Xake

Xake jokoa, irudiak bere hasierako kokalekuan.

Sofonisba Anguissola (c. 1532-1625): Xake partida (1555)

Xakea bi jokalarirentzako mahai-jokoa edo kirola da. Jokalari batek besteari "xake mate" egin behar dio erregea inguratuz bere piezekin. Bi talde daude, zuriak eta beltzak. Taula 64 laukitan antolatuta dago —8 x 8 laukitxo—, kolore beltzak eta zuriak tartekatuta. Jokalari bakoitzak 8 peoi, 2 gaztelu edo dorre, 2 zaldun edo zaldi, 2 alfil, eta dama (edo erregina) eta errege bana dauzka.

Peoiak 2. ilaran kokatzen dira ezker eskuin; 1. ilaran honela kokatzen dira ezkerretik hasita: gaztelua edo dorrea, zalduna edo zaldia, alfila (dama edo erregea; erregea edo dama), alfila, zalduna eta gaztelua.

Dama beti bere kolorea duen laukitxoan kokatuta dago; horregatik, jokalariak pieza zuriak ala beltzak dituen arabera, piezen ordena desberdina da.

Xakea xiangqi (xake txinatarra) eta shogi (xake japoniarra) jokoen familia berekoak dira. Uste da horiek guztiak chaturanga izeneko joko batetik datozela, Indian praktikatzen zena, VI mendean. Xake jokalari deitzen zaio xakean jokatzen duenari, profesionala zein zalea izanik ere.

Xakearen jatorria erabat jakina ez bada ere, Euskal Herrira arabiarrek ekarri zuten.

Xakearen lehenengo erreferentzia modernoa Francesch Vicenten idazlan batean aurkitu dezakegu, Valentzian inprimatu eta publikaturiko "Libre dels jochs partits dels shacs en nombre de 100" izenekoa, XV mendearen amaiera aldean.

Piezak eta mugimenduak

Xake pieza zuriak. Ezkerretik eskuinera: peoi bat, dorre bat, zaldi bat, alfil, dama zuria, eta errege zuria

Euskal Herriko xakelariek bi izendapen ezberdin erabiltzen dituzte xake-piezak izendatzeko:

• Erregea, Dama, Gaztelua, Alfila, Zalduna eta Peoia edo Oinezkoa.
• Erregea, Anderea, Dorrea, Gudaria, Zalduna eta Peoia edo Oinezkoa.

Euskaltzaindiaren Hiztegi Batuan ez dago piezen izenik eta ondorioz ofizialki onartutako izendapenik ez dagoela esan daiteke, izan ere Euskal Xake Federakuntzak berak ere ez baitu izendapen ofizialik onartu.

Hala ere 1985ean Jon Esturo eta Maximo Aierbek argitaratutako Xake euskaraz idatzitako xakeari buruzko lehenengo liburuan goian aipatutako lehenengo izendapena erabiltzen da. Beranduago ChessBase enpresa alemaniarraren Xake zakurtzarrari bideo-jokoa euskaratu zenean ere, FIDEk onartzen duen notazio aljebraikoa itzultzeko garaian lehenengo izendapen hori erabili zen.

Hala ere, oso arrunta da bigarren izendapena darabilten jokalariak aurkitzea

Xake piezak

	Erregea
	Erregina
	Dorrea
	Alfila
	Zaldia
	Peoia

Erregea

Sakontzeko, irakurri: «errege (xakea)»

Erregea da xake jokoko piezarik garrantzitsuena, berau defendatzea datzalako jokoa. Erregea nahi duen lekurantz mugi daiteke (ezker-eskuin, aurrera-atzera eta diagonalean), beti ere lauki bat eginez mugimendu bakoitzean. Gazteluarekin batera endroke izeneko mugimendua egin dezake, non erregea dorrearen beste aldean babesten den mugimendu bakar baten (endroke luzea eta endroke laburra daude, erregearen aldean edo damaren aldean egiten diren endrokeak bereizteko). Gazteluarekin batera egiten den jokaldia den arren, arauz Erregearen jokalditzat jotzen da endrokea.

Dama edo Anderea

Sakontzeko, irakurri: «erregin (xakea)»

Dama edo Anderea da erregearen ostean piezarik garrantzitsuena, eta balio gehien daukana. Jokalari batzuek "Xake erreginari" edo Xake damari ere erabiltzen dute berau jateko arriskuan dagoenean.

Edozein mugimendu egin dezake ezker-eskuin, aurrera-atzera eta diagonalean nahi dituen koadro guztiak mugituz jokaldi bakoitzean.

Gaztelua edo Dorrea

Sakontzeko, irakurri: «dorre (xakea)»

Gazteluak ezker-eskuin eta aurrera-atzera bakarrik mugi daitezke (ez-diagonalean) eta nahi haina lauki har ditzakete.

Alfila, Gotzaina edo Gudaria

Sakontzeko, irakurri: «alfil (xakea)»

Alfilek gazteluek egin ezin dezaketena egin dezakete, hau da, diagonalean mugitu. Horren truke ezin dira ezker-eskuin ez aurrera-atzera mugitu. Egoera honek alfil bat beti lauki zurietan egotea eta beste bat beti beltzetan egotea dakar.

Zalduna edo Zaldia

Sakontzeko, irakurri: «zaldi (xakea)»

Zaldunaren mugimenduaren definizioa hauxe da: zalduna beregandik hurbilen dagoen laukira mugi daiteke, baldin eta lauki hori ez badago zaldunaren diagonal, errenkada edo zutabe berean. Hala ere, errazago ulertzen da L forma duen mugimendua egiten duela esaten bada. Hau da, bi lauki alde batera eta bat horrekiko elkarzut. Edozein norabidetan egin dezakete mugimendu hau eta beste piezekin konparatuta alde bat du: pieza baten gainetik salto egin dezake.

Peoia edo Oinezkoa

Sakontzeko, irakurri: «peoi (xakea)»

Peoiak banan banan mugitzen dira (lehenengo mugimenduan ezik, kasu honetan bi lauki egin dezakete aurrera, beti ere biak libre badaude). Euren zutabea uzteko modu bakarra beste pieza bat harrapatzea da, diagonalean aurrerantz lauki bat mugituz egiten baitute. Zortzigarren lerroraino iritsiz gero dama edo erregina bihurtzen dira.

Erlojua

Xake jokoan erabiltzeko erloju bat.

Jokalariek txandaka mugitu behar dute eta txapelketetan denbora mugak jartzen dira. Jokalari bakoitzak erabiltzen duen denbora neurtzeko erloju bereziak erabiltzen dira.

Xake mate

Jokoaren helburua xake mate egitea da. Xake mate egitean aurkariaren erregea ihes egin ezin duen egoeran jartzen da eta behin egoera horretara iritsiz gero, jokoa amaitu egiten da. Ezagutzen den xake materik laburrena honako hau da (Zoroaren matea):

Ezagutzen den xake-materik laburrena

Jokoaren faseak

Xakean hiru fase berezitu ohi dira:

1. Irekiera: lehen jokaldiak hartzen ditu barne; piezak hasierako laukietatik irteten dira.
2. Joko ertaina: erdialdeko borroka bizia hartzen du barne; aurkariek peoi eta pieza asko dituzte oraindik.
3. Amaiera: azken gudua hartzen du barne; peoi eta pieza gutxi gelditzen zaizkie aurkariei.

Fase bakoitzak estrategia eta trebetasun bereziak eskatzen dizkio jokalariari. Hori dela eta, gerta daiteke jokalari bat ondo moldatzea hasieran eta amaieran baina ez izatea oso iaioa joko ertainean. Hiru faseren arteko mugak ez dira zehatz-zehatzak.

Xake txapeldunak

Sakontzeko, irakurri: «Munduko Xake Txapelketa» eta «Emakumezkoen Munduko Xake Txapelketa»

Munduan hainbat lehiaketa burutzen dira xake txapelduna nor den erabakitzeko. Lehiaketa ofizialaz aurretik, egondako txapeldun ezberdinak zerrendatzen dira. 1993tik hona bi modalitate daude. Lehenengoa lehiaketa klasikoaren parekoa da. Bigarrena, FIDE lehiaketa, azkarragoa da eta horregatik, hainbat jokalariren ustez, ez da kalitate maila berekoa.

2006ko irailaren 21etik urriaren 13ra jokatu zen Errusiako Elista hirian, Munduko Txapelketen bateratze txapelketa deitu zena. Veselin Topalov eta Vladimir Kramnik jokalarien arteko arazo eta salaketen ostean, Vladimir Kramnik errusiarra izan zen garaile azken desberdinketa partidan.

2007an Mexikon jokatuko da berriz ere Munduko Txapelketa, aurrerako Argentinako San Luis hirian jokatu zen sistema bera erabilita. Aurretik, eta berriz ere Elistan, Txapelketa horretara sailkatzeko hautagaien txapelketak deritzonak jokatuko dira. Bertako 4 garaileek, aurretik sailkatuta dauden beste 4en aurka jokatuko dute Mexikon.

Hau da Munduko Txapelketetako txapeldunen zerrenda:

Izena	Urtea	Herrialdea	Adina gutxi gorabehera
Francí de Castellví Narcís Vinyoles Bernat Fenollar eta Francesc Vicent	~1475	Aragoiko Koroa	~37 25
Luis Ramirez de Lucena	~1490	Gaztelako Koroa	~25
Pedro Damiano	~1520	Portugal	~40
Ruy López de Segura	1559–1575	Gaztelako Koroa	19–35
El Morro	~1560–1575	Portugal
Leonardo da Cutri	1575	Napoliko Erresuma	33
Paolo Boi	1575	Siziliako Erresuma	47
Giulio Polerio	~1580	Napoliko Erresuma	~32
Alessandro Salvio	~1600	Napoliko Erresuma	~30
Gioachino Greco	~1620–1634	Napoliko Erresuma	~20–34
Pietro Carrera	~1640	Siziliako Erresuma	~67
Alexander Cunningham of Block	~1700	Eskoziako Erresuma	~45
Legall de Kermeur	~1730–1745	Frantziako Erresuma	~28–43
François-André Danican Philidor	1745–1795	Frantziako Erresuma	19–69
Johann Baptist Allgaier	~1795–~1815	Austriar Inperioa	~32–~52
Verdoni	~1795–~1804	Italia Frantzia
Jacob Henry Sarrat	~1805–~1815	Erresuma Batua	~33–~43
Alexandre Deschapelles	1815–1821	Frantzia	35–41
Louis-Charles Mahé de La Bourdonnais	1821–1840	Frantzia	26–45
Alexander McDonnell	1834	Irlanda	36
Pierre Charles Fournier de Saint-Amant	1840–1843	Frantzia	40–43
Howard Staunton	1843–1851	Erresuma Batua	33–41
Adolf Anderssen	1851–1858	Prusiako Erresuma	33–40
Paul Morphy	1858–1862		21–25
Adolf Anderssen	1862–1866	Prusiako Erresuma	44–48
Wilhelm Steinitz	1866–1878	Austria-Hungariako Inperioa, Bohemia	30–42
Johannes Zukertort	1878–1886	Polonia Alemaniar Inperioa	36–44

Munduko xake jokalari onenak 1886–1993 artean

Gari Kasparov munduko txapelduna (1985–1993). Sistema informatiko baten --Deep Blue-- kontra xakean galdu egin zuen (1997ko maiatzean) lehen munduko txapelduna.

#	Izena	Urtea	Herrialdea	Adina
1	Wilhelm Steinitz	1886–1894	Austria-Hungariako Inperioa, Bohemia	50–58
2	Emanuel Lasker	1894–1921	Alemaniar Inperioa	26–52
3	José Raúl Capablanca	1921–1927	Kuba	33–39
4	Alexander Alekhine	1927–1935 1937–1946	Frantzia Errusia	35–43 45–54
5	Max Euwe	1935–1937	Herbehereak	34–36
6	Mikhail Botvinnik	1948–1957 1958–1960 1961–1963	Sobietar Batasuna (Errusia)	37–46 47–49 50–52
7	Vasili Smyslov	1957–1958	Sobietar Batasuna (Errusia)	36
8	Mikhail Tal	1960–1961	Sobietar Batasuna (Letonia)	24
9	Tigran Petrosian	1963–1969	Sobietar Batasuna (Armenia)	34–40
10	Boris Spaski	1969–1972	Sobietar Batasuna (Errusia)	32–35
11	Bobby Fischer	1972–1975		29–32
12	Anatoli Karpov	1975–1985	Sobietar Batasuna (Errusia)	24–34
13	Gari Kasparov	1985–1993	Sobietar Batasuna (Errusia)	22–30

FIDEko munduko txapeldunak 1993–2006 artean

#	Izena	Urtea	Herrialdea	Adina
13	Anatoli Karpov	1993–1999	Errusia	42–48
14	Aleksandr Khalifman	1999–2000	Errusia	33
15	Viswanathan Anand	2000–2002	India	31–33
16	Ruslan Ponomariov	2002–2004	Ukraina	19–21
17	Rustam Kasimdzhanov	2004–2005	Uzbekistan	25
18	Veselin Topalov	2005–2006	Bulgaria	30

Munduko txapeldun klasikoak 1993–2006 artean

#	Izena	Urtea	Herrialdea	Adina
13	Gari Kasparov	1993–2000	Errusia	30–37
14	Vladimir Kramnik	2000–2006	Errusia	25–31

Eztabaidatuak ez dauden munduko txapeldunak 2006-gaur egun artean

#	Izena	Urtea	Herrialdea	Adina
14	Vladimir Kramnik	2006–2007	Errusia	31
15	Viswanathan Anand	2007–2013	India	38
16	Magnus Carlsen	2013–Egun	Norvegia	22

Ikus, gainera

• Kotov sindromea
• Shannonen zenbakia
• Zugzwang

Kanpo estekak

• (Ingelesez) FIDE Nazioarteko Xake Federakuntza
• (Gaztelaniaz) Euskal Xake Federakuntza
• (Ingelesez) (Gaztelaniaz) (Frantsesez) Xake hiztegi lau eleduna.
• (Ingelesez) FICGS Doako posta-trukezko zerbitzaria.
• (Ingelesez) FICS Doako zerbitzaria.
• Lichess Doako zerbitzaria.
• (Ingelesez) Xakearean Legeak (jatorrizko bertsioa)
• (Gaztelaniaz) Xakearen Legeak
• Xakearen Legeak edo Araudia Euskaraz
• (Alemanez) (Ingelesez) (Gaztelaniaz) (Frantsesez) (Suedieraz) ICC Ordaindu beharreko internet kluba.

• Datuak: Q718
• Multimedia: Chess