Zalduntza

Wikipedia, Entziklopedia askea
Ez nahasi Zalditeriarekin.
Konrad von Limpurg, bere emazteak armatutako zaldun bezala, Codex Manesse-n (XIV. mendearen hasiera).

Zalduntza[1] 1170 eta 1220 artean garatutako portaera-kode informal eta aldakorra da.[2] Erdi Aroko zaldunen instituzio kristauekin lotu zen, eta zaldunen portaerak gizarte-kode propioak zuzentzen zituzten. Zalduntzaren idealak Erdi Aroko literaturan zabaldu ziren, batez ere Frantziako Auzia izenaz ezagutzen diren literatura-zikloetan, Karlomagnoren eta haren gizonen batailak, Paladinenak, eta Britainia Handiko Auzian, Geoffrey Monmouth 1130ko hamarkadan idatzitako Historia Regum Britanniae.[3] Horrek Arturo erregearen eta bere Mahai Inguruko zaldunen kondaira ezagun egin zuen. Horiek guztiak historikoki zehatzak bezala hartuak izan ziren, XIX. mendean ikerketa modernoak hasi arte.[2]

Erdi Aroko Europan garatu zen zaldunen kodeak aurreko mendeetan zituen sustraiak. Karolingiar Inperioan sortu zen, zalditeriako zaldunaren idealizaziotik abiatuta. Zalduna izateak ausardia militarra, banakako entrenamendua eta beste batzuei zerbitzua ematea eskatzen zuen, bereziki Frantzian, Karlomagnoren zalditeriako zaldi-soldaduen artean.[4] "Zalduntza" terminoa "zaldun" hitzetik dator, "aitoren seme" esanahiarekin[5], nahiz eta oinarrizko esanahia "zaldizko" izan, noski. Antzekoa gertatzen da beste hizkuntzatan, adibidez frantsesezko "chevalerie": hasiera batean, termino hori soilik zaldietan muntatutako gizonei buruzkoa zen,  baina geroago ideia zaldunekin lotu zen.[6]

Denborarekin, Europan duen esanahia hobetu egin da, bertute sozial eta moral orokorragoak nabarmentzeko. Zaldunen kodea, Erdi Aroaren amaieran esaten zen bezala, espiritu gerlaria, zaldun-errukia eta gorteko formak konbinatzen zituen sistema morala zen, guztiak konbinatuta ohorearen eta nobleziaren nozioa ezartzeko.[7]

Terminologia eta definizioak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Edmund Leighton artista ingelesaren "God Speed", 1900: gerrarako atera eta maitea utzi duen zaldun blindatu bat irudikatzen du.

Jatorrian XI. mendean, antzinako frantsesez eratua zen, "chevalerie" (zaldizkoak, zaldunak), latinezko Erdi Aroko "caballarii" hitzaren forma izenduna. Chevalier hitz frantsesak, jatorriz, zera esan nahi zuen: "zutik dagoen gizon aristokratikoa, eta, seguruenik, jatorri noblekoa; deitzen bazaio, gerrako zaldi bat erosi eta zaldun handi baten armak lortzeko gai da, zaldun izateko erritual batzuetatik igaroz". Hori dela eta, Erdi Aroan, "chevalerie" pluralak (ingelesez "chivalry" hitza bilakatua) jatorriz zelaian zalditeria astunaren taldea eratzea adierazten zuen. Ingelesez, terminoa 1292tik agertzen da (kontuan izan zalditeria, hitz bereko italiar formakoa dela).[8][9]

Terminoaren esanahiak denboran zehar zentzu zabalago batera eboluzionatu zuen. Erdi Aroan zaldunaren esanahia jatorrizko militar konkretutik aldatu baitzen "gerra zaldi baten jabe den jarraitzaile militar batekin lotutako estatusa edo kuota" edo "zaldunen talde bat". Baina XII. mendean zehar, ezaguna egiten ari zen erromantze generoan hedatutako gerlari kristauaren ethosaren, eta Minnesang garaikidean eta erlazionatutako generoetan hedatu zen maitasun gortearen idealei lotu zen.[2]

Erdi Aroko hiru liburutan laburbiltzen dira zaldungoaren ideiak: “Ordene de chevalerie” poema anonimoan, non Tiberiasko Hugh II.a harrapatu eta askatu zutela kontatzen du, Saladini (1138–1193) gizon kristauaren erritua erakusteko akordioa lortu ondoren; Mallorcako Ramon Llullek (1232–1315) idatzitako “Libre del ordre de cavaylerian” gaia zaldungoa da; eta Geoffroi de Charnyko “Livre de Chevalerie” (1300–1356), zaldungoaren ezaugarriak aztertzen dituena, trebetasuna azpimarratuz. Hiru liburu hauen egileetako inork ez zituen beste bi testuak ezagutzen, eta hirurak bat egiten dute zaldungoaren kontzeptu orokor bat irudikatzeko, zeina ez den zehatz-mehatz inongoarekin bat egiten. Maila ezberdinetan eta xehetasun ezberdinekin, zalduntzari buruz hitz egiten dute milizia, noblezia eta erlijioa uztartzen dituen bizimodu gisa.[2]

Beraz, "zaldungoaren kodea" Behe Erdi Aroko produktua da, gurutzadak amaitu ondorengoa neurri batean, Lur Santuan borrokan ari ziren zaldun historikoen idealizaziotik eta maitasun gorteko idealetatik abiatuta.[10]

Lantzaz egindako borrokaren ilustrazioa, Erdi Aroko zaldunkeriaren tipikoa. Irudi honetan, Richard le Maréchalek Baudoin III.a Guînesko kondea garaitzen du 1233ko Monmoutheko guduan.

Zaldunen hamar arau[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Léon Gautieren hamar zaldun-aginduak, La Chevalerie (1891) lanean ezarriak, honako hauek dira:

  1. Elizak irakasten duen guztia sinetsiko duzu eta kontutan hartuko dituzu norabide guztietan.
  2. Eliza defendatuko duzu.
  3. Ahultasun guztiak errespetatuko dituzu, eta haien defendatzaile bihurtuko zara.
  4. Jaio zaren herrialdea defendatuko duzu.
  5. Ez zara kokilduko etsaiaren aurrean.
  6. Etengabe eta errukirik gabe borrokatuko zara fedegabekoen aurka.
  7. Eginbehar feudalak zehatz-mehatz beteko dituzu, Jainkoaren legeen kontrakoak ez badira.
  8. Ez duzu sekula gezurrik esango, eta leial geratuko zara zure hitza agindutakoaren aurrean.
  9. Eskuzabala izango zara, eta handitasuna eman guztiei.
  10. Nonahi eta beti izango zara injustiziaren eta gaizkiaren aurka, Zuzentasunaren eta Ongiaren txapelduna izanik.[11]

Zalditeria literarioa eta errealitate historikoa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Zaldungoaren aldekoek Erdi Aro amaieratik aurrera uste zuten iraganean bazela garai bat zaldungoa erakunde bizia zena, gizonek zaldunkeriaz jokatzen zutenean, zaldungoa bizirik zegoenean eta ez hilik, eta garai horren imitazioak oraina asko hobetuko zuela.

Eskuizkribu argiztatu baten miniatura, Luis VII.aren bigarren gurutzadako borroka irudikatzen duena, Jerusalemgo erregea Baudoin III.ari laguntzera joan zenean XII. mendearen erdialdean arabiar armaden aurka.

Hau da On Kixote Mantxakoaren misio eroa, garai guztietako zaldun-eleberriko protagonista, eta Sir Walter Scotten zalditeriaren eta Estatu Batuetako Hegoaldearen inspiratzailea: zalditeriaren garaia berrezartzea, eta horrela bere herrialdea hobetzea. Urrezko Aroaren mitoaren bertsio bat da.[12]

Ikerketa historiko eta literario modernoaren sorrerarekin, ikertzaileek ikusi dute nahiz eta denboran urrun joan "Zalditeriaren garaia" bilatzera, beti dela iraganetik haratago, Erromatar Inperioraino itzuli arte. Jean Charles Léonard Sismondik honela dio: “Ez ditugu zalditeria eta sistema feudala nahastu behar. Sistema feudala aztertzen ari garen garaiko bizitza erreala dei dakioke, bere abantailak eta eragozpenak, bertuteak eta bizioak izanik. Zalditeria, aldiz, mundu ideala da, idazle erromantikoen irudimenean zegoen bezala. Emakumearen miresmena eta ohorea dira haren funtsezko ezaugarriak.”[12]

Sismondik Arturo Erregearen Auzitegiari buruzko gezurrezko arturotar erromantzeak aipatzen ditu; oro har, zalditeriaren aro historiko baten itxura faktikotzat hartu ziren. Eta honela jarraitzen du: “Historiari zenbat eta gertuagotik begiratu, orduan eta argiago sumatuko dugu zaldunen sistema ia guztiz poetikoa den asmakizuna dela. Ezinezkoa da nagusi izan den herrialderik bereiztea.[13]

Gugandik urrun bezala irudikatzen da beti bai denboran bai lekuan. Eta historialari garaikideek gortearen eta handien bizioen berri argi, xehatu eta osoa ematen diguten bitartean, nobleen basakeria edo ustelkeria eta jendearen morrontzaz, harritu egiten gara poetak, denbora luze baten ondoren, aro berberak grazia, bertute eta leialtasunaren fikzio bikainenekin apaintzen dituztela. XII. mendeko erromantze idazleek zaldungoaren aroa Karlomagnoren garaian kokatu zuten. Idazle hauek bizi izan ziren garaia, Frantzisko I.ak adierazitako garaia da. Gaur egun [1810 inguruan], oraindik ere ikusten dugu zaldungoa loratzen ari dela Du Guesclin eta Bayard-en pertsonengan, Karlos V. eta Frantzisko I.aren mendean. Baina garai bat edo bestea aztertzera heltzen garenean, bakoitzean izpiritu heroikoren bat aurkitzen badugu ere, aitortzera behartuta gaude zaldunen aroa aurrekoa behar dela izan, benetako historiaren edozein aldi baino gutxienez hiruzpalau mende lehenagokoa.”[13]

Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Richard W. Kaeuper zaldunen historialariak, Erdi Aro nahasian eragin zibilizatzaile eta egonkortzaile izan zuela zioen, azterketaren ardatz nagusi bezala hartuta. Kaueperek ustez, "ordena publikoaren arazoetan zaldunek eurek paper anbibalente eta problematikoa izan zuten, eta zalduntzak ematen zituen jokabiderako gidak berez konplexuak ziren". Zaldunen kode eta ideal asko kontraesankorrak ziren noski, baina zaldunek haien arabera bizi zirenean, ez zuten "gizarte ordenatuago eta baketsuago" batera eraman. Erdi Aroko Europako gizartearen hirukote kontzepzioak (otoitz egiten dutenak, borrokatzen dutenak eta lan egiten dutenak) monarkiaren eta aristokraziaren beste azpikategoriekin batera, zaldunekin bat egin zuen erakundea eraberritzeko ahaleginean, "ordena publikoa ziurtatzeko, gizartea bere eraketa helduan sartzen ari denean".[14]

Edmund Blair Leighton zaldun bilakatzen

Kaeuperrek argi uzten du zaldungoa eta "borrokatzen dutenen" mundu-ikuskera kristautasunaren aurrekoa zela, eta modu askotan elizaren eskumenetik kanpo zegoela, hasieran behintzat. Elizak zaldunen elementu desordenatu, martzial eta matxistari aurre egiteko zalduntza erreformatzea eta gidatzea betebehar gisa ikusi zuen. Erregetza antzeko istorio bat izan zen, zaldungoak arlo askotan erregearen subiranotasunarekin talka eginez, gerra-jarrerari buruz zein bere zaldun eta beste zaldun batzuen arteko liskarrei buruz (eta baita zaldunen eta aristokraziaren artean ere).[14]

"Lan egiten dutenen" (merkatari klasea eta burgesia) mundu-ikuskera oraindik inkubazioan zegoen bitartean, Kaeuperrek argi uzten du modernitatea definitzen amaituko zuen klase sozial eta ekonomikoa funtsean zaldunekin kontraesanean zegoela, eta zaldun balentria zutenek merkataritzaren balioak haien azpian bezala ikusten zituztela. Bestalde, merkataritzan aritu eta bere balore sistema bertatik eratorri zutenei aurre egiteko prest zeuden indarkeriaz, beharrezkoa balitz.[15]

Crouch-en arabera, Erdi Aroko zaldungoari buruzko hasierako idazle asko ezin dira historialari bezala defendatu, batzuetan "prosa koloreztatzen duen helburu polemikoa" dutelako. Kenelm Henry Digby eta Léon Gautier-i dagokienez, zaldungoa haien mundu ustela eta laikoa eraldatzeko bitarteko bat zen. Gautier-ek azpimarratu zuen, baita, zaldungoa baso teutonikoetan sortu zela eta Eliza Katolikoak eraman zuela zibilizaziora. Charles Millsek zaldungoa erabili zuen "Erreinuaren zaldunak ondare moral handi baten oinordeko etikoa zirela frogatzeko, eta bere altxorraren inbentarioa emateko". Millsek adierazi zuen baita, zaldungoa fenomeno soziala zela, ez militarra, bere ezaugarri nagusiekin: eskuzabaltasuna, fideltasuna, liberaltasuna eta adeitasuna.[15]

1170 baino lehenagoko Europa: ohitura noblea[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Crouchek dioenez, zaldungoa kodifikatuaren aurretik ohorean zentratzen zen jokabide noblearen kodetu gabeko kode bat zegoen, gizon jakintsu, zintzo eta zentzudun gisa itzul daitekeena. Kodetu gabeko kode honi, "ohitura" ("habitus") noblea deitzen zaio, eta gizarte eta klase guztiek sortutako portaera eta itxaropen materialen ingurunerako terminoa da. Ideia moderno bezala, Pierre Bourdieu eta Maurice Merleau-Ponty filosofo/soziologo frantziarrak aitzindari izan ziren, nahiz eta Aristotelesen lanetan kontzeptuaren aurrekari bat egon.[16] Crouchen arabera, "zaldungoaren gainegitura" eraiki zuen ohiturak (habitus), 1100. urtetik baino askoz lehenagotik existitzen zen, Erdi Aroko jokabide noble kodifikatua 1170 eta 1220 bitartean bakarrik hasi zela.[15]

Millsek eta Gautierek aurkitu zituzten zaldun aurreko nobleen sei ohiturak honako hauek dira:

- Leialtasuna: gudari-noblezia batean erabilgarritasun praktikoa du. Richard Kaeuperrek leialtasuna balentriarekin lotzen du. Jokabide noblean leialtasunaren ospearen garrantzia William Marshalen biografian frogatzen da.

- Tolerantzia: zaldunek beste gudariekiko eta beren jauntxoen gorteetan zuten autokontrola, hasierako nobleen ohituraren zati bat zen, 1020ko hamarkadan Hugh de Lusignanen Komentuan liburuan erakusten den bezala. Errukiaren eta tolerantziaren noblezia XII. mendearen bigarren erdian ondo ezarria zegon, zaldungo koderik egon baino askoz lehenago.[15]

Zazpi bekatu hilgarriei aurre egiteko prestatzen ari den zaldun baten aurkezpen alegorikoa, "fedearen ezkutuaz" hornitua. William Peraldusen Summa Vitiorum edo "Bizioen Ituna"ren 1255-1265 urteetako eskuizkribu baten argiztatua.

-  Erresistentzia: historialariek eta antropologo sozialek dokumentatua dute "proto-zaldungoa"ren hasierako formazio garaiko erresilientzia fisikoa zein trebetasuna gerrarako, zaldungorako ia ezinbestekoak izan zirela (Kristau-Davidarren etika inplizitua salbatuz). Eta edozein jatorritako gerlari batek, baita apalenak ere, gudu eremuan nabarmendutako trebetasun fisikoa erakusten bazuen, noble zaldun egoerarako edo berehalako nobleziarako frogagiri ia ziurra bezala ikusten zen.

- Handitasuna edo liberaltasuna: eskuzabaltasun handia izatea noble baten zati zen. Lilleko Alanek dioenez, handitasuna ez zen soilik zeukana besteei ematea, baizik eta "Gizon baten handitasunak ez dio uzten zikoizkerian edo dohainetan erreparatzen, eta eroskeriaren mespretxua izango du."

- Etika Davidarra: formalki, gerlari lidergoaren zaindari babesle kristau davidarren rolar hasiera batean eliza frankoek zabaldu zuten. Eta horrek legezko agintea legitimatzea suposatzen zuen, babesarekin etikoki konprometituta zegoenean, ahul eta ezinduen, alargunen eta umezurtzen justiziaren errespetua eta hornidura eskainiz. Beti ere idealismo kristauan inspiratutako printzipioetan oinarritutako oposizio militantea eginez, boterea duten pertsonaia anker eta bidegabeen aurka, "zaldun beltz" edo "baroi lapurra" izan. Etika Davidarraren muina, indartsuak ahulekiko onberatasuna da.[17]

- Ohorea: ohorea goian adierazitako ezaugarriak eta jokabideak jarraituz lortzen zen. Maurice Keenen arabera, ohorezko estatusari "balioa kentzeko" modurik gogorrena eta itzulezinena, borroka-eremuan jarrera koldarra erakustea zen. Ohorea galtzea gizonaren mailarako umiliazioa zen, eta heriotza baino okerragoa. Bertran de Born-ek esan zuen: "Niretzat nahiago dut lur zatitxo bat ohorez edukitzea, desohorearekin inperio handi bati eustea baino".

Zaldungoaren kodea, Erdi Aro Berantiarrean ezagutzen zen bezala, 1170 eta 1220 artean garatu zen.[18]

Jatorria ethos militarrean[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Zaldungoa Frantziako iparraldean garatu zen XII. mendearen erdi aldera, baina bere egitura Europako testuinguruan hartu zuen. Estatus sozial berriak, teknika militar berriak eta literatura gai berriak zaldun eta bere ethos taldeko pertsonaia berri bati atxiki zitzaizkion. Zaldunen kodeen araudi batek nagusiarekiko leialtasun zina egitea eta gerra arauak hautematea barne hartzen ditu, hau da, borrokan aurkari babesgabeari inoiz ez kolpatzea. Eta ahalegina egin edozein lekutan beste noble bat preso hartzea, hiltzea baino, gero erreskate bat lortu ahal izateko.[19]

Zaldungoaren idealak Erdi Aroko hasierako gerra klasearen idealetan oinarritzen dira, eta borroka jarduera eta bertute militarrak Erdi Aroaren amaieraraino irauten dute. Izan ere, borroka eremuko errealitatea aldatu egin zen Garai Modernoko gerra-motaren garapenarekin. Beraz, gero eta gehiago murriztu zen txapelketetarako eta dueluen kulturarako. Lantzekin burututako dueluak izan ziren, hain zuzen, Errenazimentuan zehar borroka trebetasunaren zaldunen agerraldien adibide nagusia (Ingalaterrako Isabel I.aren koroazioaren 1602ko ospakizunean aritu ziren azken aldiz).[2] Zaldunaren trebetasun martzialek ehizaren praktikara eraman zituzten gero, eta ehiza-trebetasuna gorteko bizitzako alderdi garrantzitsu bat bilakatu zen Erdi Aroan. Zaldungoari lotuta heraldika praktika ere bazegoen, bere armarriak erakusteko arau landuak ezarriz, Goi Erdi Aroan garatu ziren bezala.[20]

Rikardo Lehoiaren Bihotza Jerusalemera bidean. James William Glass (1850)

Zaldungoa eta kristautasuna[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kristautasunak eta elizak eragin aldatzailea izan zuten heroismoaren eta bertutearen kontzeptu klasikoan, gaur egun zaldungoaren bertuteekin identifikatuta. X. mendeko "Jainkoaren Bakea eta Tregua" (latinez "Pax et treuga Dei") izan zen adibide bat, zaldunei gizarteko kide ahulenak babestu eta ohoratzeko, eta elizari bakea mantentzen laguntzeko mugak jarrita.[21][22]

Aldi berean, eliza gerlarekiko toleranteagoa bilakatu zen fedearen defentsan, gerra justuaren teoriak bereganatuz; eta zaldun baten ezpata bedeinkatzen zuten liturgian, garbikuntza bainua gehituz. Grial erromantzeen eta “Chevalier au Cygne”ren istorioan, zaldungo kristauak konfiantza zuen bere bizimodua Jainkoaren atseginekoa izango zelako, zaldungoa Jainkoaren ordena bat izanik. Hortaz, zaldungoa kristau bokazio bezala, balio heroiko teutonikoen eta Testamentu Zaharreko tradizio militantearen arteko ezkontzaren ondorio izan zen.[23]

Zaldun bokaziorako edo kristautasunaren santutasuna eta zilegitasuna bermatzeko, hau da, zaldun klasea ezartzeko, 930ean Clunyko abadeak idatzi zuen “Aurillac-eko San Gerardoren Vita”-n, argudiatuz santutasuna zela Kristo eta kristau doktrinaren «etsaiaren aurka ezpata ateratzea».[23] XI. mendean "Kristoren zaldun" kontzeptuak (Miles Christi) irabazi zuen Frantzian, Espainian eta Italian.[24] "Zalduntza erlijiosoaren" kontzeptu hauek gehiago landu ziren Gurutzaden garaian, beraiek zaldunen enpresa bezala ikusten baitziren maiz. Zaldungoari buruzko ideietan Saladinek eragin handia izan zuen, Erdi Aroko idazle kristauek zaldun bezala ikusten baitzuten. Garai honetan garatu ziren gurutzadetako ordena militarrak zaldungoaren lehen loralditzat hartu ziren, nahiz eta ez dagoen argi zein punturaino zaldun aipagarriak ziren, hala nola Saladin I.a, Godofredo Bouillongoa, William Marishal edo Bertrand du Guesclin.[24] Egia esan, zaldunen jokabidearen estandar berriak ezarri zituzten, edo lehendik zeuden jokabideen arabera atzera begiratu, Behe Erdi Aroko "zaldungoaren" idealen ildotik interpretatzeko. Hala ere, zaldungoa eta gurutzadak ez ziren gauza bera. Gurutzaden ideologiak bere sorrera garaian zaldungoaren etikan eragin handia izan zuen arren, zaldungoa bera gurutzadekin loturarik ez zuen jarduera eta balio aristokratiko sorta handi batera atxikita zegoen.[25]

Erdi Aroko literatura eta mairuen zein erromatarren eragina[aldatu | aldatu iturburu kodea]

XII.mendetik aurrera zaldungoa zaldunen jokabide moral, erlijioso eta sozial bezala ulertu zen. Kodearen xehetasunak desberdinak ziren, baina kodeek ausardia, ohorea eta zerbitzuaren bertuteak azpimarratuko zituzten. Zaldungoak zaldunaren bizimoduaren eta ohituren idealizazioari ere azpimarratzen zion, bai bere gazteluan zein gortean.[26]

Erromantizismoko zaldun-idealen irudikapena (Edmund Blair Leighton-en "Estandartea josten": dama bat zaldunaren estandartea josten gerrara joateko).

Europako zaldungoak asko zor zion Espainiako mairuen (musulmanen edo al-Andalus ere esaten zioten) zalduntzari. Eta arabiar literaturak eragin handia izan zuen. "Zaldungoa izan zen Iberiar penintsula konkistatu zuten "mairu" musulmanen ezaugarri nabarmenena, K.O. 711n hasita. Arabiar kultura klasikoan, benetako zaldun (fáris) (فارس) izateko, hainbat bertute menperatu behar ziren, hala nola duintasuna, elokuentzia, leuntasuna, ekitazioa, talentu artistikoa, eta baita armagintzarako indarra eta trebetasuna ere. Antzinako zaldun-bertute hauek mairuek sustatu zituzten, eta Iberiar penintsulako populazio gehiena osatzen zuten K.O. 1100erako. Arabiar zaharren ekarpenak azkar hedatu ziren Europan zehar zaldungoan."[27]

Erdi Aroko gorteko literaturak mairuen zein antzinako erromatarren balioak, taktikak eta idealak goraipatzen ditu. Adibidez, Vegetiusek “De re militari” izeneko antzinako gerra-liburua frantsesera itzuli zuen XIII. mendean Jean de Meung-ek “L'Art de chevalerie” izenarekin.[17] Geroagoko ere, idazleek Vegetiusengana jo zuten, hala nola Honoré Bonetek “L'Arbes des batailles” idatzi zuenean, XIV. mendeko gerraren morala eta legeak eztabaidatuz. XV. mendean Christine de Pizanek Vegetius, Bonet eta Frontinus-en gaiak konbinatu zituen “Livre des faits d'armes et de chevalerie”-n.[24]

Beranduago Erdi Aroan, merkatari aberatsek zaldun-jarrerak hartzen ahalegindu ziren: burgesiaren semeak gorte aristokratikoetan ikasi zuten, zaldun klasearen ohituretan heziz. Hau zaldungoaren demokratizazioa zela esan daiteke, kortesia liburua izeneko genero berri bat ekarri zuena, "jauntxoen" jokabidearen gidak bilakatuz. Hortaz, Erdi Aroaren osteko jaunen kodea, gizonaren ohorearen, emakumeen errespetuaren eta zorte gutxiago zutenenganako kezkaren balioei buruzkoa zen, zaldungoaren eta hura sortu zuten indar historikoen aurreko idealetatik zuzenean eratorria.[28]

Erdi Aroko literatura aztertzerakoan, zaldungoa hiru eremu oinarrizkotan sailka daiteke:

1- Herritarrekiko eta kristau-kideekiko betebeharrak: errukia, adorea, zuzentasuna, ahulen eta behartsuen babesa, eta zaldunaren zerbitzarian bere jaunarekiko bertuteak ditu. Horrek berekin dakar norberaren bizia bestearen alde emateko prest egotearen ideia ere; gizajo baten alde edo bere jaun baten alde emango ote zuen bizia.

2- Jainkoarekiko betebeharrak: Jainkoarekiko leial izatea, errugabea babestea, elizari leial izatea, gaizkiaren aurkako ongiaren txapelduna izatea, eskuzabala izatea eta jaun feudalaren gainetik Jainkoa obeditzea izango litzateke.[29]

3- Emakumeekiko betebeharrak: hau da ziurrenik zaldungoaren alderdirik ezagunena. Honek edukiko luke gorteko maitasun deitzen dena, zaldunak andre bat zerbitzatu behar duela dioen ideia, eta haren ondoren gainerako dama guztiak. Kategoria honetan, batez ere, emakume guztientzat leuntasun eta grazia orokorra aipatzen da.

Hiru eremu hauek, jakina, nahiko maiz nahasten ziren zaldungoan, eta askotan ez dira bereizten.[30]

Bestalde, arloei emandako pisu ezberdinek, zaldungo-kate desberdinak sortu zituzten:

A- Gerlari zaldungoa, non zaldun baten betebehar nagusia bere jaunarekiko zen, Sir Gawain-ek “Sir Gawain eta Zaldun Berdea”  eta “Sir Gawain eta Dame Ragnelle-ren Ezkontza” liburuetan adierazten den bezala.

B- Zaldungo erlijiosoa, non zaldun baten betebehar nagusia errugabeak babestea eta Jainkoa zerbitzatzea zen, Sir Galahadek edo Sir Percivalek “Grialaren kondairetan” adierazten duten moduan.

C- Gorteko zalduna, non zaldun baten betebehar nagusia bere damarekiko da, eta haren ondoren emakume guztiak, Sir Lancelot-ek Ginevere erreginarekiko zuen maitasunean bezala, edo Sir Tristanek Iseultarekiko maitasunean adierazten zduen bezala.[31]

Erdi Aro Berantiarra[aldatu | aldatu iturburu kodea]

XIV. mendean Jean Froissartek bere "Kronikak" idatzi zituen, Ehun Urteetako Gerraren zati handi bat jaso zutenak, eta besteak beste, Crécyko gudua eta gero Poitiersko gudua. Kasu bietan, frantziar noblezia garaitu zutela ikusi zuten gehienbat gizon arruntez osatutako armadek, arku luzeak erabiliz. Frantziako nobleziak erabilitako zaldunen taktikak, hots, gezi-kazkandar baten aurrean oposizioari ausardiaz kargatzea, behin eta berriz huts egin zuen. Froissartek jaso egin zuen baita ingeles eta galestar arkulari arruntek zaldun frantsesen aurka egindako erasoak.[32]

Bere kronikek nobleziaren aurkako jende arruntaren altxamendu sorta bat ere jaso zuten, hala nola Jacquerie eta Nekazarien Matxinada, eta gizon arrunten gorakada armaden barneko buruzagi mailetan. Gizon horietako asko Ehun Urteetako Gerran goratu ziren, baina gero Frantzian utzi zituzten noble ingelesak etxera itzuli zirenean. Eta Konpainia Libreetako mertzenario bilakatu ziren, adibidez John Hawkwood, gerora “Konpainia Zuriko” mertzenarioen buruzagi bilakatu zena. Soldadu eraginkor eta ordainduen gorakadak soldadu nobleak ordezkatu zituen garai honetan, zaldunen kodeari inolako atxikimendurik gabeko buruzagi militar klase berri bat sortuz.[33]

Japonia izan zen su-armak erabiltzea guztiz debekatu zuen herrialde bakarra, zaldungoaren idealak eta borroka modu onargarriak mantentzeko. 1543an Japoniak su armen gobernuaren monopolioa ezarri ondoren, su-armak suntsitu egin zituen, bertako arma tradizionalei lehentasuna ezarriz.[32]

Zaldungoaren amaiera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Zaldunkeria dinamikoa zen, tokian tokiko egoerei erantzuteko eraldatuz eta moldatuz, horixe izanik ziurrenik bere desagerpena ekarri zuena. Ingalaterran zaldun talde asko zeuden, Sir Thomas Maloryk XV. mendearen amaieran "Arthur-en heriotza" idatzi zuenean irudikatu zuen bezala. Beharbada talde bakoitzak bere zaldun ideologia sortu zuen, eta Maloryren ikuspegiak, XV. mendeko zaldungoaren egoera islatzen du.[34] “Arthur-en heriotza” inprimatu zenean, William Caxton-ek zaldunei amodio liburuak irakurtzeko eskatu zien, zaldungoari buruz irakurtzeak "Larrosen Gerrek" jada banatutako zaldunen komunitatea batzeko itxaropena zekarrelakoan.[34]

Ingalaterrako Tudorren hasierako agintean, zaldun batzuek oraindik ere ethosaren arabera borrokatzen zuten. Dena den, zaldun gutxiago aritu ziren gerra aktiboan, mende honetan gudu zelaiak, oro har, infanteria profesionalen eremua zirelako, eta ondorioz zaldungoen jarduera murriztuta zegoen. Zaldunaren desagerpenaren hasiera izan zen.[35] Zaldun maila ez zen inoiz desagertu, baina Isabel I. erregina izan zen tradizioari amaiera ematen, aurreratzean zaldun izendatzea monarkaren zeregina izango zelako. Erdi Aroa amaitu zenean, zaldungoaren kodea desagertu egin zen.[36]

Zaldun britainiarra, Thomas Gainsborough, 1782,

Manifestazio eta berpizte modernoak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Zaldun-idealak garai modernoaren hasieran ere iraun zuen. Europako errege-erreginek eta goi nobleziek zaldunen ordenak fundatzeko ohiturak goi Erdi Aroan amaiera jo zuen. Baina Errenazimentuan, Barrokoan eta garai modernoaren hasieran berpiztu ziren, adibidez Toskanako San Esteban Ordenan (1561), Frantziako San Luis Ordenan (1693) edo Anglo-Irlandako San Patrizio Ordenan (1783). Bestalde, zaldun dinastiko ugarik aktibo jarraitzen dute monarkiaren tradizioa mantentzen duten herrialdeetan.[37]

Aldi berean, Barroko garaian gorteetako ideien aldaketarekin, zaldunen idealak zaharkituak, “Erdi Arokoak” bezala ikusten hasi ziren. On Kixotek, 1605–15ean argitaratua, Erdi Aroko zaldun-eleberria edo erromantzea burlesko bilakatu zuen, orduko mundu modernoaren aurrean zaldun kodearekiko atxikimendu tematia irrigarri eginez, eta “Kixotismo” terminoa sortu zen. Alderantziz, erromantizismoko hainbat idazlek "Erdi Aroko" ideal edo estetika horiek berpiztu nahi izan zituzten XVIII. mendearen amaieran eta XIX.ean.[38]

Ofizial militarren portaera kodea Napoleonen garaian, Amerikako Gerra Zibilaren garaian (batez ere "Kausa Galdua" mugimenduan idealizatuta), eta neurri batean Lehen Mundu Gerrara arte, oraindik ere ideal historikoetan oinarrituta zegoen. Duelu kultura Europako zenbait tokitan goi-klaseen bizitza zibilean ere nagusi izan zen. Otomandar Inperioaren gainbeherarekin, ordea, "fedegabeen" mehatxu militarra desagertu egin zen. Erlijio gerrek Europako garai modernoaren zati handi batean hartu zuten parte, eta hainbat kristau konfesioetako fakzioen arteko borrokak izan ziren. Gerora, konfesio prozesu honek nazionalismoan oinarritutako ethos militar berri bat sortu zuen, «fedegabeen aurka aritu beharrean».

Estatu Batuetako Hegoaldean, XIX. mendearen erdialdean Kentuckyko John C. Breckinridge zaldungoa adierazgarritzat jo zuten. Duintasunaren eta zintzotasunaren ospea zuen, batez ere bere itxura altu, dotore eta ederra, begi urdin zirraragarriak, eta molde nobleagatik. Bere modu adeitsuagatik eta ahots atseginagatik, hautesleek, soldaduek eta emakumeek oso estiman zuten.[39]

Aro modernoaren hasieratik, adeitsu terminoa (dotorezia finduaren ideal barrokoa) zaldungoa baino, goi-klaseko gizonek goi-klaseko emakumeenganako jokaera egokirako erabili zen. XIX. mendean, garai hartako zaldunen helburuetarako zaldungoa suspertzeko saiakerak ere izan ziren. Kenelm Henry Digby-k “Ohorezko Harri Zabala” eleberria idatzi zuen, honako definizioa eskainiz: "Zaldungoa gizakiak ekintza heroikoetara bideratzen dituen izpiritu edo gogo-egoera orokor horren ezaugarria da, eta eder den guztiaren berri ematen die, esparru intelektual eta moral gorenean".[39]

XX. mendean zehar, emakumeak babesteko ideal zaldungoa melodramen gai bezala ikusi zen, esate baterako "Damatxo larrietan". Zaldungoa terminoak soziologian nolabaiteko txanpona mantentzen du, gizonen eta oro har, gizartearen joera orokorrari erreferentzia eginez, emakumeei kalteetatik babesteko gizonei baino arreta gehiago emateko, edo bizi-itxaropenean, osasunean, genero-arrailak nabaritzean. etab. Komunikabideetan ere adierazten da, emakumezkoei gizonezko biktimei baino arreta nabarmen gehiago ematen dietelako.[40]

William Manchesterren arabera, Douglas MacArthur jenerala zaldun gerlari bat izan zen, garaitutako etsaiekin egin zuenagatik. Erasotzeko gaitasuna erabat kenduta, etsaiei bere ohore eta ausardia errespetatuz, ulermen eta adeitasunez tratatu zituen. Bere zaldun jokabidearen eredu nabarmena Bigarren Mundu Gerran izan zen, gerraren amaieran japoniarrekiko trataera duina gordez. MacArthurren ereduak gerra bat irabazteko modua eskaintzen du, ahalik eta hildako gutxien eraginda eta aberria okupatu ostean etsai ohiaren errespetua mantenduz. 1962ko maiatzaren 12an, MacArthur-ek hitzaldi famatu bat eman zuen West Point-en, Ameriketako Estatu Batuetako Akademia Militarreko kadeteen aurrean, kode moral handi bat aipatuz, jokabide kode eta zaldungoa, betebeharra, ohorea eta herrialdea azpimarratzen zituenean.[18]

Zaldungoari kritika[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Miguel de Cervantesek, On Kixoteren lehen zatian (1605), zaldun literatura historikoki zehazgabetzat eta, beraz, kaltegarritzat jotzen zuen, nahiz eta zaldun-printzipio eta jokabide-gida askorekin bat zetorren. Historikoki egiazkoa zen zaldungo amodio batekin jolasten zuen, baina ez zuen inoiz idatzi nahi izan.[41]

Bestalde, Peter Wright-ek zaldungoaren deskribapen bereziak egiteko joera kritikatzen du, aldaera edo "zaldungo" asko daudela esanez. Zaldungo ezberdinen artean, Wright-ek "zaldungo militarra" aipatzen du bere jokabide-kodearekin eta testuinguru egokiekin osatua, eta baita emakumeek zuzendutako "zaldungo erromantikoa" bere jokabide-kodearekin eta testuinguru egokiekin, besteak beste.[42]

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ «Zalduntza». Euskaltzaindiaren Hiztegia. (Noiz kontsultatua: 2022-02-02.)
  2. ↑ a b c d e (Ingelesez) Keen, Maurice Hugh. (2005). Chivalry. Yale University Press ISBN 9780300107678..
  3. ↑ (Ingelesez) Cecil Weatherly. (1911). "Knighthood and Chivalry".. Chisholm, Hugh (ed.). Encyclopædia Britannica. 15 (11th ed.), Cambridge University Press., 851-867 or..
  4. ↑ (Ingelesez) Gautier, Léon. (1891). Chivalry. G. Routledge and sons, limited..
  5. ↑ «Zaldun». Euskaltzaindiaren Hiztegia. (Noiz kontsultatua: 2022-02-02.)
  6. ↑ (Frantsesez) Flori, Jean. (1998). La Chevalerie.. J. P. Gisserot ISBN 978-2877473453..
  7. ↑ (Ingelesez) Dougherty, Martin. (2008). Weapons and Fighting Techniques of the Medieval Warrior 1000–1500 AD. Chartwell Books, 74 or. ISBN 9780785834250..
  8. ↑ (Ingelesez) Hoad, T. F. Hoad. (1993). The Concise Oxford Dictionary of English Etymology. Oxford University Press.
  9. ↑ (Frantsesez) Dictionnaire ecclésiastique et canonique portatif (Tome I ed.). Paris, 364 or..
  10. ↑ (Ingelesez) [www.merriam-webster.com "Definition of CHIVALRY". ].
  11. ↑ (Ingelesez) Gautier, Léon. (1891). Chivalry. G. Routledge and sons , limited..
  12. ↑ a b (Ingelesez) Eisenberg, Daniel. (1987). "The Influence of Don Quixote on the Romantic Movement". A Study of Don Quixote. Newark, Delaware, 205-223 or. ISBN 978-0936388311..
  13. ↑ a b (Ingelesez) Sismondi, Jean Charles Léonard de. (1885–88). Historical View of the Literatures of the South of Europe. Thomas Roscoe (4th ed.). London..
  14. ↑ a b (Ingelesez) Kaeuper, Richard W.. (1999). Chivalry and Violence in Medieval Europe. Oxford University Press, 3 or..
  15. ↑ a b c d (Ingelesez) Crouch, David. (2005). The Birth of Nobility: Constructing Aristocracy in England and France 900–1300. Harlow, UK: Pearson ISBN 978-0-582-36981-8..
  16. ↑ (Ingelesez) Malikail, Joseph. (2003). MORAL CHARACTER: HEXIS, HABITUS AND 'HABIT'. ISBN ISSN 1393-614X..
  17. ↑ a b (Ingelesez) Halsall, Paul. (1998). "Medieval Sourcebook: John of Salisbury: Policraticus, Book Four (selections)". Fordham University.
  18. ↑ a b (Ingelesez) Manchester, William R. (1978). American Caesar: Douglas MacArthur 1880–1964. Boston & Toronto: Little, Brown and Company ISBN 9780316544986..
  19. ↑ (Ingelesez) Holt. (2002). Holt Literature and Language Arts Course Six. Houston. TX, 100 or. ISBN 978-0030564987..
  20. ↑ (Ingelesez) Sweeney, James Ross. (1983). "Chivalry". Dictionary of the Middle Ages. III, 91 or..
  21. ↑ (Ingelesez) Duby, Georges Duby; Ariès, Phillippe. (1993). A History of Private Life: Revelations of the Medieval World. Belknap Press of Harvard University Press ISBN 978-0674400016..
  22. ↑ (Ingelesez) Corrêa de Oliveira, Plinio. (1993). Nobility and Analogous Traditional Elites in the Allocutions of Pius XII. ISBN 978-0-8191-9310-0..
  23. ↑ a b (Ingelesez) Odo. (1954). "The Life of St. Gerald". Penn State Press, 371 or..
  24. ↑ a b c (Ingelesez) Sweeney, James Ross. (1983). "Chivalry". Dictionary of the Middle Ages. III, 91-93 or..
  25. ↑ (Ingelesez) Keen, Maurice Hugh. (2005). Chivalry. Yale University Press. ISBN 9780300107678..
  26. ↑ (Ingelesez) Halsall, Paul. (1998). "Medieval Sourcebook: John of Salisbury: Policraticus, Book Four (selections)".. Fordham University.
  27. ↑ (Ingelesez) "Muslim Saracen Chivalry as Templar Heritage. Arabian Roots of European Chivalry & Templar-Muslim Friendship". Order of the Temple of Solomon (Knights TAemplar).
  28. ↑ (Ingelesez) Tucker, Ruth. (1987). Daughters of the Church. ISBN 978-0-310-45741-1..
  29. ↑ (Frantsesez) Barthélemy, Dominique. (2007). La chevalerie: De la Germanie antique à la France du XIIe siècle. Fayard ISBN 978-2-213-63930-7..
  30. ↑ (Frantsesez) Nadot, Sébastien. (2010). Rompez les lances ! Chevaliers et tournois au Moyen Âge. Paris, Autrement ISBN 978-2-746-71444-1..
  31. ↑ (Frantsesez) Chevalerie et christianisme aux XIIe et XIIIe siècles. Presses universitaires de Rennes, coll. « Histoire » ISBN 978-2-7535-6842-6..
  32. ↑ a b (Ingelesez) Huizinga, Johan. (1924). The Autumn of the Middle Ages.. Leiden University Press ISBN 9789087283131..
  33. ↑ (Ingelesez) Gillespie, Alexander. (2011). A History of the Laws of War: Volume 2 The Customs and Laws of War with Regards to Civilians in Times of Conflict. Bloomsbury Publishing, 14 or. ISBN 9781847318404..
  34. ↑ a b (Ingelesez) Hodges, Kenneth. (2005). Forging Chivalric Communities in Malory's Le Morte Darthur. New York: Palgrave Macmillan.
  35. ↑ (Ingelesez) Wilkins, Christopher. (2010). The Last Knight Errant: Sir Edward Woodville and the Age of Chivalry. London & New York: I. B. Tauris.
  36. ↑ (Ingelesez) Gravett, Christopher. (2008). Knight: Noble Warrior of England 1200–1600. Oxford: Osprey Publishing.
  37. ↑ (Ingelesez) McWhiney, Grady. (1975). "Breckenridge, John Cabell". John A. Garrity, ed., Encyclopedia of American Biography, 130-131 or..
  38. ↑ Girouard, Mark. (1981). The Return to Camelot: Chivalry and the English Gentleman. Yale University Press ISBN En..
  39. ↑ a b (Ingelesez) McWhiney, Grady. (1975). "Breckenridge, John Cabell". John A. Garrity, ed., Encyclopedia of American Biography, 130-131 or..
  40. ↑ (Ingelesez) Crouch, David. (2005). The Birth of Nobility: Constructing Aristocracy in England and France 900–1300. Harlow, UK: Pearson ISBN 978-0-582-36981-8..
  41. ↑ (Ingelesez) Eisenberg, Daniel. (1987). " A Study of "Don Quixote",. Newark, Delaware, Juan de la Cuesta,, 41-77 or. ISBN 0936388315..
  42. ↑ (Ingelesez) Wright, Peter. (2018). "Bastardized Chivalry: From Concern for Weakness to Sexual Exploitation.". New Male Studies, 43-59 or. ISBN ISSN 1839-7816 ~ Vol 7 Issue 2..

Ikus, gainera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  • (Ingelesez) Zaldungoa. Encyclopædia Britannica.
  • (Frantsesez) Tenplarioen ordena
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Zalduntza&oldid=9041229"(e)tik eskuratuta