Édith Piaf

Édith Piaf
	; (1946) Irudi gehiago
Bizitza
Jaiotzako izen-deiturak	Édith Giovanna Gassion
Jaiotza	Paris, 1915eko abenduaren 19a
Herrialdea	Frantzia
Bizilekua	Paris; Ameriketako Estatu Batuak; Normandia; Frantzia
Lehen hizkuntza	frantsesa
Heriotza	Grasse eta Parisko 16. barrutia, 1963ko urriaren 10a (47 urte)
Hobiratze lekua	Père Lachaise hilerria; Grave of Gassion-Piaf (en)
Heriotza modua	berezko heriotza: barne-odoljarioa
Familia
Aita	Louis Gassion
Ama	Line Marsa
Ezkontidea(k)	Jacques Pills (1952ko irailaren 20a - 1956); Theophanis Lamboukas (en) (1962ko urriaren 9a - 1963ko urriaren 10a)
Bikotekidea(k)	ikusi Marcel Serdan; Louis Gérardin; Yves Montand; ezezaguna;
Seme-alabak	ikusi Marcelle Dupont (en) ;
Hezkuntza
Hizkuntzak	frantsesa; ingelesa
Jarduerak
Jarduerak	abeslaria, aktorea, estudioko musikaria, chansonnier (en) , kale-artista eta kantugilea
Altuera	157 zentimetro
Lan nabarmenak	ikusi La Vie en rose; Milord (en) ; Non;
Jasotako sariak	ikusi Grammy Hall of Fame (1998) : La Vie en rose; silver record (1977) ; gold record ; platinum record ;
Kidetza	Ancient Mystical Order Rosae Crucis (en)
Izengoitia(k)	Édith Piaf
Genero artistikoa	chansona; chanson réaliste (en) ; balada
Ahots mota	kontraltoa
Musika instrumentua	ahotsa
Diskoetxea	Capitol Records; Pathé-Marconi; Columbia Records; Polydor Records; Philips

Édith Giovanna Gassion, , Édith Piaf izenez ezaguna, Parisen 1915eko abenduaren 19an jaio eta Grassen 1963ko urriaren 10ean hil zen abeslari, konpositore, konpositore eta aktore frantsesa da. Music-hall arloan oso famatua.^[1] "La Môme Piaf" ezizenaz ere ezaguna, abesti arrakastatsuak interpretatu zituen, La vie en rose besteak beste.Zineman eta antzerkian ere ibili izan zen.

“Edith Piaf abeslaria baino gehiago, denbora probari aurre egin dioten kantak dituen ikonoa da.”^[2]

Biografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Édith Piafen biografia ugari idatzi diren arren, bere bizitzaren zati handi bat misterioz inguratuta dago. Bere aita, Louis, kontorsionista zen eta bere ama, Anita, kaleko kantaria. Bera ere kalean kantari ibili zen eta Jean Cocteauk Le Bel Indifférent idatzi zuen harentzat. ^[3]

Lehen urteak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Edith Giovanna Gassion Belleville rueko 72an jaio zen, Anita Maillard-en eta Louis Gassion-en alaba. Izena hilabete batzuk lehenago alemaniarrek fusilatuta hil zen Edith Cavell erizain ingelesari erreferentzia eginez jarri zioten. Kazetari baten irudimenetik sorturiko legendaren arabera, Belleville kaleko 72-eko eskilaretan jaio zen. Bertsio hau bere autobiografian agertzen da eta bere amak hainbat elkarrizketetan mantendu eta zabaldu zuten baina bere jaiotze-agiriak honela dio: “Edith Giovanna 1915eko abenduaren 19an jaio zen, Tenon Ospitalea (4 rue de la Chine), haren gurasoak Louis Alphonse Gassion (34 urteko artista akrobata) eta bere emaztea Annetta Giovanna Maillard (20 urteko artista lirikoa) bizilekua Parisen, Belleville kaleko 72. Zenbakian, XX. barrutian dutelarik”^[4]

Edonola ere, auzo, giro eta zirkunstantzia gogorrean hazi eta hezi zen. Txikitan bere amaren aldeko amonaren esku utzi zuten. Esnearen ordez ardoz elikatzen omen zuen, horrek mikrobioak ezabatuko zituelako aitzakiarekin. Gero, bere aitaren aldeko amonarekin bizi izan zen denbora batez, Normandiako Bernayko prostituzio etxe batean eta Édith bertako langileek hazi zuten.^[5]

Lehen Mundu Gerraren amaieran, bere aita frontetik itzuli eta berarekin eraman zuen, zirku ibiltari txikietan aritu zen lehenik eta gero artista ibiltari, independente eta miserable gisa. Edithek bere talentua eta bere ahots paregabea agerian utzi zituen aitarekin kalean abesten zituen abesti ezagunetan. 1930ean, bere lagun eta bere alter egoa izango zen Simone Berteaut-ekin bikotean abesten hasi zen. 1933an, 17 urte zituela, alaba bat izan zuen. Alabak bi urte zituenean meningitisak jota hil zen.^[6]

Lehen urrats artistikoak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1935ean, Champs-Élysées auzoko kabaret bateko gerentea zen Louis Lepléek entzun zuen eta Môme Piaf (neskato kantaria) izen artistikoarekin aurkeztu zuen arrakasta handia lortuz. Raymond Asso konpositoreak eta bere lagun izango den Marguerite Monnot musikagile eta piano-joleak, besteak beste, bere ibilbide osoan lagundu zioten kanta askoren musika konposatuz.^[7]

Polydor disketxearekin kontratua sinatu eta lehen diskoa grabatu zuen 1936an: Les Mômes de la cloche kantak arrakasta mediatiko bihurtzen du berehala. Baina disko gutxi batzuk eta noizbehinkako emanaldiak ez ziren aski artista hasiberria elikatzeko. Urte hartako apirilean, Louis Leplée erail zuen bere etxean eta hilketa honek abeslariaren aurkako mendeku mediatikoa eragin zuen. Horren ondorioz, Piaf kalera eta pobreziaren kabaretetara itzultzeko arriskuan egon zen.^[8]

1936ko udaren amaieran, Raymond Assorekin zuen harremana berreskuratu zuen Raymond bere Pigmalion eta maitale bihurtuz. Honek inguru kaltegarritik aldentzen lagundu zion eta music hall-eko kantari profesional bihurtzeko prestatzera bultzatu zuen. Une horretatik aurrera ez da gehiago “Môme Piaf” izango eta Édith Piaf bihurtzen da. ^[9]^[10] Urte horretako udazkenean Alhambra aretoan kantatu zuen eta diskoak grabatzen jarraitu zuen. Baina Piafek gehiago nahi zuen: ABC, Parisko musika-areto ezagunena.

Music-hall abeslaria[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1937ko martxoan, Parisko ABC antzokian egin zuen debuta Edithek music-hallean. Berehala bihurtu zen Frantziako kantaren izar, jendeak gurtzen zuen eta irratiak zabaltzen zuen.

1940an Jean Cocteauk beretzat idatzitako "Le Bel Indifférent" antzezlana arrakastaz antzeztu zen. Aldi berean, Georges Lacomberen "Montmartre sur Seine" filmarekin hasi zuen karrera zinematografikoa.

1944ko udaberrian, Moulin Rougen aurkeztu zen. Han, Yves Montand musikari gaztea ikuskizunaren zati garrantzitsua zen. Bi artisten arteko bat-bateko maitasun harremana gertatu da, eta dagoeneko ospetsua den Édith Piaf-ek, bere maitale berria artisten bizitzako trikimailuetan trebatu nahi du eta mundu hortako pertsona garrantzitsuak aurkeztuko dizkio: Joseph Kosma, Henri Crolla, Loulou Gasté, Jean Guigo, Henri Contet, Louiguy, Marguerite Monnot, Bob Castilla, Francis Lemarque…

Bigarren Mundu Gerran, Édith Piafek music-hall klubetan kantatzen zuen, eta Ilona Hesse ezagutu zuen presoei ihes egiten laguntzen zien bitartean. 1945ean, "La Vie en rose" idatzi zuen, bere kantarik ezagunena eta Comédie-Françaisen interpretatu zuen.

Yves Montand, berriz, music-halleko izar bihurtu zen, eta berehala hasi zen zineman, Édith Piafekin batera, "Étoile sans lumière" filmean. Handik gutxira, Marcel Carnéren "Les ports de la nuit" filmeko lehen protagonista izan zen. 1946an, biran ari zirela, bikotea banandu egin zen.

Alemaniako okupazio garaian izan zuen eginkizuna[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Alemaniako okupazio garaian, Piafek kontzertuak ematen jarraitu zuen, ABC aretora itzuli eta abesten eta biran joan zen. 1942an, "L'Étoile de Kléber" izeneko burdel batean bizi zen, Frantziako Gestaporen egoitzatik oso gertu. Parisko auzorik dotoreneko bezeroak joaten ziren bertara, bereziki inguruan lan egiten duten ofizial eta kolaboratzaile alemaniarrak. Bertan, merkatu beltzak bizilagunei eta bezeroei kabiarra kontsumitu eta xanpaina edateko aukera ematen die eta sarritan egiten du topo Frantziako Gestapoko buruarekin baita Alemaniako ofizialekin ere.

1942ko arratsalde batean, ABC-ko aktuazio baten amaieran, Frantziako bandera trikoloreak argiztatuta, berak idatzitako zuen "Où sont-ils tous mes copains?" abestia interpretatu zuen hainbat ofizial alemanen aurrean publiko frantsesaren erantzun zoragarria jasoz. 1943ko abuztuan Berlinera bidaiatu zuen Frantziako hainbat artistarekin, Brandenburgoko atearen aurrean jarriz abesti frantsesa sustatzeko bidaia batean.

Bigarren Mundu Gerra amaitzean Piaf purga-batzorde batek absolbitu egin zuen, bere idazkari Andrée Bigard-en testigantzari esker, Alemanian biran zihoan abeslariak Frantziako presoekin argazkiak ateratzen utzi zuela adierazi zuen Erresistentziako kideak. stalagetan eta argazki horiek erabiliko zirela, Frantziara itzultzean, agiri faltsuak sortzeko, preso horiek orkestrako kide gisa pasatzeko, eta haietako 118 Frantziara itzultzeko. Erresistenteen saretik pasa gabe kaleratu diren preso kopuru handi honek eta istorio hau inoiz ez duela baieztatu lekukotasunik ez izateak biografoek bere egiazkotasuna zalantzan jartzen dute.

Bizitza sentimentala[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1947an, New Yorken barrena bira arrakastatsu batean zebilela, bere bizitzako maitasun-istorio handiena izan zuen Marcel Cerdan boxeolari frantsesarekin. Baina 1948ko urrian, Parisetik New Yorkera Èdithekin elkartzera zihoala, Marcel hegazkin-istripu batean hil zen. Sufrimenduak jota, morfina-dosi handiak hartzen zituen. Historio honetan oinarritu zen Ed et Marcel filma. Edith Piafek bikote gehiago izan zituen, ezagunenak Marlon Brando, Yves Montand, Charles Aznavour eta Georges Moustakirekin izan ziren.

1951n, Charles Aznavour kantautore gaztea bere idazkari, laguntzaile, gidari eta lagunmina bihurtu zen eta bere abesti onenetako batzuk idatzi zizkion, esaterako "Plus Azul que Tes Yeux" edo "Jezebel".

1952ko uztailaren 29an, Jacques Pills kantari frantses ospetsuarekin ezkondu zen, eta Marlene Dietrich aktorea izan zen ezkontzako lekuko baita eztei-jantzia aukeratzen lagundu ziona ere. 1956an dibortziatu ziren.

1953an, desintoxikazio tratamendua hasi zuen, eta, ondoren, music-halleko vedette handi bihurtu zen mundu osoan. 1956an, New Yorkeko Carnegie Hallen, eta han ohikoa egin zen.

1958an Georges Moustakirekin maitasun-istorio bat hasi zuen eta Édithek abesti munduan sartzen lagundu zion. Elkarrekin zihoaztela auto istripu larria izan zuten eta horrek dagoeneko nahiko hondatua zegoen Édith Piaf-en osasun-egoera okerragotu zuen morfinarekiko zuen mendekotasuna areagotuz. "Milord" abestia grabatu zuen. Moustaki kantaren egilea zen eta bere kanta arrakastatsuenetako bat izan zen.^[11]

1959an, New Yorken bira bat egiten ari zela, Edith eszenatokian zorabiatu eta zerraldo erori zen. Operazio kirurgiko ugari izan zituen eta Parisera egoera tamalgarrian itzuli zen, gainera Moustakirengandik banandua. Hala ere, TV Awardeko telebista-emanaldi batean Milord abestiagatik sari bat jaso duenean, Georges Moustaki eta Marguerite Monnot abestiaren egileak dira estudioa.

1961ean, Bruno Coquatrixek eskatuta, Parisko Olympian hainbat kontzertu eman zituen Édith Piaf-ek, bere karrerako kontzertu gogoangarri eta zirraragarrienak izan ziren. Han interpretatu zuen "Non, je ne regrette rien", Charles Dumontek beretzat idatzi berri zuen abestia. Édithen kontzertuek Olympia porrotetik salbatu zuen baina ordurako bere poliartritisaren ondorioz zailtasunak zituen zutik egoteko eta mugitzeko ere. Morfina-perfusio handiari esker besterik ez du lortzen kantatzea.

Heriotza[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Gibeleko gaitzak jota zendu zen Edith Piaf, 1963an, aneurismak eragindako barne-hemorragia baten ondorioz. Gehiegikerien, morfinaren eta bizitza osoko sufrimenduaren ondorioz gutxiegitasun hepatiko zuen. Bere gorpua Parisa eraman zen modu klandestino eta ilegalean eta heriotza urriaren 11n iragarri zen ofizialki Parisen. Familiaren panteoian lurperatu zuten, Père-Lachaiseko hilerrian. Han daude, baitare bere aitaren eta alabaren gorpuzkinak.

Eragina eta ondarea[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Frantziako kantagintzaren ahots adierazgarrienetako bat izan zen. Munduko kantari frantses ezagunenetako bat izaten jarraitzen du, eta arrakastaz ekin dio Yves Montand, Charles Aznavour eta Georges Moustaki bezalako kantari garrantzitsuen ibilbideari. Bere irudia erraz identifikatzen zuen traje beltz banaezinarekin lotuta dago.

Berari buruz esan direnak^[12]

"Balio erreal handia izan zen kantagintzan. Hain ahots sakona hain gorputz txikian [...]". (Arletty).
"Édith Piaf aparta da. Imitaezina da. Edih Piaf bakarra izan da, eta ez da gehiago izango". (Jean Cocteau).
"Paris hitza ordezka lezakeen hitz bakarra Piaf hitza da". "Zure ahotsa Parisen arima bezalakoa da [...]". (Marlene Dietrich).
"Gogoan dut, Édith Piafi esker, Las Compagnons de la Chanson, Eddie Constantine eta Yves Montand debutatu zuten". (Georges Perec).

Bere izena daramaten edo bere oroimenezko hainbat erakunde, monumentu eta artelan:

Edith Piaf Museoa: Parisko Crespin du Gast kalean dago, 11. barrutian^[13]
Paul Civeyrac-en Toutes ces belles promesses filmak Hymne à la Amour kanta du oinarri^[14]
Francis Poulenc konpositore frantsesak 1960an pianorako idatzitako hamabost "inprobisazioak", Édith Piaf-i egindako omenaldia dira.^[15]
Artistaren estatua bat Place Édith-Piaf izenekoan dago, Parisko 20. barrutian.^[16]
Plaka oroigarri batek Belleville kalean, Parisko hogeigarren barrutian, jaio zen tokia adierazten du.^[17]
Bernayko antzokiak bere izena darama.^[18]

Filmetan[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Haren bizitza edo hari buruzko erreferentziak film hauetan agertu dira:

La Garçonne (1936) Jean de Limur
Montmartre-sur-Seine (1941) Georges Lacombe
Étoile sans lumière (1945) Marcel Blistène
Neuf garçons, un cœur (1947) Georges Freedland
Al diavolo la celebrità (1949) Mario Monicelli Steno
Paris chante toujours (1951) Pierre Montazel
Boum sur Paris (1953) Maurice de Canonge
Si Versailles m'était conté (1954) Sacha Guitry
French cancan (1954) Jean Renoir
Les Amants de demain (1959) Marcel Blistène
Édith et Marcel (1983) Claude Lelouch
La Môme (La Vie En Rose) (2007), Olivier Dahan

Antzerki lanetan[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1996: Piaf Je t'aime, bere bizitzari buruzko komedia musikala, Claude Lemeslen gidoai eta Charles Dumonten musika. Aktoreak Jacques Darcy eta Nathalie Cerda Édith Piaf-en rolean
1997: Piaf Je t'aime, komedia musikala. Nathalie Lhermitte Édith Piaf-en rolean Teatre Comedia antzokian eta gero Teatre du Gymnase Marie Bell.
2006: "Rechercher Édith Piaf" Ksenia Prohaskaren errezitala Kroaziako Theatre National antzokiak produzitua
2007: Piaf Je t'aime, komedia musikala Marie Orlandi Édith Piaf-en rolean, Parisko Olympia antzokian
2008: Piaf une vie en rose et noir, bere bizitzari buruzko komedia musikala, Rubia Matignonek eszenaratua. Aktoreak : Jacques Pessis, Aurélien Noël eta Nathalie Lhermitte Édith Piaf-en rolean
2009: L'emPIAFée, one-woman-show, Christelle Chollet-en musikala

Abesti ezagunak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Comme un Moineau

1933

Entre Saint-Ouen et Clignancourt

1934

L'Étranger

1935

Mon Apéro
La Java de Cézigue
Fais-Moi Valser

1936

Les Mômes De la Clôche
J'Suis Mordue
Mon Légionnaire
Le Contrebandier
La Fille et le Chien
La Julie Jolie
Va Danser
Chand d'Habits
Reste
Les Hiboux
Quand Même (del film La Garçonne)
La Petite Boutique
Y'Avait du Soleil
Il N'Est Pas Distingué
Les Deux Ménétriers
Mon Amant de la Coloniale
C'Est Toi le Plus Fort
Le Fanion de la Légion
J'Entends la Sirène
Ding, Din, Dong
Madeleine Qu'Avait du Cœur
Les Marins Ça Fait des Voyages
Simple Comme Bonjour
Le Mauvais Matelot
Celui Qui Ne Savait Pas Pleurer

1937

Le Grand Voyage du Pauvre Nègre
Un Jeune Homme Chantait
Tout Fout le Camp
Ne M'Écris Pas
Partance
Dans Un Bouge du Vieux Port
Mon Cœur Est au Coin d'une Rue

1938

С'Est Lui Que Mon Cœur A Choisi
Paris-Méditerranée
La Java en Mineur
Browning
Le Chacal
Corrèqu'et Réguyer

1939

Y'En A un de Trop
Elle Fréquentait la Rue Pigalle
Le Petit Monsieur Triste
Les Deux Copains
Je N'En Connais Pas la Fin

1940

Embrasse-Moi
On Danse sur Ma Chanson
Sur une Colline
C'Est la Moindre des Choses
Escale
La Fille de Joie Est Triste (L'Accordéoniste)

1941

Où Sont-Ils, Mes Petits Copains?
C'Était un Jour de Fête
C'Est un Monsieur Très Distingué
J'Ai Dansé avec l'Amour (del film Montmartre sur Scène)
L'Homme des Bars
Le Vagabond

1942

Jimmy, C'Est Lui
Un Coin Tout Bleu (Montmartre sur Scène filmekoa)
Sans Y Penser
Un Monsieur Me Suit dans la Rue

1943

Tu Es Partout (Montmartre sur Scène filmekoa)
J'Ai Qu'À l'Regarder...
Le Chasseur de l'Hôtel
C'Était une Histoire d'Amour
Le Brun et le Blond
Monsieur Saint-Pierre
Coup de Grisou
De l'Autre Côté de la Rue
La Demoiselle du Cinqième

1944

Les Deux Rengaines
Y'A Pas d'Printemps
Les Histoires de Coeur
C'Est Toujours la Même Histoire

1945

Le Disque Usé
Elle A...
Regarde-Moi Toujours Comme Ça
Les Gars Qui Marchaient
Il Riait
Monsieur Ernest A Réussi

1946

La Vie en Rose
Les Trois Cloches (Les Compagnons de la Chanson taldearekin)
Dans Ma Rue
J'M'En Fous Pas Mal
C'Est Merveilleux
Adieu Mon Cœu
Le Chant du Pirate
Céline (Les Compagnons de la Chanson taldearekin)
Le Petit Homme
Le Roi A Fait Battre Tambour (Les Compagnons de la Chanson taldearekin)
Dans les Prisons de Nantes (Les Compagnons de la Chanson taldearekin)
Mariage
Un Refrain Courait dans la Rue
Miss Otis Regrets

1947

C'Est pour Ça (Neuf Garçons et un Coeur filmekoa)
Qu'As-Tu Fait John?
Sophie (Neuf Garçons et un Coeur filmekoa)
Le Geste
Si Tu Partais
Une Chanson à Trois Temps
Un Homme Comme les Autres
Les Cloches Sonnent
Johnny Fedora et Alice Blue Bonnet
Le Rideau Tombe Avant la Fin
Elle Avait Son Sourire

1948

Monsieur Lenoble
Les Amants de Paris
Il A Chanté
Les Vieux Bateaux
Il Pleut
Cousu de Fil Blanc
Amour du mois de Mai
Monsieur X

1949

Bal dans Ma Rue
Pour Moi Tout' Seule
Pleure Pas
Le Prisonnier de la Tour (Si le Roi Savait Ça Isabelle)
L'Orgue des Amoureux
Dany
Paris (L'Homme aux Mains d'Argile filmekoa)

1950

Hymne à l'Amour
Le Chevalier de Paris
Il Fait Bon T'Aimer
La P'Tite Marie
Tous les Amoureux Chantent
Il Y Avait
C'Est d'la Faute à Tes Yeux
C'Est un Gars
Hymn to Love
The Three Bells
Le Ciel Est Fermé
La Fête Continue
Simply a Waltz
La Vie en Rose (ingelesez)

1951

Padam... Padam...
Avant l'Heure
L'Homme Que J'aimerai
Du Matin Jusqu'au soir
Demain (Il Fera Jour)
C'Est Toi (Eddie Constantine abeslariarekin)
Rien de Rien
Si, Si, Si, Si (Eddie Constantine abeslariarekin)
À l'Enseigne de la Fille sans Cœur
Télégramme
Une Enfant
Plus Bleu Que Tes Yeux
Le Noël de la Rue
La Valse de l'Amour
La Rue aux Chansons
Jezebel
Chante-Moi (M. Jiteau abeslariarekin)
Chanson de Catherine
Chanson Bleue
Je Hais les Dimanches

1952

Au Bal de la Chance
Elle A Dit
Notre-Dame de Paris
Mon Ami M'A Donné
Je T'Ai dans la Peau (Boum sur Paris filmekoa)
Monsieur et Madame
Ça Gueule Ça, Madame (Jacques Pills abeslariarekin, Boum sur Paris filmekoa)

1953

Bravo pour le Clown
Sœur Anne
N'Y Va Pas Manuel
Les Amants de Venise
L'Effet Qu'Tu M'Fais
Johnny, Tu N'Es Pas un Ange
Jean et Martine
Et Moi...
Pour Qu'Elle Soit Jolie Ma Chanson (Jacques Pills abeslariarekin, Boum sur Paris filmekoa)
Les Croix
Le Bel Indifférent
Heureuse