Lankide:AitorKintana/Proba orria

XX. mendeko politologo garrantzitsuenek argudiatu dute parte-hartze politikoa funtsezkoa dela demokraziarako, eta demokraziaren kalitatea herritarren parte-hartzearen kantitatearen eta aniztasunaren araberakoa dela.

Herritarren parte-hartzea hainbat modutara adieraz daiteke, hala nola hauteskundeetan bozkatzea, gizarte-mugimenduetan parte hartzea eta agintariei eskaerak eta eskaerak aurkeztea. Halaber, parte-hartze politikoan berdintasunak duen garrantzia nabarmentzen da, argudiatuz gizarteko zenbait talde parte-hartze politikotik kanpo uzteak demokrazia arriskuan jar dezakeela. Teoria demokratikoaren esparruan ere ekarpen garrantzitsuak egin dira, argudiatuz demokrazia sistema politiko bat dela, non herritarrek eragiten dieten erabakien gaineko kontrol esanguratsua duten (Dahl, R. 1989. Poliarkia: Parte-hartzea eta aurkakotasuna.). Herritarren parte-hartzeak erabakiak hartzean duen garrantzia eta erakunde demokratikoak herritarren aurrean gardenak eta arduratsuak izateko beharra defendatu ditu.

Teknologia berriek eragina izan dute politika garaikidean parte-hartze politikoan, informazioaren eta komunikazioaren teknologietan (IKT).

IKTek parte-hartze politikoa sakonki eraldatu dutela argudiatu da, herritarren parte-hartze handiagoa eta informazio politikorako sarbide handiagoa ahalbidetu dutelako. Sare sozialek eta lineako beste plataforma batzuek herritarrak modu eraginkorragoan antolatzea eta politikan modu berri eta berritzaileetan parte hartzea ahalbidetu dute. IKTen garaian parte-hartze politikoa horizontalagoa eta deszentralizatuagoa da, eta horrek esan nahi du herritarrek modu zuzenagoan eta eraginkorragoan parte har dezaketela erabaki politikoak hartzen. Gainera, Castellsek adierazi du IKTei esker espazio publiko birtual berriak sortu direla, gai politikoak modu irekian eta eskuragarrian eztabaidatu eta eztabaidatzeko.

Komunikabideen eta teknologia berrien erabilera areagotzeak herritarren manipulazioa eta parte-hartze politikoa areagotzen ditu. Adibidez, albiste faltsuak zabaltzea eta iritzi publikoa manipulatzea arrisku garrantzitsuak dira, eta horiei aurre egin behar zaie parte-hartze politiko eraginkorra eta demokratikoa bermatzeko.

Agenteak

Herritarren parte-hartzea funtsezkoa da demokraziek nola funtzionatzen duten eta nola demokratizatzen diren ulertzeko. Hala ere, sarritan parte-hartze politikoa hauteskundeetan parte hartzera murriztu da, eta ez dira kontuan hartu demokraziarako aldaketa politikoko prozesuak ulertzeko garrantzitsuak diren parte-hartze politikoko beste modu batzuk. Gainera, batzuetan parte-hartzea sistema politikoarekin zerikusirik ez duten jarduerekin nahasten da.

Herritarren parte-hartzea modu osoagoan jorratzeko, erakunde-matrize bat proposatzen da, bi askatasun-sistema biltzen dituena: politiko-elektoralak eta zibilak. Sistema horiek hiru parte-hartze motarekin erlazionatzen dira: hauteskundeekin, hauteskundeekin eta herritarrekin. Erakundeak antolatzeko modua garrantzitsua da hainbat parte-hartze motatarako pizgarriak eta aukerak sortzeko.

Garrantzitsua da parte-hartze politikoaren mota desberdinak bereiztea, aldaketa politikoko prozesuak hobeto ulertzeko, bereziki hauteskunde-sistema funtzionalik ez dagoenean edo hauteskunde-prozesuak erregimen autoritarioak legitimatzeko manipulatzen direnean. Hauteskundez kanpoko parte-hartze politikorako modu batzuek eragina izan dezakete errepresioaren eta tolerantziaren kostuari buruzko eliteen ebaluazioan, eta horrek eragina izan dezake oposiziorako eta eztabaidarako erregimenak pixkanaka irekitzean. Kontzeptu hori funtsezkoa da, halaber, hauteskundeetako autoritarismoak aztertzeko eta bestelako ekintza politikoekiko desberdintasunak ezartzeko, hala nola indarkeria zibilarekiko edo mobilizazio klientelarrarekiko.

Herritarren parte-hartzea ulertzea funtsezkoa da demokrazien funtzionamendua eta aldaketa politikoko prozesuak ulertzeko, eta ikuspegi zabala behar da, parte-hartze politikorako hainbat modu eta erakundeekiko harremana barne hartzen dituena.

Norbanakoen herritarrak: Dahlen arabera, norbanakoen parte-hartze politikoa funtsezkoa da demokraziarako, eta hainbat modutara ager daiteke, hala nola botoa, gizarte-mugimenduetan parte hartzea, agintariei eskaerak eta eskaerak aurkeztea, etab.

Gizarte zibileko talde eta erakundeak: Gizarte zibileko talde eta erakundeak, hala nola sindikatuak, giza eskubideen aldeko taldeak, talde ekologistak, besteak beste, eragile garrantzitsuak dira parte-hartze politikoan, gizarteko talde espezifikoak ordezkatzen dituztelako eta agintariei presioa egin diezaieketelako beren eskaerak kontuan har ditzaten.

Alderdi politikoak: Alderdi politikoak eragile garrantzitsuak dira parte-hartze politikoan, herritarrak ordezkatzen dituztelako eta botere politikoa lortzeko lehiatzen direlako. Hala ere, Dahlek nabarmendu du garrantzitsua dela alderdiak arduratsuak izatea eta herritarrekin harremanetan egotea, eta ez interes-taldeekin eta emaileekin bakarrik.

Gobernuak eta agintariak: Gobernuek eta agintariek gizarte osoari eragiten dioten erabakiak hartzeko ardura dute, eta, beraz, arduratsuak izan behar dute, eta elkarrizketarako eta herritarren partaidetzarako irekita egon behar dute.

Parte-hartze politikoaren faltoreak

Aurretik zenbait autoreren, filosoforen eta soziologoren definizioak azaldu ostean, parte hartze politikoaren zergaitiak edo arrazoiak azaleratzeko garrantzitsua da Congek (1988) parte hartze politikoaren eta honen faktoreen inguruan egiten duen definizioa ezagutaraztea. Izan ere, autore honek seinalatzen du beste egile batzuen desadostasunak (parte hartzearen definizio orokor batekiko), gai edo puntu hauen inguruan planteatzen direla:

- Parte hartzerako forma aktiboak parte hartze politikoaren parte dira. Baina abertzaletasuna, apatia, alienazioa edo axolagabetasun politikoa bezalako forma pasiboak ez dira parte hartze politikoaren parte. Izan ere, abertzaletasuna edo alienazioa bezalako sentimendu edo jarrerak ez dira kontzeptuaren muinean sartu behar.

- Portaera edo jarrera biolento edo bortitzak terminoaren barruan barneratu behar dira. Izan ere, orain konbentzionala edo “legala” dena, beste garai batean baliteke horrela ez izatea; greba edo desobedientzia zibila besteak beste. Baina, halanda guztiz ere, parte hartzerako formak dira.

- Objektu estrukturalak eta ez estrukturalak: Gobernutik kanpo burutzen diren ekintzek ez lirateke parte hartze politikoaren muinean sartu behar. Esate baterako, ekimen komunitarioak edo egitura, autoritate eta erabaki estataletara maila nazionalean zein tokikoan bideratuta ez daudenak, ez dira definizioaren parte.

- Helburu gubernamentalak eta ez gubernamentalak: gobernuz kanpoko ekintzek ez lirateke definizioaren barnean sartu behar. Baina, aldiz, egiturak, autoritateak edo ondasun eta eskubide publikoekin harremana duten erabakien aurka edo alde agertzen den edozein portaera terminoaren parte izan beharko litzateke.

- Zuzendutako ekintzak edo ekintza boluntarioak: Gobernuaren aldetik zuzendutako ekintzetaz gain (hauteskunde batzuk bezala), pertsonen ekimenak kontutan hartu behar dira. Ekintza mota biek parte hartze politikoaren parte izan behar dira.

- Aurreikusitako emaitzak edo gobernuarentzat ustekabeko ondorioak dituzten ekintzak: Parte hartze politikoa parte hartzearen ekintza berara mugatu behar da, eta ez euki ahal dituen ondorio edo bere parte hartzaileen asmoetara.

Aldagai honeetatik abiatuta, parte hartze politikoa horrela definitu daiteke: Tokiko edo maila nazionaleko ekintza kolektibo edo indibiduala egituren, autoritateen eta ondasun publikoen banaketa edo esleipenekin erlazionatuta dauden erabakien alde edo aurka agertzen dena, eta hitzezkoa edo idatzizkoa, biolentoa edo bakezale edo pazifikoa eta intentsitate maila ezberdinekoa izan daitekeena.

Emilio Sanchez Barbarak eta Miguel Angel Garcia Martinezek (2001) parte hartze politikoa giza motibazioaren aldagaietatik azaltzen dute. Parte hartze politikorako arrazoi hauen artean hasteko nabarmentzekoa da afiliaziorako giza beharrizana. Afiliazioa beste pertsona batzuekaz testuinguru edo kontestu sozial bat bilatzeko beharrizan bezala azalduko litzateke. Bere funtzioa ez da indibiduoaren biziraupena, baizik eta giza espeziearena. Bowly (1968) BOWLBY, J. (1969). Attachment and love: Vol. I. Attachment. Nueva York: Basic Books bezalako autoreek planteatu dute premia biologiko bat existitzen dela beharrizan honetarako; altruismoa edo portaera soziala dena: edozein motatako portaera sozial positibo, lankidetzakoa edo besteekiko laguntza eskatzen duena, portaera hauek arrazoi altruista bat ez badute ere (Gomez eta Canto, 1995) . Parte hartze politikoan eragina duen beste faktore bat lorpenerako beharrizana da eta Murrayren arabera (1938) MURRAY, H.A. (1938) . Explorations in Personality. Nueva York: Oxford University Press. , edozein zailtasun gainditzeko, ideiak, pertsonak edo objektu fisikoak dominatu, manipulatu eta antolatzeko, eta besteekin lehiatu eta gainditzeko eta autoestima lortzeko desio multzoa da. Bestalde, potererako premia parte hartze politikoa azaltzen duen beste arrazoi bat da. Beharrizan hau pertsonak besteen gainean eragitea bultzatzen duena da.

Beste alde batetik, parte hartze politikoa bereziki soziala den fenomenoa da eta horregaitik ezin da soilik “indibidualak” diren faktore edo aldagaietatik azaldu. M. Rodriguez, JM Sabucedo eta M. Costak https://www.uv.es/garzon/psicologia%20politica/N7-2.pdf  (PAGINAS 18-38) herritarrek politikaren inguruan duten pertzepzio hori eraikitzen laguntzen duten aldagaiak aztertzen dituzte. Haiek aipatzen dituzten aldagaiak protesta politikoaren oinarri, arrazoi eta motibazioan egon daitezkeenak dira hain zuzen ere: haien artean konfiantza politikoa, kanpo eraginkortasuna, igualitarismo edo berdinzaletasuna, balore postmaterialak, politikarekiko interesa, aldaketarekiko jarrera, kontzientziazioa, alienazioa, orientazio politikoa, klase soziala, sexua eta ikasketa maila daude.

1- Konfidantza politikoa edo konfiantza eza lider eta instituzio politikoetan aldagai garrantzitsua da sistema demokratikoaren dinamika, egonkortasun, biziraupen eta funtzionamendurako (Aberbach eta Walker, 1970) Aberbach,J.D.-Walker,J.L.(1970): Political trust and racial ideology. American Political Science Review, 64, 1199-1219. . Duela gutxiko artikulu periodistiko batean adierazten da “gaur egun demokrazia arriskuan dagoelako pertzepzio bat dagoela herritarrek alderdi politikoekiko duten konfiantza urriaren ondorioz”. Galera honen berri iritzi publikoko lanketa guztietan emoten da. Artikuluak seinalatzen du Euskadin, esate baterako, Eusko Legebiltzarreko 2020ko hauteskundeetan, boto-emaileen %49,22 ez zuela bozkatu, abstentzio mailan 20 puntuko igoera bat suposatuz azken 15 urtetan. 2- Kanpo eraginkortasuna herritarrek sistemaren sentsibilitatearen mailaren inguruan duten pertzepzioa da. 3- Igualitarismo edo berdinzaletasunari dagokionez, parte hartze politikoaren motibaziorako alderdi inportantea da eta guztiontzako lege berdin bat eta aberastasunaren banaketa ekitatibo baten sinismenari egiten dio erreferentzia eta horiek pertsonak politikoki parte hartzera bultzatzea. 4- Balore postmaterialen harira, azken urtetan balore berriak garatu dira; haien artean, ingurunea, LGBT pertsonen eskubideak…). Herritarrek balore postmaterial horiei garrantzia eman gura dizkien neurrian, parte hartze politiko gehiago eukiko dute. Jada ez dira aurrerapen eta garapen ekonomikoko baloreek soilik parte hartze politikoa sustatzen dutenak (Inglehart eta Klingemann, 1979) Inglehart,R.-Klingemann,H.D.(1979): Ideological conceptualization and values priorities. En S.H. Barnes, M. Kaase, et al. (Eds.): Political action: Mass participation in five western democracies. Beverly Hills: Sage . 5- Politikarekiko interesa funtsezko aldagaia da politikoki hitz egiterakoan pertsona aktibo edo pasiboak ezberdintzeko. 6- Aldaketarekiko jarrera: Arrazoi honek eragingo duena indibiduo jakin batzuk politikan parte hartze aktiboa hartu eta parte hartzea da haien “status-quoa” defendatzeko. Batzuk era gradual batean aldaketa sozial batzuk emon daitezan egingo dute; beste batzuek era iraultzaile batean parte hartuko dute aldaketa erradikalagoak emoteko. Wilson (1973) Wilson,G.D.(1973): The psychology of conservatism. Nueva York: Academic Press.  “aldaketari begirarako” 3 jarrera honek planteatzen ditu. 7- Kontzientziazioa pertsonak politikoki parte hartzera bultzatzen dituen beste zergaiti bat dela esan beharra dago. Sabucedok (1990: p 371) adierazten du subjektuen aldetik egoera batzuk negatibotzat jotzea edo interpretatzea eragiten edo ahalbidetzen dien kontzientzia bat egon behar dela eta hauek aldatzeko exigentzia batzuetara bideratzen diena. 8- Indibiduoaren alienazio edo alienazio ezak politika zehatz edo bizitza sozialeko alderdi batzuekiko, politikan gehiago parte hartzea edo politikan parte hartzeko beharrizanik ez eukitea erangingo du. Honek deritzona da indibiduoak ze punturaino instituzio publikoengandik errespetua sentitzen duen eta bere eskubideak babestuta daudela sentitzen duen. 9- Indibiduo bakoitzak duen orientazio politikoak eta espektro politikoan bere burua kokatzen duen arabera, bere parte hartze politikoa areagotu edo murriztu dezake edo bere parte hartze politikoaren motibazioan eragin zuzena eta garbia duen aldagaia da. 10- Klase soziala, sexua edo maila kulturala bezalako aldagai edo arrazoiek parte hartze mailarekin harreman zuzena euki dezakete hain zuzen ere.

Demokrazia eta mekanismoak

Demokrazia kontzeptuaren aurrean, bi arau-teoria eta bi ikuspegi desberdin aurkitzen ditugu, herritarrek demokraziarekin duten parte-hartzearen erlazioari erantzuten diotenak. Alde batetik, parte-hartze handiagoari dagokionez, demokrazia handiagoa egongo litzatekeela dioen bat aurkituko genuke, eta beste batek, berriz, kontrakoa esaten duena.

Joseph Schumpeter-ek demokraziaren ikuspegi «errealista» edo «elitista» deritzona azaltzen du. Autore horrentzat, demokrazia ordezkatzaile modernoaren erakunde bereizgarria hautaketa da, ez herri-borondatea adierazteko mekanismo gisa, baizik eta ordezkariak hautatzeko metodo gisa soilik pentsatua. Autorearen aburuz, hautespen-ekitaldiak ez du balio herritarrek sistema politikoari egiten dizkioten eskaerak komunikatzeko, baizik eta hautespen-karguen alde lehiatzen diren eliteen manipulazio estrategikorako prozesu gisa. Schumpeterrek dioenez, manipulazio-teknikak oso garrantzitsuak dira masen demokrazian, eta borroka politikoaren arma dira: «alderdikeriazko publizitatearen psikoteknika, sloganak, martxak ez dira osagarriak, politikaren funtsa bera baizik» (Schumpeter 1950: 283)

Schumpeteriar ereduan ordezkaritza-harremanaren funtsezko alderdia ordezkariena edo aginte-klaseena da: ordezkaritzaren arazoa, orduan, lidergo-arazo egoki batera murrizten da. Ekuazioaren beste aldea, ordezkatuak, masa pasibo eta irrazional baten terminoetan aurkezten da, eta masa hori ez da gai edozein portaera autonomo edo arrazionalerako. Gizarte garaikideetako demokraziak, Schumpeterrek dioenez, ez du zerikusi handirik herri borondatea edo herriaren gobernua ideiarekin. Besterik gabe esan nahi du hautesleek aukera dutela gobernatu behar dituzten gizonak aukeratzeko.(Peruzzotti, E. (2008). La democracia representativa como política mediada: repensando los vínculos entre representación y participación. Debates en sociología, (33).

Beste alde batetik, demokrazia parte-hartzaileraen defendatzaileak ditugu, hau da, Sergio Miccok honela definitzen du parte-hartze politikoa:  herritarrek beren ordezkariak aukeratzeko eta taldean hartutako erabakietan zuzenean edo zeharka eragiteko beren borondatez jardutea, erabakiok guztiei saihestezineko eran eragingo baitiete ( Sergio Micco: Comentario al texto Ciudadanía y Participación)

Demokrazia parte-hartzaileak, beraz, politika publikoen alderdiei buruzko informazioa, kontsulta, kontrola eta, baita ere, zuzeneko erkidegoaren erabakia dakar. Garrantzitsuena ez dira mekanismoak, proposamenaren funtsa baizik, gizarte zibilak gizarte politikoan duen benetako eragina.

Demokrazia parte hartzailearen barruan bi modelo nagusi azaltzen dira, demokrazia zuzena eta demokrazia ordezkatzailea.

Demokrazia zuzena:

Historikoki lehenengo garatu zen eredua demokrazia zuzena izan zen. Eredu honen teoriko nagusia Rousseauk izan zen. Rousseak demokrazia zuzena hurrengo moduan definitzen du: “herriak esleitzen zaizkion funtzio publikoak berehala eta zuzenean betetzen dituena”.

Demokrazia mota hori adierazteko modu batzuk daude:

Erreferenduna: Mekanismo horrek herritarrak inplikatzen ditu, modu indibidualean, herritarrek politika publikoko gaietan beren iritziak adierazteko aukera izan dezaten (Ebdon, 2000; Kim eta Lauer, 2014:459).

Herri ekimena: Legegintzako herri-ekimenaren arabera, herritar kopuru jakin batek (legez) ekimenak egin ditzake, legegintzako boterean eztabaida daitezen (Soto, 2012).

Herritarren kontsulta: Kontsultaren zeregina legitimitatea lortzea da, komunitate osoaren baimenaren bidez. (Irwin eta Wynne, 1996. Cooken aipatua, 2011:69).

Kabildoak: Bestela esanda, mekanismo hau bilera publikoei, herritarren elkarrizketei edo biltzarrei buruzkoa da, non herritarrek Estatuko agenteek entzuteko eta entzunak izateko aukera duten.

Aurrekontu parte-hartzaileak: Aurrekontu-prozesua baliabideak esleitzeko erabakiak hartzeko bide garrantzitsua da, eta, beraz, partaidetzako aurrekontuak aukera ematen die herritarrei esateko nola gastatzen duten zergadunen dirua gobernu-erakundeek (Guo eta Neshkova, 2012).

Herritarren parte-hartzearen elementua garatu nahi du ereduak, eta herritarren arteko berdintasunaren puntua nabarmentzen du. (Contreras, P., & Montecinos, E. (2019). Democracia y participación ciudadana: Tipología y mecanismos para la implementación. Revista de Ciencias Sociales, 25(2), 178-191.)

Ordezkaritza eredua:

Ordezkaritza-ereduak funtsezko interes gisa gordetzen du askatasun-printzipioa, García Pelayo doktorearen arabera, errepresentazioaren ideia nazioaren ideiatik sortzen da, hain zuzen ere, Esmein Nezard aipatuz, hau esaten baitu: Subiranotasuna bizi den nazioak, pertsona erreala ez denez, gizabanakoen kolektibitatea baizik, ez du bere kabuz borondaterik. Gauzatzeko ezinbestekoa den borondate horren baliokidea ezin da aurkitu, nazioaren gorputzetik harturiko zenbait gizabanakoren nahimen komunetan izan ezik. ( Ibíd. p. 179)

Garcia Pelayok berak lau ezaugarri aipatzen ditu ordezkapenaren doktrina demokratikoan.

-Botere publikoaren ordezkariak legitimoak dira nazioa ordezkatzen duten heinean, eta hori, jabetzan, herri-hautespenaren bidez izendatu direnei aplikatzen zaie, halako moldez non ordezkarien aginteak handiagoak izango baitira hauteskundeak zenbat eta hurbilagoak izan.

-Ordezkaria nazio osokoa da, eta ez aukeratu duen talde edo hauteskunde-zirkuitukoa.

-Ez dago aginduzko aginduen menpe, beraz, ordezkaria ez da ez mandataria ez herriaren delegatua.

-Norbanakoa erdi-erdian dauka, gizabanako bakoitza boto bat dela uste baitu. (Manuel García Pelayo: Derecho Constitucional Comparado. Op cit. p. 178

Bibliografia

Dahl, R. (1999). Poliarquía: Participación y oposición. Ediciones Paidós Ibérica. Recuperado de https://defensalegal.com.bo/wp-content/uploads/2022/12/RobertDahl_Poliarquia_espanhol.pdf