Santa Anako haizeak
Santa Anako haizeak, batzuetan deabruaren haizeak ere,[1][2] barnealdean sortutako haize katabatiko indartsu eta lehorrak dira, Hegoaldeko Kaliforniako kostan eta Behe Kaliforniako iparraldean eragina dutenak. Arro Handian eta Mojaveko basamortuan dauden presio handiko aire-masa hotz eta lehor sortzen dira.[3]
Santa Anako haizeak udazkenean ekartzen duten klima bero eta lehorragatik dira ezagunak (askotan urteko beroena), baina urteko beste garai batzuetan ere sor daitezke.[4] Sarritan, urteko hezetasun erlatibo apalenak Kaliforniako hegoaldeko kostaldera eramaten dituzte, baita "zeru oso argiak" ere. Hezetasun baxu horiek, konpresioak berotutako aire beroaren masarekin konbinatuta, haize-abiadura handiez gain, baso suteak eragin dezakeen eguraldi kritikoa sortzen dute eta.
Normalean, 10-25 Santa Anako haizeak daude urtero. Santa Ana gertakari batek egun bat eta zazpi egun artean putz egin dezake, hiru egun bataz beste. Santa Anako gertakaririk luzeena, 1957ko azaroan izan zen, 14 eguneko haizea.[5] Haize bortitzen kalteen eragina ohikoagoa da Santa Ana ibaiaren arroan, Orangeko konderrian, Santa Klara ibaiaren arroan, Venturan, eta Los Angelesko konderrian, Newhalletik Los Angelesko konderriko San Fernando haranera igarotzean eta Cajonetik San Bernardinora igarotzean.[6]
Deskribapena[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Meteorologia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
"Santa Anak" haize katabatikoak dira ("maldan behera" grekoz). Goiko altueretan sortzen dira eta itsas mailarantz jotzen dute.[3] Estatu Batuetako Zerbitzu Meteorologiko Nazionalak honela definitzen ditu Santa Anako haizeak: "[Kaliforniako hegoaldean ageritako] baldintza meteorologikoak, non haize indartsu, bero eta iraunkorrak Ozeano Bareko kostaldera jaisten dira. Los Angelesen inguruan, barrualdeko basamortu-eskualdeetatik".
Lotutako fenomenoak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Santa Anako lainoa[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Santa Anako lainoa fenomeno eratorri bat da. Irradiazio lainoa Hegoaldeko Kaliforniako kostaldean kokatzen da, Santa Anako haizeak amaitzen direnean. Santa Anako baldintzak gailentzen direnean, iparraldetik ekialdera atmosferatik bi eta hiru kilometro arteko (1,25 eta 1,8 kilometro arteko) haizeekin, kostaldeko arroaren gaineko airea oso lehorra da, eta aire lehor hori Ozeano Bareko itsas zabaleko uretan hedatzen da. Santa Anako haizeak eteten direnean, itsas geruza fresko eta hezea ozeanoaren gainean azkar osa daiteke, baldintzak egokiak badira. Itsas geruzako airea oso heze bihurtzen da eta behe-lainoak edo irradiazio lainoak sortzen dira.[7]
Etimologia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Santa Ana haizeen izenari dagokionez, izena Orange konderrian kokatutako Santa Ana arroilatik datorrela da, haizeek gogor jotzen duten lekuetako bat.[3][5][8] Egunkariek Santa Anako haize izenari buruz egiten dituzten aipamenak 1882 arte agertzen dira. Riverside-Press-Enterpriseri dagokionez, 2020an:[9]
| « | Chris Jepsen historialariak egindako ikerketaren arabera, termino honi buruzko lehen erreferentzia 1871ko Anaheim Gazette-tik dator. Garai hartan, Orange County bihurtuko zen lekuan bizi zen edonori haizeak Santa Ana Arroilatik irteten zirela iruditzen zaio; hortik datorkio izena. Hala ere, Kaliforniako Santa Ana hiriko Merkataritza Ganberako kideek ez zuten atsegin izan, eta urteetan zehar borrokatu zuten izena aldatzeko. | » |
Santa Anako haizeak izena ezaguna egin zen 1901eko egunkari-istorio sentsazionalista baten ondorioz.[5]
Teoria batek zioenez, Santa Anako haizea terminoa "deabruzko haizea" esapide natibo amerikarretik dator, gero kaliforniarrek "satanas" (satanas) bihurtu zuten eta gero "Santa Ana" bihurtu zen. Hala ere, bertako amerikar hizkuntza indigenoen aditu batek dio "Santana" ez dela inoiz existitu.[10] Ez da inoiz azalpen hau bermatzen duen ebidentziarik agertu, eta litekeena da etimologia faltsua izatea.[6]
Kultura popularrean[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Santa Anako haizeek jendearen umorea eta portaerari eragiten diotela uste da.[11][12][2] Askotan, fikziozko lanetan, Santa Anako haizeek Los Angelesko biztanleen arteko umore urduri eta larria sortzen dute.[1][13] The New York Times egunkariak 2003an adierazi zuenez, "Santa Anak, lehor eta beroa, mehatxu izendaezin bat irudikatu ohi du Kaliforniako bizitza eguzkitsuaren azpian."[14] Pasadenako Liburutegi Publikoaren blogaren arabera, haizeak nabarmen agertzen dira Richard Henry Danaren Two Years Before the Mast-en, Raymond Chandlerren Philip Marlowe pertsonaiaren "Red Wind" istorioan, Joan Didionek Los Angelesi buruz idatzitako hiru saiakeretan ("Los Angeles Notebook" and "Some Dreamers of the Golden Dream", biak 1968ko Slouching Towards Bethlehem liburuan barne, eta "Fire Season", 1992ko After Henry liburuan barne), Dean Koontzen The Husband-en, Janet Fitchen White Oleander-en eta Bret Easton Ellisen Less than Zero.[13]
Los Angeles Times-eko zutabegilea David L. Ulin-ek esan zuen: "Didion eta Chandler bezalako idazleentzat, Santa Ana nahasmenduaren ikurra da, haientzat Los Angeles mundu nahasia delako. Baliteke hiriaren inpresio horrekin ados ez egotea; nik batzuetan banago eta batzuetan ez. Baina Santa Ana jotzen hasten denean, beti hazten naiz urduri sentitzen... ezin naiz, zentzurik zehatzenean, eroso egon."[15]
Sentitutako atmosfera aldaketa hau elektrizitate estatikoa egoera lehorretan handitzearen ondorioa izan daiteke. Hortaz, Kaliforniako folklorean, haizeak dakar "argitasun bitxia, haizeekin datozen txinparta eta dirdirak" eta gehiegizko "ioi positiboak; osasuna, ongizatea eta izaera nahasten dituztenak".[16]
Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- ↑ a b Masters, Nathan. (2012). SoCal's Devil Winds: The Santa Anas in Historical Photos and Literature.. KCET.
- ↑ a b Needham, John. (March 12, 1988). «The Devil Winds Made Me Do It : Santa Anas Are Enough to Make Anyone's Hair Stand on End» Los Angeles Times.
- ↑ a b c Fovell, R. G.; Cao, Y. (2017). «The Santa Ana winds of Southern California: winds, gusts, and the 2007 Witch fire». Wind Struct 24 (6): 529-564.
- ↑ Smith, Joshua Emerson. (January 31, 2019). «Climate change should tamp down California's wildfire-fanning Santa Ana winds, study finds» Los Angeles Times.
- ↑ a b c (Ingelesez) Vasquez, Tim. (September 2008). «The Ill Wind That Blows: Southern California's Santa Ana Phenomenon» Weatherwise 61 (5): 34–39. doi:. ISSN 0043-1672..
- ↑ a b (Ingelesez) Lessard, Arthur G.. (April 1988). «The Santa Ana Wind of Southern California» Weatherwise 41 (2): 100–104. doi:. ISSN 0043-1672..
- ↑ Leipper, D. F., Fog development at San Diego, California, J. Mar. Research, 7, 337-346, 1948.
- ↑ Masters. (2012). SoCal's Devil Winds: The Santa Anas in Historical Photos and Literature. KCET.
- ↑ (Ingelesez) Lech, Steve. (2020-09-24). «How did the Santa Ana winds get their name?» Press Enterprise.
- ↑ Fovell, Robert. "UCLA explains the naming of the Santa Ana winds". Orange County Register. Archived from the original on May 6, 2013. Retrieved May 3, 2012.
- ↑ Studying the Dust Kicked up by the Santa Anas Archived 2016-03-04 at the Wayback Machine
- ↑ Sullivan, Walter (October 6, 1981). "Ions Created by Winds May Prompt Changes in Emotional States". The New York Times.
- ↑ a b (Ingelesez) «On Edge: The Santa Ana Winds in Literature» Pasadena Public Library: On the Shelf 2017-10-25 (Noiz kontsultatua: 2024-05-08).
- ↑ (Ingelesez) «PAGE TWO: THE READING FILE; In L.A., When the Wind Howls, So Do the Writers» The New York Times 2003-11-02 ISSN 0362-4331. (Noiz kontsultatua: 2024-05-08).
- ↑ Ulin, David L. (May 14, 2014). "The Santa Ana winds and the literature of Los Angeles". Los Angeles Times. Retrieved March 15, 2023
- ↑ Vasquez, Tim (September 2008). "The Ill Wind That Blows: Southern California's Santa Ana Phenomenon". Weatherwise. 61 (5): 34–39. doi:10.3200/WEWI.61.5.34-39. ISSN 0043-1672. S2CID 191474465.