Valletta  Sobietar Batasuna  Hungaria  Jugoslavia
XXV 1982 Luzerna  Sobietar Batasuna  Txekoslovakia  AEB
XXVI 1984 Tesalonika  Sobietar Batasuna  Ingalaterra  AEB
XXVII 1986 Dubai  Sobietar Batasuna  Ingalaterra  AEB
XXVIII 1988 Tesalonika  Sobietar Batasuna  Ingalaterra  Herbehereak
XXIX 1990 Novi Sad  Sobietar Batasuna  AEB  Ingalaterra
XXX 1992 Manila  Errusia  Uzbekistan  Armenia
XXXI 1994 Moscu  Errusia  Bosnia-Herzegovina  Errusia-II
XXXII 1996 Erevan  Errusia  Ukraina  AEB
XXXIII 1998 Elista  Errusia  AEB  Ukraina
XXXIV 2000 Istanbul  Errusia  Alemania  Ukraina
XXXV 2002 Bled  Errusia  Hungaria  Armenia
XXXVI 2004 Calviá  Ukraina  Errusia  Armenia
XXXVII 2006 Torino  Armenia  Txina  AEB
XXXVIII 2008 Dresde  Armenia  Israel  AEB
XXXIX 2010 Khanty-Mansisk  Ukraina  Errusia  Israel
XL 2012 Istanbul  Armenia  Errusia  Ukraina
XLI 2014 Tromsø  Txina  Hungaria  India
XLII 2016 Baku  AEB  Ukraina  Errusia
XLIII 2018 Batumi  Txina  AEB  Errusia
XLIV 2022 Chennai  Uzbekistan  Armenia  India
XLV 2024 Budapest  India  AEB  Uzbekistan

Euskal Herriko xakea

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Euskal Herriko xakeak ez du oso ibilbide oparoa egin oraindaino eta, gainera, ez du hedapen maila handiegirik lortu, beste zenbait jarduerekin alderatuz (futbola, musika...) edo xakeak berak beste zenbait herrialdetan (Errusia...) izan duen garapenarekin parekatuz gero. Hala ere, azkenaldian hainbat xake-talde ari da jardunean Euskal Herri osoan. Hainbat mailatako txapelketa ofizialak eta bestelako lehiaketak antolatzen dira, eta jokalari bikainik ere badugu, nola helduen hala gazteen artean ere.[11]

Euskal Autonomia Erkidegoko bakarkako txapelketako irabazleak (1986-....)
# Urtea Lekua Txapeldun
I 1986-87 Barakaldo Felix Izeta
II 1987-88 Elorrio Mario Gómez
III 1988-89 Amorebieta Francisco Gallego
IV 1989-90 Irun Mario Gómez
V 1990-91 Mondragon Felix Izeta
VI 1991-92 Bergara Rafael Alvarez
VII 1992-93 Basauri Jesús Iruzubieta
VIII 1993-94 Zarautz Rafael Alvarez
IX 1994-95 Vitoria-Gasteiz Jesús Iruzubieta
X 1995-96 Vitoria-Gasteiz Jesús Izuzubieta
XI 1996-97 Vitoria-Gasteiz Mario Gómez
XII 1997-98 Vitoria-Gasteiz Mario Gómez
XIII 1998-99 Vitoria-Gasteiz Unai Garbisu
XIV 1999-2000 Vitoria-Gasteiz Rafael Alvarez
XV 2000-01 Vitoria-Gasteiz Mario Gómez
XVI 2001-02 Vitoria-Gasteiz Felix Izeta
XVII 2002-03 Vitoria-Gasteiz Mario Gómez
XVIII 2003-04 Portugalete Santiago González de la Torre
XIX 2004-05 Portugalete Mario Gómez
XX 2005-06 Zornotza Mario Gómez
XXI 2006-07 Zornotza Miguel Navarro
XXII 2007-08 Zornotza Alejandro Franco
XXIII 2008-09 Zornotza Mario Gómez
XXIV 2009-10 Zornotza Alejandro Franco
XXV 2011 Zornotza Santiago González de la Torre
XXVI 2012 Zornotza Mikel Huerga
XXVII 2013 Zornotza Santiago González de la Torre
XXVIII 2014 Zornotza Santiago González de la Torre
XXIX 2015 Zornotza Santiago González de la Torre
XXX 2016 Zornotza Santiago González de la Torre
XXXI 2017 Zornotza Gabriel del Río
XXXII 2018 Pamplona Mikel Huerga
XXXIII 2019 Getxo Marc Narciso
XXXIV 2021 Getxo Carlos Varas
XXXV 2022 Getxo Mikel Huerga
XXXVI 2023 Getxo Iñigo Argandoña
XXXVII 2024 Legazpi Sergio Trigo


Euskal Autonomia Erkidegoko taldekako txapelketako irabazleak (1986-....)

1986-1987: Marlaxka (Hondarribia); 1987-1988: Marlaxka (Hondarribia); 1988-1989: Fomento Cultural (Orereta); 1989-1990: Marlaxka (Hondarribia); 1990-1991: Marlaxka (Hondarribia); 1991-1992: La Salle (Irun); 1992-1993: Peña Rey Ardid (Bilbo); 1993-1994: Marlaxka (Hondarribia); 1994-1995: Marlaxka (Hondarribia); 1995-1996: Peña Rey Ardid (Bilbo); 1996-1997: Fomento Cultural (Orereta); 1997-1998: La Salle (Irun); 1998-1999: Zuri-Baltza (Santutxu); 1999-2000: Peña Rey Ardid (Bilbo); 2000-2001: Gros (Donostia); 2001-2002: Gros (Donostia); 2002-2003: Gros (Donostia); 2003-2004: Gros (Donostia); 2004-2005: Gros (Donostia); 2005-2006: Gros (Donostia); 2006-2007: Gros (Donostia); 2007-2008: Gros (Donostia); 2008-2009: Gros (Donostia); 2009-2010: Naturgas Sestao (Bizkaia); 2011: Naturgas Sestao (Bizkaia); 2012: Gros(Donostia); 2013: Naturgas Sestao (Bizkaia); 2014: Gros (Donostia); 2015: Sestao EDP (Bizkaia); 2016: Sestao EDP (Bizkaia); 2017: Sestao Bizkaialde (Bizkaia); 2018: Sestao Bizkaialde (Bizkaia); 2019: Sestao Bizkaialde (Bizkaia); 2020: Sestao Bizkaialde(Bizkaia); 2023: Abadiño(Bizkaia); 2024: Gros(Gipuzkoa).

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. Espainiako Xake Federazioa, esaterako, Espainiako Kirol Federazioen artean dago ofizialki
  2. (Ingelesez) «E. MISCELLANEOUS / 01. Laws of Chess / FIDE Laws of Chess taking effect from 1 January 2023 / FIDE Handbook» International Chess Federation (FIDE) (kontsulta data: 2025-06-15).
  3. (Ingelesez) «C. GENERAL RULES AND TECHNICAL RECOMMENDATIONS FOR TOURNAMENTS / 02. Chess Equipment / 01. Standards of Chess Equipment / FIDE Handbook» International Chess Federation (FIDE) (kontsulta data: 2025-06-15).
  4. Hooper, David; Whyld, Ken. (1992). The Oxford companion to chess. (2nd ed. argitaraldia) Oxford University Press ISBN 978-0-19-866164-1. (kontsulta data: 2025-06-15).
  5. (Ingelesez) Peters, Jack. (2001-05-18). «Why Grandmasters Rarely Checkmate» Los Angeles Times (kontsulta data: 2025-06-15).
  6. Murray, Harold James Ruthven. (1913). A history of chess. Oxford : Clarendon Press (kontsulta data: 2025-06-15).
  7. Hooper, David; Whyld, Ken. (1992). The Oxford companion to chess. (2. edition. argitaraldia) Oxford University Press ISBN 978-0-19-866164-1. (kontsulta data: 2025-06-15).
  8. (Ingelesez) «- Special Chess Records» Chess Daily News by Susan Polgar 2008-02-11 (kontsulta data: 2025-06-15).
  9. (Ingelesez) «Chess and draughts collection | Koninklijke Bibliotheek» www.kb.nl (kontsulta data: 2025-06-15).
  10. (Gaztelaniaz) «Olimpiada de Ajedrez», Ajedrezdeataque.com.
  11. Sarasua, Xabier. Xakea. Entrenatzaile eta irakasleentzako fitxa didaktikoak.. Gipuzkoako Foru Aldundia. Kirola euskaraz.

Ikus, gainera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]