Artikulu hau gehigarriari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Gatz».
Gatz arrunta edo mahaiko gatzaNaCl formula duen kristal itxurako gaia da. Izadian, asko dago, eta Itsasoko uraren mineral nagusia da.
Añanako gatz haranaGatza eta gatzontzia.Gatz-kristal finduen hurbileko planoa. Gatz hori hutseko lurrungailuetatik ateratzen da; horixe da aleak tamaina berekoak izatearen arrazoia.Gatz azoka Moptin (Mali).
Gatz arrunta edo mahaiko gatza, gatz esaten zaiona, Sodio kloruro izeneko gatz mota bat da, eta NaCl formula kimikoa du. Hiru gatz mota daude, jatorriaren arabera: itsas gatza eta iturburukoa (lurrunketa bidez lortzen direnak); gatzarria (halita izeneko arroka-mineral baten meatze-erauzketatik datorrena) eta landare-gatza (kontzentrazioz lortzen dena Kalahariko basamortuan hazten den landare gramineo bat irakiten denean ―beste landare gramineo batetik azukrea lortzeko ere erabiltzen den metodoa)[1].
Gatzak oinarrizko zaporeetako bat ematen die elikagaiei, gazia[2], hauteman daitekeena mihiakhartzaile espezifikoak dituelako hura hautemateko. Gatzaren kontsumoak aldatu egiten du elikagaienganako portaera, jateko gogoa sortzen eta jateko gogoa pizten baitu[3][4]. Funtsean, bi arlotan erabiltzen da: plater batzuen Ongailu gisa eta haragi- eta arrain-gazituetakokontserbatzaile gisa (baita barazki batzuetan ere), baita zenbait ozpinetakoen lanetan ere[5]. XIX. mendez geroztik, gatzaren erabilera industriala dibertsifikatu egin da, eta hainbat prozesutan hartzen du parte, hala nola papergintzan (sodio hidroxidoa NaOH), kosmetikogintzan, industria kimikoan, eta abar. XXI. mendean, giza kontsumorako gatzaren mundu mailako ekoizpena ez da ekoizpen osoaren % 25era iristen[6].
Gatza da gizakiak jan dezakeen harri bakarra, eta, seguru asko, ongailurik zaharrena da. Hain da garrantzitsua bizitzarako, ezen askotan markatu baitu historiaren garapena; ekonomiak mugitzen jarraitzen du, eta zergak, monopolioak, gerrak eta abar eragiten ditu[7]. Diru-mota bat ere izan zen. Antzinatean izan zuen balioa gutxitu egin zen giza kontsumorako mundu mailako eskaera gutxitzen hasi zenetik, neurri batean ekoizpena hobetu zelako eta mundu mailan kontzientzia sortu delako hipertentsioa[8] agertzearekin izan dezakeen lotura dela eta. XXI. mendean, dietak saiatzen dira gatz gutxiago sartzen beren konposizioetan, eta kontserbazio-sistema berriek (pasteurizatuak, hoztuak eta izoztuak, hutsean ontziratutako elikagaiak, etab.) aukera ematen dute elikagaietan gazitasuna albo batera erabat uzteko.
Gatza ongailu merkea da, eta erraz lor daiteke edozein denda edo supermerkatutan. Kontsumitzaileak hiru formatutan aurkitzen du: fina, lodia edo malutatan (azken hori goi-sukaldaritzan erabiltzen da). Bi eratan merkaturatzen da: gatz findu gisa (gatz fina edo mahaiko gatza ere esaten zaio, ohikoena, kristal homogeneo eta zuri gisa) eta findu gabeko gatz gisa (itsas gatza esaten zaio, gatz lodia edo sukaldeko gatza), eta horien kristalak izan daitezke irregularragoak eta ez hain zuriak.
Gatz-biltegiak kokatzeak garrantzi berezia izan zuen hasierako giza kokaguneen behin betiko kokapenetan, horien kontsumoa giza beharra izateaz gain, elikagaiak kontserbatzeko eta horien jan-bizitza luzatzeko aukera ematen baitu. Gatzaren erabilera eta erauzketa dokumentatu zen lehen kulturetako bat Txinakoa da (K.a. XXVII. mendetik)[11].
Gatza modu desberdinetan erauzi daiteke. Orokorrean, hauek dira metodoak:
Gatzunaren lurruntzea gatza duen uraren edo gatzunarenlurruntze prozesuan oinarritzen da, disoluzioa geroz eta gaziago izanez eta, azkenik, gatza hondoan geratzen delarik. Bide hori modu naturalean egin daiteke, esaterako, eguzkia eta haizea baliatuz, baita modu artifizialean ere, horretarako prestaturiko dorlak su eztitan jarrita. Itsasoko ura gatz iturri amaigabea da; izan ere, horren % 2,7 (pisura) sodio kloruroa (NaCl) da; horrela, gatza lortzeko modu merke eta amaigabe bat eskaintzen digu modu horrek. Hala ere, ez da dena itsasoa, eta badira barnekaldean ere gatzuna dakarten iturburuak, eta hori baliatuta ere erauzten da gatza.
Minerala hauts bihurtzea – gatza erdi mailako edo sakonera gutxiko minetatik edota gatz-lautadetatik ustiatu ohi da. Mineral honi halita deritzo, eta bi formatan ateratzen da: gatz Iodoa edo harri-mineral modura. Modu honetan gatza lortzen duen munduko gatzagarik handiena Bolivian dagoen Uyuniko gatzaga da.
↑KW de Brisay, KA Evans,"Salt: The Study of an Ancient Industry", Colchester Archaeological Group, 1974.
↑George Cecil, Christine Sharr, "Salt", Watts, en 1976.
↑Nestle, Marion. What to Eat - An Aisle-by-Aisle Guide to Savvy Food Choices and Good Eating, North Point Press, 2006
↑Alan N. Epstein: "Hormonal synergy as the cause of salt appetite", en Physiology of Thirst and Sodium Appetite, 1986.
↑Kurlansky, Mark (2003). Salt A World History. Penguin (Non-Classics). 0142001619.
↑Kiple, Kenneth F. y Kriemhild Coneè Ornelas, The Cambridge World History of Food. Cambridge University Press, 2000, Vol 1 (IV.B.7. "Sodium", Thomas Wilson & Clarence E. Grim)
↑Laszlo, P. Grain of Life, Columbia University Press, 2001, ISBN 0-231-12198-9
↑Weinberger, Myron H. "Salt Sensitivity of Blood Pressure in Humans", Hypertension. 1996;27:481-490.
↑James WP, Ralph A, Sanchez-Castillo CP: "The dominance of salt in manufactured food in the sodium intake of affluent societies". Lancet, 21 de febrero de 1987; 1 (8530): 426-429.
.jpg)
.jpg)
_-_Museo_de_la_sal_3.JPG)
