Edukira joan

Zeltiberiera

Wikipedia, Entziklopedia askea
Zeltiberiera
ezezaguna
Datu orokorrak
HiztunakHizkuntza hila
EskualdeaHispania
Hizkuntza sailkapena
giza hizkuntza
indoeuropar hizkuntzak
hizkuntza zeltak
hizkuntza zelta kontinentalak
Informazio filologikoa
Hizkuntza-tipologiahizkuntza fusionatzailea
Kasu gramatikalaknominatiboa, akusatiboa, datiboa, genitiboa, lokatiboa eta ablatiboa
AlfabetoaIberiar idazketa eta latindar alfabetoa
Hizkuntza kodeak
ISO 639-3xce
Glottologcelt1247
IETFxce

Zeltiberiera[1] hizkuntza zelta paleohispanikoa zen, Iberiar penintsula erdialdean I. mendera arte gutxienez hitz egin zena. Herri zeltiberiarrek hitz egiten zuten.

Zelta hizkuntza kontinentalen artean zeltiberiera ez dago galikoa bezain ondo lekukotuta, baina bai lepontikoa eta galata baino hobeto. Makina bat txanpon dago, baina berreraiketarako eragilerik garrantzitsuenak Botorritako brontzeak dira. Honez gain, lekukotuta daude hamaika teonimo, antroponimo eta toponimo.

Zelta hizkuntzen artean, zeltiberierak nahiko itxura arkaikoa du. Bere multzoko beste hizkuntzetan ez bezala, "ios" erlatibozko izenordaina erabat deklinatuta agertzen da. Era berean, "kue" (eta), "nekue" (ezta), "ve" (edo) agertzen dira. Galeseraz bezala, "s"dun subjunktiboa dago.

Idazkera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Inskripzio zeltiberikoetan idazkera iberikoa erabiltzen zen. Sistema hau ez zen bereziki egokia hizkuntza zeltak transkribatzeko honako arrazoiengatik:

  1. Muta cum liquida taldeak (bl, br; pl, pr; kl, kr; gl, gr) ezin dira ondo adierazi.
  2. Hitz amaierako leherkariak (-b, -p, -d, -t, -k, -g) ezin dira idatzi.
  3. Idazkera iberikoan ez dago frikaririk, s eta ś kenduta, eta beraz zeltiberikoz frikariak izanez gero (ez dakiguna) ezin izango zitezkeen adierazi.

Lehen arazo biak idazkera iberikoak leherkari+bokala taldeak idazteko zeinuak bai baina leherkari bakanentzat zeinurik ez izateari zor zaizkio. Honen arrazoia da iberierak eta hizkuntza zeltek egitura silabiko erabat ezberdina daukatela.

Iberierak oso egitura silabiko sinplea zeukan: (C)V(C2), hau da, V, VC2, CV, CVC2 silbak baino ezin ziren gertatu (C: edozein kontsonante, V: edozein bokal, C2: amaierako bokala, l, r, m, n, s edo ś izan behar duena). Hau ondo egokitu zen iberierarako, C2etarako, bokaletarako eta leherkari+bokal taldeentzako zeinuak baitaude.

Honez gain, iberierak txistukari bi zituen, oro har <s> eta <ś> transkribatzen direnak, eta euren balio fonetiko zehataza ezagutzen ez dugularik (beharbada ahostun/ahoskabe edota, aukera gehiagorekin horzkari/hortzobikari). Halaber, dardarkari bi daude, <r> eta <ŕ>. Aho batez onartzen da ŕ dardarkari bakuna dela, baina r zer den ez dago hain argi, baliteke anitza izatea edota bestelako ezberdintasuna izatea beste dardarkariarekin.

Mendebaldeko zeltiberiko ez duala
  g/k b d/t  
a a101 ka1 ba1 ta1 z s102 m n101
e e8 ke7 s5 te1 s ś1 n ḿ402
i i101 ki1 bi1 ti101 r ŕ3 l l2
o o1 ko1 bo2 to1  
u u3 ku1 bu1 tu201  
[2]
Ekialdeko zeltiberiko ez duala
  g/k b d/t  
a a202 ka1 ba1 ta1 z s102 m m1
e e1 ke2 be1 te1 s ś1 n n2
i i2 ki1 bi1 ti201 r ku301 l l2
o o1 ko1 bo2 to2  
u u1 ku1 bu1 tu1  
[2]

Morfologia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Izen and adjektiboen deklinabidea

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  • arznā 'parte, zatia' < *parsna < *pr̥s-nh₂. Zeltiko komunean φrasna < *prasna
  • veizos 'lekukoa' < *weidʰ-yo < *weidʰ- 'sumatu, ikusi' / vamos 'gorago' < *up-m̥os
  • gentis 'semea, ondorengoa' < *gen-ti. Zeltiko komunean genos 'familia'
  • loutu 'zama' < *louttu < *louktu < *leugʰ-tu. Zeltiko komunean luxtu < *louktu < *leugʰ-tu (oir. lucht).
  • duater 'alaba' < *dʰugh₂tēr. Zeltiko komunean duxtir.
Kasua Singularra   Plurala
ā-erroa o-erroa i-erroa u-erroa r-erroa ā-erroa o-erroa i-erroa u-erroa r-erroa
Nominatiboa *arznā *veizos / *vamos (n. *-om) *gentis *loutus duater *arznās / *arznī *veizoi (n *-a) *gentis *loutoves *duateres
Akusatiboa *arznām *veizom *gentim *loutum *duaterem *arznās < -*ams *veizus < *-ōs < -*oms *gentīs < -*ims *loutūs < -*ums *duaterēs < -*ems
Genitiboa *arznās *veizo *gentes[3] ? *duateros *arznaum *veizum < *weidʰ-y-ōm *gentizum < *isōm *loutoum < *ewōm ?
Datiboa *arznāi *veizūi < *weidʰ-y-ōi *gentei *loutuei[4] ? ? *veizubos ? ? ?
Ablatiboa *arznaz[5] *veizuz < *weidʰ-y-ōd / *vamuz < *up-m̥ōd *gentiz *loutuez *duaterez < -*ed ? *veizubos ? ? ?
Lokatiboa *arznai *veizei *gentei ? ? ? ? ? ? ?

[6][7]

Izenordain erakusleak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Kasua Singularra   Plurala
maskulinoa femeninoa neutroa maskulinoa femeninoa neutroa
Nominatiboa *so: so viros 'gizon hau' *sa: sa duater 'alaba hau' *soz: soz bezom < *so-d *bʰedʰ-yom 'nire hau'. *sos < *so-s ? *sas < *sa-s ? *soizos < so-syos < *so-sy-os ?
Akusatiboa *som: 'honi' *sam: 'honi' *sozom < *so-sy-om? *sus < *sōs < *so-ms *sās < *sa-ms *soizus < so-syōs < *so-sy-oms ??
Genitiboa ? ? ? soum < *so-ōm 'hauen' saum < *sa-ōm 'hauen' soizum < *so-sy-ōm 'hauen'
Datiboa somui < *so-sm-ōi 'honentzat' somai < *so-sm-ai 'honentzat' ? ? ? ?
Lokatiboa somei < *so-sm-ei 'honengandik' samei < *sa-sm-ei 'honengandik' ? ? ? ?

[8]

Botorritako brontzeak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
1. Botorrita plakaren bi aldeak

Botorritako brontzeak dira orain arte aurkitu diren zelberierazko testurik luzeenak. Horien artean dago "Botorritako I brontzea". Testua ezin izan da osorik itzuli, baina transkribatuta dago eta gaiaren inguruko ideia bat izan dezakegu. Pertsona izen asko dauden merkataritza agiria dela ematen du.

III brontzea izen zeltiberiko zerrenda luzea da, Contrebia Belaiscako 200 biztanleren izenak omen dira.

Bibliografia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  • (Gaztelaniaz) Villar, Francisco, Los indoeuropeos y los orígenes de Europa, Madril, 1991, ISBN 84-249-1471-6.
  • (Gaztelaniaz) Albertos Firmat, María Lourdes, "Lenguas primitivas de la Península Ibérica" Boletín de la institución “Sancho el Sabio“, XVII liburukia, 1973.
  • (Gaztelaniaz) Blázquez, José María; Francisco Presedo; Francisco Javier Lomas; Javier Fernández Nieto, "Protohistoria" Historia de España antigua, I liburukia, 1997, ISBN 84-376-0232-7.
  • (Gaztelaniaz) Pellón, José R., Diccionario Espasa Íberos, Madril, 2001, ISBN 84-239-2290-1.
  • (Gaztelaniaz) Palaeohispanica (Hispania zaharreko hizkuntza eta kulturen inguruko aldizkaria), 1 liburukia, Zaragoza, 2001, ISSN 1578-5386.
  • (Ingelesez) Wolfgang Meid, Celtiberian Inscriptions, Budapest 1994 (Archaeolingua, edd. S. Bökönyi and W. Meid, Series Minor, 5).
  • (Ingelesez) Javier de Hoz, The Botorrita first text. Its epigraphical background; Die größeren altkeltischen Sprachdenkmäler. Akten des Kolloquiums Innsbruck 29. April - 3. Mai 1993, edd. v. W. Meid und P. Anreiter, Innsbruck 1996, p. 124–145.
  • (Ingelesez) J. P. Mallory, In Search of the Indo-Europeans (Thames & Hudson, 1989), ISBN 0-500-05052-X

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ 47. araua - Hizkuntza hilak eta klasikoak. Euskaltzaindia (Noiz kontsultatua: 2012-11-3).
  2. ↑ a b (Ingelesez) Ferrer i Jané, Joan; Moncunill, Noemí. (2019). «Palaeohispanic writing systems: classification, origin, and development» Palaeohispanic Languages and Epigraphies (Oxford University Press): 78-108. ISBN 9780198790822..
  3. ↑ Gorrochategui, Joaquín 1991 "Descripción y posición lingiiistica del celtibérico" in "Memoriae L. Mitxelena magistri sacrum vol I (3-32)". Ed. Euskal Herriko Unibertsitatea
  4. ↑ Beltrán Lloris, F. Jordán Cólera, C. Marco Simón, F. 2005 "Novedades epigráficas en Peñalba de Villastar (Teruel)". Palaeohispánica: Revista sobre lenguas y culturas de la Hispania antigua Nº. 5, 911-956: ENIOROSEI Dat. sg. de un tema en -i. LVGVEI, Dat. sg. de un tema en -u. ERECAIAS, Gen .sg. de un tema en -a, TIASO, Gen. sg. de un tema en -o
  5. ↑ Villar Liébana, F. 1996 "Fonética y Morfología Celtibéricas". La Hispania prerromana : actas del VI Coloquio sobre lenguas y culturas prerromanas de la Península Ibérica (339-378): 1) filiación expresada mediante genitivo y cuya desinencia es -as < (*-ās) y 2) origen que se expresa mediante ablativo, cuya desinencia es -az < (*-ād)
  6. ↑ Wodtko, Dagmar S. "An outline of Celtiberian grammar" 2003
  7. ↑ Václav, Blažek. (2013-07-04). Gaulish language. .
  8. ↑ Jordán Cólera, Carlos "La forma verbal cabint del bronce celtibérico de Novallas". En Emerita, Revista de Lingüística y Filología Clásica LXXXII 2, 2014, pp. 327-343

Ikus, gainera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Zeltiberiera&oldid=9630592"(e)tik eskuratuta